مهاباد یکی از شهرهای شرق کردستان بزرگ است. این شهر که در منطقه تاریخی مکریان قرار دارد، مرکز حکومت امرای مکری بود، حکومتی که در این شهر اقدام به ضرب سکه کرد. مهاباد شهری سرسبز است و در میان چندین کوه واقع شده‌است. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور در سال جمعیت این شهر 168٬393 نفر بوده‌است. مهاباد که به نگین شرق کردستان مشهور است همه ساله بیشترین آمار گردشگران را در این استان به خود اختصاص می‌دهد. از جاذبه‌های گردشگری این شهر می‌توان به رودخانه و سد مهاباد که یکی از نزدیکترین سدها به محلات مسکونی در جهان است، بازارچه‌ها و بازار بزرگ تاناکورای مهاباد که تأمین‌کنندهٔ اصلی لباس دیگر بازارها و مغازه‌های تاناکورای کشور ایران محسوب می‌شود، همچنین از دیگر جاذبه‌های گردشگری مهاباد می‌توان به تالاب کانی برازان، قپی‌باباعلی، دخمه مادی فخریگاه در روستای آگریقاش و #غار سهولان#.
مهاباد در ابتدا آبادی کوچکی بوده‌است که در سال 1038 قمری و در اواخر حکومت شاه عباس صفوی، بداق سلطان حاکم ایل مکری محل حاکمیت خود را به مهاباد انتقال داد و در اقدامات عمرانی متعدد این شهر را توسعه بخشید. این شهر پایتخت جمهوری مهاباد نیز در سال 1946 میلادی بوده‌است. منطقه مهاباد، صحنه درگیری‌های مکرر سیاسی در دوران مدرن بود، به‌طوری‌که پس از جمهوری 11 ماهه مهاباد این شهر مرکز ملی‌گرایی بخشی از کردهای ایران قرار گرفت و در دوران انقلاب 1978 ایران به مدت کوتاهی تحت کنترل کردها بوده‌است.
مهاباد از شمال با میاندواب، از شرق با #بوکان#، از غرب با #پیرانشهر# و نقده و از جنوب با #سردشت# هم‌مرز است.
در شهرستان مهاباد، زبان کردی به‌عنوان زبان مادری و زبان فارسی به‌عنوان زبان آموزش و مکاتبات رسمی، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
=KTML_Bold=خاستگاه نامگذاری=KTML_End=
نام شهرستان مهاباد تا قبل از دوره پهلوی، به زبان ترکی آذربایجانی ساوجبلاغ (در زبان کردی مهابادی: سابلاغ یا سابلاخ) بود که در زمان حکومت رضاشاه به مهاباد تغییر داده شد. دربارهٔ واژه مهاباد تاکنون تعبیرات و معناهای گوناگونی گفته شده‌است. مهاباد را مادآباد نیز گفته‌اند که این تعبیر هیچ گونه دلیل قابل قبولی همراه ندارد. این شهر را مه‌آباد نیز گفته‌اند که اگر به معنای جایی باشد که همیشه مه آلود است این تعبیر نیز با واقعیت وفق نمی‌کند. در فرهنگ فارسی برهان قاطع دربارهٔ واژهٔ مهاباد چنین نوشته شده‌است که نام اولین پیغمبری است که به عجم مبعوث شد و کتابی آورد که آن را «دساتیر» خوانند. بعضی نیز بر این اعتقاد هستند که مهاباد به معنای جایی است که بزرگان آن جا را آباد کرده‌اند. این منطقهٔ قدیمی در زمان‌های پیشین مرکز نواحی کردنشین بوده و بطلیموس آن را داروشاه و راولیستون به نام داریاس نامیده‌است. امروز در 3 فرسخی شهر فعلی، روستایی به نام دریاز (دریاس) مشهود است که از قرار معلوم شهر داریاس در همین نقطه واقع بوده‌است. در عصر هخامنشی منطقه، بخشی از امپراتوری عظیم هخامنشی بود و بعد از آن در زمان اسکندر بخشی از آتوپاتن ماد بود که ژنرال هخامنشی آتروپات و سپس جانشینانش بر آن جا حکومت کردند. در دوره صفویه ایالات غرب ایران میدان مبارزه و برخوردهای دو امپراتوری صفویه و عثمانی بود و حکام محلی در ولایات باختر به مقتضای توانایی یکی از دو امپراتوری هر بار تابع یکی از آن‌ها می‌شد. این شهر در گذشته بر اثر زلزله‌ای نابود و دوباره ساخته شد. پیرامون این شهر آثار تاریخی متعددی وجود دارد.
=KTML_ImageCaption_Begin==KTML_StyleDiv=width:25%;height:20%;float:left;=KTML_ImageCaption_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2024/563079/0006.JPG=KTML_ImageCaption_Title=نمایی از شهر مهاباد در سال 1958=KTML_ImageCaption_CaptionStyle=000000=KTML_ImageCaption_Caption=نمایی از شهر مهاباد در سال 1958=KTML_ImageCaption_End=
=KTML_Bold=پیشینه
پیش از اسلام=KTML_End=
مهاباد به دلیل داشتن موقعیت جغرافیایی ممتاز با وجود دشت‌ها و جلگه‌های حاصلخیز در شمار قدیم‌ترین سکونتگاه‌های بشری به‌شمار می‌رود. بررسی‌های علمی، شواهدی را از وجود مردمی با تمدن کشاورزی و دارای «سفال‌های منقوش» که هم‌زمان با تمدن‌های سیلک 3 و شوش بوده‌اند نشان می‌دهد. مردمان این تمدن‌ها در 3٬500 پیش از میلاد با تمدن‌های فلات ایران و میان‌رودان رابطه داشته‌اند. بررسی‌های باستانشناسی شهر ویران و یوسف‌کندی این موضوع را ثابت می‌کند. این تمدن‌ها تا پیش از هجوم آشوریان در هزاره اول پیش از میلاد دارای ثباتی نسبی بوده‌اند.
پس از هجوم آشوریان و نابودی تمدن‌های اورارتو و مانا، مردمان آن‌ها به سوی نواحی جنوب و جنوب غربی شرق کردستان فعلی مهاجرت کردند. آنان برای محافظت از خود در مناطق کوهستانی این نواحی دژهایی ساختند که بقایای این دژها مانند قلات شاه هنوز در منطقه وجود دارند.
در دوران آرامش این منطقه مادها شروع به سکونت در آن کردند. آرامگاه فقریکای (فخریکا) گواه حضور آنان در این منطقه است؛ ولی با هجوم آشوریان، آرامش از این منطقه رخت می‌بندد؛ به‌طوری‌که تا دوره هخامنشیان زندگی در این منطقه تنها در دژها و مناطق کوهستانی، با حکمرانی‌های قبیله‌ای و اقتصاد شبانی ادامه یافت. در دوران هخامنشیان، امنیتی نسبی در منطقه برقرار شد ولی به دلیل اینکه این منطقه یکی از گذرگاه‌های یونانیان برای حمله به ایران بود دوباره امنیت از منطقه رخت بربست. این منطقه به دلیل تهاجمات مکرر یونانیان صدمات فراوانی دید. برای همین یکی از مجرب‌ترین شاخه‌های پارتیزانی ارتش اشکانیان در این منطقه استقرار یافت. تا دوره ساسانیان نیز منطقه، موقعیت حساس استراتژیک خود را حفظ کرد.
بطلیموس نیز مهاباد را داروشاه و راولینوس به نام دارایاس نامیده‌است و امروزه در سه فرسنخی شهر فعلی قریه‌ای به نام دریاز (دریاس) مشهود است که از قرار معلوم شهر دارایاس آنجا بوده‌است.
=KTML_Bold=پس از اسلام=KTML_End=
مهاباد شهری‌ست قدیمی که در ازمنه پیشین مرکز نواحی کردنشین (مکریان) بوده‌است. دیرینگی این شهر دست کم به دوران صفوی بازمی‌گردد.
شهر مهاباد در کالبد کنونی توسط صارم‌بگ از ملوک کرد ساوجبلاغ مکری در اوایل سدهٔ 11 هجری در بخش شمال نزدیک به خم رودخانه مهاباد محله باغ سیسه فعلی بنا گردید.
امپراتوری صفویه به نام اسلام شیعه و علیه کردهای سنی، داریاز مهاباد را ویران کرد.
=KTML_Bold=معاصر=KTML_End=
این شهر در دهه‌های گذشته آشوب‌های سیاسی نیز به‌خود دیده‌است. مقر جمهوری مهاباد که در سال 1946 تشکیل شده‌بود، در شهر مهاباد بود. پس از انقلاب، حزب دمکرات کردستان ایران در اسفند 1357در جریان میتینگی بزرگ فعالیت‌های علنی خود را پس از 32 سال از سر گرفت. اندکی بعد دفتر سیاسی حزب دمکرات در محل خانهٔ جوانان مستقر شد. علاوه بر این کومله نیز با گشایش دفتر در این شهر به فعالیت پرداخت. در اوایل سال 1979 بیش از 25 حزب سیاسی در این شهر فعالیت می‌کردند. اندکی بعد، گروه‌های چپ ایرانی قانون اساسی جمهوری اسلامی را غیردمکراتیک و واپسگرایانه خواندند. این گروه‌ها پس از مدت‌ها مذاکره تصمیم گرفتند تا یک قانون اساسی جدید را به تصویب برسانند. از آنجا که عمده مذاکرات و هماهنگی‌های این قانون اساسی در مهاباد انجام شده بود، به میثاق مهاباد شهرت یافت. اما درست در روزی که قرار بود این مذاکرات با حضور ده‌ها گروه نهایی شود، ارتش از دو محور به مهاباد حمله کرد.
بخش مرکزی مهاباد، بخش بوکان، بخش نقده، بخش اشنویه، بخش مرحمت‌آباد (که بعداً میاندوآب نامیده شد)، بخش شاهیندژ، بخش تکاب، بخش #سقز#، بخش بانه، بخش سردشت، بخش پیرانشهر.
بخش‌های پیرانشهر، نقده و اشنویه از سال 1943 به‌علت عدم وجود ارتش ایران در مهاباد موقتاً تا اعادهٔ وضع عادی ضمیمه شهرستان ارومیه شدند. بخش‌های سقز، بانه و سردشت نیز از همان تاریخ و به همان دلیل ضمیمه شهرستان سنندج شدند.
بخش‌های میاندوآب، شاهین دژ و تکاب نیز ضمیمه #سنندج# گردیدند. تنها بوکان از توابع مهاباد مانده بود. اما از بعد از ورود مجدد ارتش در #16-12-1946# بخش‌های مذکور نه تنها به مهاباد ضمیمه نشدند بلکه هر یک از بخش‌های: میاندوآب، نقده، تکاب، پیرانشهر، سقز، بانه و سردشت خود تبدیل به شهرستان شدند.[30] بوکان نیز در 28 اسفند سال 1368 از مهاباد جدا شد و تبدیل به شهرستان شد.
=KTML_Bold=وضعیت طبیعی
جغرافیا=KTML_End=
مهاباد در جنوب استان آذربایجان غربی، در عرض جغرافیاییَ 46 و °36 شمالی و طول جغرافیاییَ 43 و °45 شرقی و در دامنه رشته کوه‌های لند شیخان قرار دارد. ارتفاع این شهر از سطح دریا 1320 متر می‌باشد؛ و از =KTML_Bold=آب و هوا=KTML_End=ی معتدلی بر خوردار است که زمستان‌ها هوای سردی دارد و تابستان‌ها هوای شهر مهاباد گرم است. شهرستان مهاباد یکی از شهرهای شرق کردستان بزرگ است که از شمال به شهرستان میاندوآب، از جنوب به سردشت، از غرب به پیرانشهر و نقده و از شرق به بوکان محدود می‌شود. این شهر در موقعیت طول جغرافیایی 45 درجه و 43 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 36 درجه و 46 دقیقه شمالی از نصف النهار گرینویچ واقع شده‌است. فاصله آن تا مرکز استان 120 کیلومتر و تا تهران 750 کیلومتر است.
=KTML_Bold=رودخانه‌ها
منابع آب زیرزمینی=KTML_End=
مهاباد دارای 97 چاه عمیق، 908 چاه نیمه عمیق، 2 قنات و 6 چشمه می‌باشد که در مجموع درای 6٫8 میلیون مترمکعب آب قابل برداشت است.
آب و هوا
شهر مهاباد با قرار گرفتن در شمال باختری کشور ایران دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است. تابستان‌ها خنک و زمستان‌ها بسیار سرد می‌باشد. بهار قشنگ‌ترین فصل در این منطقه‌است. در فصل پاییز هوا بیشتر بادی است.
=KTML_Bold=زمین لرزه=KTML_End=
مهاباد در پهنه‌بندی مقدماتی خطر نسبی زلزله قرار دارد. اما در طی مطالعات اخیر و نشست‌های زمین در این منطقه نشان می‌دهد، یک گسل به طول 10 کیلومتر از دره شرقی مهاباد (سد مهاباد) می‌گذرد. با توجه به نزدیکی سد مهاباد به شهر، این گسل قادر است موجب زمین لرزه‌ای با بزرگی 6٫4 ریشتر گردد.
=KTML_Photo_Begin=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2024/563079/0001.JPG=KTML_Photo_Alt=0001.JPG=KTML_Style=width:25%;height:20%;float:left;=KTML_Photo_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2024/563079/0001.JPG=KTML_Photo_End=
=KTML_Bold=مردم
زبان=KTML_End=
مردم مهاباد به زبان کردی سورانی با لهجه مُکری یا مکریانی از زبان کردی تکلم می‌کنند.
=KTML_Bold=مذهب=KTML_End=
دین مردم مهاباد اسلام و مذهبشان سنی شافعی است. همچنین سابقاً اقلیتی از ارامنه و کلیمیان در مهاباد حضور داشتند. به علاوه شمار اندکی از شیعیان که اصالتاً از دیگر شهرها یا استان‌ها هستند. شیعیان مهاباد 2 درصد از جمعیت این شهر را تشکیل می‌دهند.
=KTML_Bold=جمعیت=KTML_End=
جمعیت مهاباد 147٬268 نفر در سال 2011 بوده‌است. بر اساس نتایج آمارگیری سال 2006 شهر مهاباد چهارمین شهر پرجمعیت آذربایجان غربی و همچنین بر اساس نتایج این آمارگیری این شهر پنجمین شهر بزرگ کردنشین ایران محسوب می‌شود. همچنین این شهر 59امین شهر پرجمعیت ایران و 2٬686امین شهر پرجمعیت جهان است.
مهاجرت به شهر در طول دهه 1966 - 1976 میلادی افزایش چشمگیر داشت و تراکم جمعیتی آن را بالا برد. بیشتر این مهاجرت‌ها از دیگر شهرهای کردنشین منطقه بوده‌اند. پس از گسترش شهر بسیاری از باغ‌های پیرامون مهاباد مسکونی شدند که امروزه این امر در نام تعدادی از محلات این شهر که با واژه باغ همراه است دیده می‌شود.
=KTML_Bold=اشتغال و بیکاری=KTML_End=
در سال 1976 میزان اشتغال در شهر مهاباد 95٫8 درصد، بالاتر از میزان اشتغال در استان (86 درصد) بوده ولی در سال‌های پس از آن، این میزان کاهش یافته به‌طوری‌که در سال 1375 میزان اشتغال در شهر به 88٫8 درصد رسیده‌است. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 2011، تعداد بیکاران مرد در شهر مهاباد 5198 نفر و تعداد بیکاران زن 1059 نفر بوده‌است (بدون احتساب 57515 زن خانه‌دار).
=KTML_Bold=اماکن تاریخی=KTML_End=
=KTML_Bold=بناها=KTML_End=
مقبره بداق سلطان در جنوب غربی شهر مهاباد و داخل قبرستان عمومی شهر قرار گرفته‌است، از آنجا که شهر مهاباد به طور کلی درمیان دره‌ای بین رشته کوه‌هایی احاطه شده و رودخانه‌ای به نام رودخانه مهاباد از میان شهر می‌گذرد، قبرستان مذکور که آرامگاه بداق سلطان نیز در داخل آن قرار دارد در محلی مرتفع تر از شهر قرار گرفته‌است، گویا در زمان خود این محدوده به صورت خاص به قبور بزرگان اختصاص داشته. وجود چندین سنگ قبر این نظریه را تأیید می‌نماید.
حمام تاریخی میرزا رسول (که هم‌اکنون به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده‌است)
حمام لج
سنگ نگاره‌های خره هنجیران
دژقلات شاه
برده کنته
آرامگاه بداق سلطان
پل ممیند
فقرگاه مهاباد
حوضخانه رستم بیگ
حوضخانه شاه درویش
=KTML_Bold=مساجد=KTML_End=
از میان 257 مسجد موجود در شهرستان مهاباد، 72 مسجد در شهر و مابقی در روستاها قرار دارند. قدیمی‌ترین مسجد مهاباد مسجد جامع سرخ می‌باشد که در زمان بداق سلطان حاکم مهاباد ساخته و در زمان شاه سلیمان صفوی تکمیل شد. این مسجد از نظر توازن در طرح با هجده گنبد خشتی و شبستانی با هجده ستون سنگی و حجره‌های پیرامون آن از زیباترین بناهای تاریخی استان به‌شمار می‌رود.
#مسجد جامع سرخ#=KTML_ImageCaption_Begin==KTML_StyleDiv=width:20%;height:20%;float:left;=KTML_ImageCaption_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2024/563079/0007.JPG=KTML_ImageCaption_Title=مسجد جامع سرخ=KTML_ImageCaption_CaptionStyle=000000=KTML_ImageCaption_Caption=مسجد جامع سرخ=KTML_ImageCaption_End=
مسجد شاه درویش
مسجد عباس آقا
مسجد دارالاحسان
مسجد نور
مسجد قبله
مسجد رستم بیگ
مسجد شاه درویش
مسجد حاج صالح شاطری
مسجد مولوی
=KTML_Bold=باغ‌ها (شهرباغ‌های دیروز)=KTML_End=
باغ اسماعیل آقا
باغ اصحابی
باغ امین‌الاسلام
باغ اوقاف
باغ بلوری‌ها
باغ به‌به‌زاده‌ها
باغ پنجوی‌ها
باغ چاوشین
باغچهٔ میرزا رسول
باغ حاجی قاسم
باغ حسن خان (عباس آقا دهبوکری)
باغ حسن خان (مرحوم قاضی)
باغ حسن‌زادهٔ بزاز
باغ حسین‌قلی خان
باغ خلیل‌زاده‌ها
باغ خیزی
باغ میرزا رشید رشیدی
باغ ساوا
باغ سعید حاجی کاکه مین
باغ سیسه
باغ سیف‌الدین خان
باغ شیخی
باغ شیر و خورشید
باغ عباس آقا دهبوکری
باغ عزیز آقا دهبوکری
باغ عزیزقلی
باغ عزیز مشیری
باغ عزیزه گول
باغ علی‌آباد
باغ فه‌قێیان (باغ طلبه‌ها)
باغ قادر امینی
باغ قادری‌ها
باغ قبله
باغ قوپی
باغ قوره‌ره‌شی
باغ گولان
باغ گویزی
باغ لاله عباسی
باغ مجید خان
باغ مظفرالدوله
باغ ملا حسن
باغ ملک
باغ میرزا سلطان
باغ میکائیل
جالیز جنب باغ عزیز مشیری
جالیز حسن ببری
جالیز حسین فداکار
جالیز خات نازدار
جالیز صالح پروری
جالیز و سبزیخانهٔ میرزا سلطان
جالیز نبیلان
سبزیخانهٔ سلطانیان
سبزیخانهٔ عبدالله شاهرخ
قوپی مولوی (مرداب مولوی)
میشهٔ سید جامی (بیشهٔ سید جامی)
میشهٔ کورتانی (بیشهٔ کورتانی)
=KTML_Bold=معضلات شهری
زمین خواری=KTML_End=
زمین خواری و رانت خواری از معضلات اصلی شهر مهاباد است. در این میان می‌توان به زمین خواری 300 میلیارد تومانی در شهرک صنفی کاوه در سال 2014 و زمین خواری تپه سیران اشاره کرد. در رابطه با زمین خواری شهرک صنفی کاوه، برخی از اعضای شورای شهر و شهردار قبلی مهاباد دخیل بوده‌اند.
=KTML_Bold=تعداد خودروهای شهر=KTML_End=
بالا بودن تعداد خودرو نسبت به جمعیت، یکی از معضلات شهر مهاباد در سال‌های اخیر بوده‌است. میانگین تعداد خودرو به نسبت جمعیت در مهاباد بیشتر از میانگین کشور ایران است.
=KTML_Bold=بخش‌ها
گسترش شهر=KTML_End=
قدیمی‌ترین منطقه مهاباد «باغ سیسه» نام دارد که یکبار هم بر اثر سیلاب ویران شده‌است و امروزه دارای معماری قدیمی و بافت آن رو به فرسایش است.
سیل و آسیب‌های دیگر باعث انتقال خانه‌ها به بخش‌های جنوبی و ایجاد محلات تازه پیرامون میدان چهارچراغ (شهرداری فعلی) گردیده‌است.
شهر مهاباد به حالت متروکه درآمده بود تا این که بداق سلطان مکری حکمران مهاباد دوباره به آبادانی آن پرداخت. بازرگانی در این شهر در دورهٔ قاجار گسترش یافت و مبادله کالا با شام و بیروت انجام می‌شد که بیشتر در سراهای موصلیان، کریمخان و کاشی‌ها در بازار مهاباد و کاروانسرای سیمون، همدانی‌ها، تاجرباشی و کوسه صورت می‌گرفت.
شهر مهاباد با جمعیت 16٬000 نفر در 1945، 20٬332 در 1956 و 44٬000 در 1976، که تا 1980 به بیش از 50٬000 رسید به دلیل موقعیت جغرافیایی اش و بالاتر از همه به دلیل نقشش در تاریخ اخیر کرد به عنوان یک مرکز اداری، نظامی و فرهنگی سریعاً اهمیت یافت[نیازمند منبع]. تقریباً همهٔ مهابادی‌ها کردهای مسلمان سنی‌اند. بسیار فارسی و ترکی آذری را به خوبی گویش غالب کردی که در کنار کردی سلیمانی در کردستان عراق، معیاری ادبی برای زبان کردیست، صحبت می‌کنند.
کوچ مردم به شهر در طول دهه 1966 - 1976 افزایش چشمگیر داشت و تراکم جمعیتی آن را بالا برد. بیشتر این کوچ‌ها از دیگر شهرهای کردنشین منطقه بوده‌اند.
پس از گسترش شهر بسیاری از باغ‌های پیرامون مهاباد مسکونی شدند که امروزه این امر در نام شماری از محلات این شهر که با واژهٔ باغ همراه است دیده می‌شود.
امروزه تمرکز ادارات، بانک‌ها و سازمان‌های دولتی و مغازه‌ها و فروشگاه‌ها بیشتر در امتداد خیابان‌های جمهوری اسلامی، سید نظام، طالقانی، بلوار توحید و جام جم است. محلات کارمندی شهر بیشتر در نیمهٔ شمالی و مناطقی که ورود و خروج کالاها (بسیاری از آن‌ها به صورت قاچاق) در آن بیشتر صورت می‌گیرد در نیمهٔ جنوبی شهر قرار دارد.
نخستین لوله‌کشی آب در سال 1961 میلادی در شهر مهاباد آغاز به کار کرد و تصفیه‌خانه آب مهاباد نیز در سال 1974 به راه افتاد. پیش از آن در اغلب خانه‌ها و مساجد قنات و چاه شخصی وجود داشت.
امروزه همه معابر شهر آسفالت است و شهرک صنعتی که در کیلومتر 18 جاده مهاباد-میاندوآب قرار دارد و 9 واحد آن به بهره‌برداری رسیده‌است برای 184 نفر ایجاد اشتغال کرده‌است. [1]