پۆست کۆڵۆنیالیزم و فیلمی 14 تەموز وەک نموونە
ڕەوا محەمەد
#20-05-2023#
تیۆری پۆست کۆڵۆنیالیزم لە بارودۆخێک دەکۆڵێتەوە کە لە ھەناوی داگیرکارییەوە سەری ھەڵداوە، بە واتایێکی تر ئەو بارودۆخ و ھەل و مەرجەی لە ئەنجامی پڕۆسەی داگیرکارییەوە و کارلێکی نێوان داگیرکەر و داگیرکراو و ئاڵوگۆڕی کلتوور و بە گژداچوونەوەی گواتاری داگیرکەر و …ھتد درووست دەبێت، پێی دەگوترێت پۆست کۆڵۆنیالیزم، واتە تیۆری پۆست کۆڵۆنیالیزم لەو بارودۆخ و حاڵەتانە دەکۆڵێتەوە.
بێگومان پۆست کۆڵۆنیالیزم وەکوو ھەر تیورێکی تر چوارچێوە و سنووری خۆی ھەیە، بەو پێیەی ئەوا بابەتانەی کە پێشتر باسمان کرد، کە پۆست کۆڵۆنیالیزم لە پڕۆسەی داگیرکاری و ئاڵوگۆڕی کولتووری دێتەکایەوە، پۆست کۆڵۆنیالیزم باس لەو بارودۆخە دەکات کە دوای داگیرکاری درووست دەبێت، کە داگیرکەر چۆن بەردەوامی بە داگیرکردنەکەی دەدات، چۆن بیری تاکەکانی داگیرکراو داگیردەکات، چۆن بیریان کۆنتڕۆڵ دەکات و وتاری خۆی لە مێشکیاندا ئەچەسپێنێ.
لە سەرەتادا ئەم ئەدەبیاتە ئەدەبیاتی ئینگلیزی زمانی پێگوتراوە، کە وەکوو دیاردەیەکی نوێ لە ئەدەبیاتی جیهاندا لە ساڵی (1960) دا سەری هەڵداوە، ئەوەش لە کاتێکدا بووە کە نەتەوە داگیرکراوەکان دەستیان کردووە بە نووسینی ئەدەبیاتی خۆیان و زۆر بەشی بە زمانی ئینگلیزی بووە ئەو بەرهەمانەش کە لەلایەن خەڵکی نەتەوە داگیرکراوەکانەوە نووسراونەتەوە، لە ئەدەبیاتی ئینگلیزی لە ڕووی بەهاو گرنگییەوە کەمتر نەبووە، بۆیە ناونراوە ئەدەبیاتی ئینگلیزی زمان ، واتا لە سەردەمی دوای جەنگ زاراوەی (ئەدەبیاتی ئینگلیزی زمان) جێگەی (ئەدەبیاتی ئینگلیزی ) و ( ئەدەبیاتی ئەمریکایی) گرتەوە. ئەوان دەیانویست بە پێشنیاز کردنی زاراوەی (ئەدەبیاتی ئینگلیزی زمان ) پێکهاتەی فرە کولتوری و فرە نەتەوەیی ئەو ئەدەبیاتانەی ئەمڕۆ بە زمانی ئینگلیزی دەنووسرێن پێشان بدەن، دواتر ناوەکەی گۆڕا بۆ (ئەدەبیاتی وڵاتە هاوبەرژەوەندی خوازەکان) ئەم ناونانەش ناولێنانێکی سیاسیە، بۆ ئەدەبیاتی ئەو وڵاتانە بەکار دەهات کە کەوتبوونە چوارچێوەی ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیای پێشوو، لە کۆتاییدا ئەم زاراوەیەش گۆڕاو بوو بە (ئەدەبیاتی پۆست کۆڵۆنیالیزم) وە بە باوەڕی هەندێک لە بیرمەندان پۆست کۆڵۆنیالیزم هەمان ئەدەبیاتی وڵاتە هاوبەرژەوەندی خوازەکانە تەنیا لە ڕووی ڕواڵەتەوە پۆست کۆڵۆنیالیزم زاراوەیەکی نوێیە.
لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەم و دوای کۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهانی زۆربەی ئە وڵاتانەی داگیرکراوی وڵاتی بەریتانیا بوون ، دژی داگیرکارییەکە جەنگان و سەربەخۆییان بەدەست هێنا، لەو کاتەدا ئەدەبیاتی پۆست کۆڵۆنیالیزم لە پێکهاتەی ئەو وڵاتە داگیرکراوانەی لە داگیرکاری بەریتانیا ڕزگارییان ببوو هاتەکایەوە، چونکە ئەوان بەدوای جۆرێک لە سڕینەوەی داگیرکاری لە کولتوور و مێژووی ئەدەبیات و لە هەمووی گرنگتر ناسنامەی خۆیان کەوتبوون، کەواتە دەتوانین بڵێین ڕەگ و ڕیشەی ئەدەبیاتی پۆست کۆڵۆنیالیزم بۆ شکستهێنانی ئایدۆلۆژیای ڕۆژ ئاوا لە جەنگی دووەمی جیهانی دەگەڕێتەوە، لەبەر ئەوەی لە دوای جەنگەکە خەڵکەکە بە تایبەتی گەنجەکان و خەڵکی کەمینە لەو هەلومەرج و بارودۆخەی کە تێیدا دەژیان ماندوببوون خوازیاری چاکسازی و گۆڕنکاری بنەڕەتی بوون، ئەوان داواکارییەکانی خۆیان لە چوارچێوەی ئەدەبدا دەخستە ڕوو، لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی حکومەتە داگیرکەرەکان هەڵوەشانەوە و لەوکاتەدا بوو کە تیۆری پۆست کۆڵۆنیالیزم لە بواری لێکۆڵینەوە کولتووری و ئەدەبییەکاندا جێگایەکی تایبەتی بۆ خۆی تەرخان کرد.
هەر ئەدەبیاتێک بابەتی تایبەت بەخۆی هەیە، بابەتی سەرەکی ئەدەبیاتی پۆست کۆڵۆنیالیزمیش خەریکبوونە بە دەرهاویشتە و لێکەوتەکانی پڕۆسەی داگیرکاری، بە واتایەکی دیکە ئەو ئەدەبیاتە لە بابەتی سەرەکی خۆیدا هەوڵدەدات ئەو دەرهاویشتە و ئاسەوارانە تاوتوێ و ڕەتبکاتەوە کە جیهانی دابەشی سەر ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا کردووە و هەروەها بووەتە هۆی درووست بوونی دوانە لێکدژەکانی وەک پەراوێز و سەنتەر یان ئەوروپاسەنتەری و سەنتەرییەتی ئەوروپا بە ڕەسمی دەناسێنێت، چونکە نووسەرانی ئەم ئەدەبیاتە لەو باوەڕەدان کە ئەم دابەشکارییە بێ واتا و بێ بنەما و نادادپەروەرانەیە و شێوەیەکی ترە لە داگیرکاری، لە ئەنجامدا گرژی دەخاتە نێوان ڕۆژ هەڵات و ڕۆژاواوە، ئەم نووسەرانە لە ڕێگەی بەرهەمەکانیانەوە داوای مافی خۆیان دەکەن و لە هەمان کاتدا ڕەگەزپەرستی لە وڵاتە داگیرکەرەکان دەخەنە ژێر پرسیارەوە، کە یەکێکە لە پرسە هەرەگرنگەکان لە بواری ئەدەبیاتی پۆست کۆڵۆنیالیزمدا، بە جۆرێک کە ئەم ( ئەدەبیاتە خاوەن دیدێکی ڕەخنەگرانەیە بۆ ئەو دەقانەی کە ڕەگەزپەرستانە و بۆ ئاڕاستە کردنی داگیرکاری نووسراونەتەوە ) و هەوڵی سڕینەوەی دەدات.
ئەگەر وڵاتە داگیرکەرەکان بە درێژایی مێژووی داگیرکارییان لە هەوڵی بەرهەمهێنانی وتارێک دابوبن سەبارەت بە داگیرکراو، ئەوا ئامانجی سەرەکی ئەدەبیاتی پۆست کۆڵۆنیالیزم هەوڵدانە بۆ تێگەیشتن لە چۆنییەتی بەرهەمهێنانی ئەم وتارە و ڕەتکردنەوەی، بە واتایەکی دیکە، ئەدەبیاتی پۆست کۆڵۆنیالیزم لێکۆڵینەوەی دید و بۆچوونەکانی ڕۆژاوایە، کە چۆن سەیری ئەو میللەتانە دەکات و چۆن بەردەوامی بەو سەیرکردنە دەدات و بە جیهانی دەکات، تاکوو درێژە بە داگیرکارییەکەی خۆی بدات، لە سیستەمی نوێی جیهاندا میللەتە ڕزگاربووەکان لە داگیرکاری تا ئێستاش بە جۆرێک لە جۆرەکان داگیر کراون، چونکە (ناسنامە، ماف، ماڵ و داراییان) کراوەتە ئامانج ، تا ئێستاش بیر و پەیڤی ڕۆژاوا باو و باڵا دەستە، بۆ ئەم مەبەستەش نووسەرانی پۆست کۆڵۆنیالیزم لەو باوەڕەدان کە دەکرێت بەرهەمە کلاسیکیەکان جارێکی دیکە تاوتوێ بکرێنەوە و پەراوێز خراوەکان بکرێنەوە سەنتەر و جارێکی دیکە پێگەی خۆیان لە مێژووی جیهاندا بەدەست بهێننەوە، بەرهەڵستی ئەو شارستانییەتە ببنەوە کە ڕۆژاواییەکان پێناسەیان کردووە، ئەو نووسەرانە باوەڕییان وایە بۆ گەیشتن بەم ئامانجە دەبێت سەرەتا ڕۆژهەڵاتییەکان باوەڕ بە خۆیان بکەن و متمانەیان بەخۆیان هەبێت و پشت بە کەلتووری ڕەسەنی خۆیان ببەستن و واز لە لاسایکردنەوەی کولتووری ڕۆژاوا بهێنن، ئامانجێکی تری ئەم ئەدەبیاتە بریتییە لەوەی کە نووسەرانی ئەم ئەدەبیاتە ناسنامەی کولتووری کۆمەڵگە داگیرکراوەکان دەکەنە چەقی نووسینەکانیان و جەخت لە زیندووکردنەوە و پەرەپێدانی ناسنامەی نەتەوەیی دەکەنەوە، ئەمەش واتا ئەو نووسەرانە کار لەسەر زیندووکردنەوەی کولتوری ڕەسەنی وڵاتەکەی خۆیان دەکەنەوە.
لە درێژە و زیاتر ڕوونکردنەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزم فیلمێکم وەکوو نموونە وەرگرتووە، لە تێیدا ڕەھەندی پۆست کۆڵۆنیالیزم دەردەکەوێ، فیلمی (14ی تەموز) کە دەرھێنەرەکەی (ھاشم ئایدەمیر) ە، کاتی فیلمەکە (2:26) ە، لە ساڵی (2017) بەرھەم ھاتووە نمرە (ڕەتینگ) ی (4.4) وەرگرتووە، زمانی فیلمەکە لە تورکی و کوردی پێکھاتووە.
چیڕۆکی ئەم فیلمە لە ڕووداو و بەسەرھاتێکی ڕاستەقینە وەرگێڕاوە، فیلمەکە باس لە زیندانی ئامەد دەکات لە ساڵی 1980 بە دواوە، کە چەند چالاکخواز و شۆڕشگێر دەستگیر کراون لەلایەن سوپای تورکیاوە، ئەم چیڕۆکە باس لە کۆمەڵە کەسانێک دەکات کە تا دوا ساتی گیان بەخشینیان ئاشقی ژیانکردن بوون.
ئەم فیلمە بیری کۆڵۆنیالیزمی تورکیا بەرانبەر بە کورد دەخاتەڕوو، بیری ئەم فیلمە بۆ ئەو سەردەمانە دەگەڕێتەوە کە دەوڵەتی عوسمانی کوردستانی داگیرکردووە، پاشان دەسەڵاتەکەی نەماوە و دەیەوێت بەو شێوەیە بەردەوامی بە داگیرکارییەکەی بدات، ئەم فیلمە باس لە کوردانی باکوور دەکات، لە چۆن تووشی ستەم و نەھێشتنی شوناسی بوونەتەوە لەلایەن تورکیاوە.
ئەگەر سەرنج لە ڕووداوەکانی ناو فیلمەکە بدەین بۆ دەستنیشانکردنی خاڵەکانی پۆست کۆڵۆنیالیزم، لە زۆربەی ڕووداوەکانی ناو فیلمەکە بە نھێنی زمانی کوردی بەکاردەھێنرێت، چونکە بەکارھێنانی زمانی کوردی قەدەغەیە، بێگومان کەلتوور بە گرینگترین و دەوڵەمەندترین سەرچاوەی نەتەوە و شوناس دادەنرێت، زمانیش بەشێکە لە کەلتوور، زمانی کوردی لەلایەن تورکیا بە ناشارستانی دواکەوتویی و بێ نرخ دانراوە و قەدەغەی کردووە، بۆ نموونە لەو دیمەنەی کە کەسوکاری زیندانیان سەردانی زیندانیەکان دەکەن، دایکی زیندانیێک بە کوردی قسەدەکات، لەو کاتەدا سەربازێکی تورک ھاواری بەسەردا دەکات و دەڵێت قسەکردن بە کوردی قەدەغەیە و بە پرچ لە دوای خۆی ڕایدەکێشێتە دەرەوە، قەدەغەکردنی زمانیش لەپێناو بنەبڕکردنی زمانی کوردی بووە و بۆ ئەوەی نەوەکانی داھاتوو فێری زمانەکە نەبن و بنەبڕ بێت.
زیندانەکەدا ئەشکەنجەی نامرۆڤانەی زیندانیەکان دەدرا، ئەشکەنجەکان لێدانی نامرۆڤانە و سووکایەتی کردن بە کەسایەتی و شوناس بوو، بە لێدان و ئەشکنجەدان کوردەکان ناچاردەکران کە بڵێن تورکم و سرودی تورکی بڵێن.
ژن و خزمەکانی چالاکخوازانیشیان ئەشکەنجە دەدا و لێیان دەدان و دەستدرێژیان دەکردنە سەر و شکۆی ئافرەتەکانیان دەشکاند، بۆ نموونە پرچیان دەبڕین و پیساییان دەکردە ناو خواردنەکانیانەوە.
یەکێکی تر لە کارە کۆڵۆنیالیزمەکانی تورکیا ئەوەبوو کە زیندانیەکان لە کاتی دادگایی کردنیاندا مۆڵەتی بەرگریکردن لە خۆیان پێنەدەدرا و نەیاندەھێشت قسە لەگەڵ پارێزەردا بکەن، مۆڵەتی سکاڵاکردنیان لە زیندان و سەرۆکی زیندانەکە نەدەدا و دەیان وت ئێرە دادگایە و پەیوەندی بە زیندانەوە نییە، لە کاتێکدا لە جاڕنامەی مافی مرۆڤدا ھاتووە کە ھەموو تاوانبارێک مافی بەریگری کردن لە خۆی و ئەشکەنجە نەدانی نامرۆڤانەی ھەیە، جگە لەوەش ھەندێک زیندانیان تووشی دانپێنانی زۆرەملێ کرد، کارێک کە نەیانکردووە بە زەبری ئەشکەنجەدان ناچاریان دەکردن کە بیکەنە ئەستۆی خۆیان و لە دادگا لە دژی شۆڕشگێڕان قسەیان پێبکەن.
سەربازانی تورک فێڵ و تەڵەی جۆراوجۆریان بەکاردەھێنا بۆ ئەوەی بیری ئازادی لەلای کوردەکان درووست نەبێ و بیرە کۆڵۆنیالیزمەکەی خۆیان بەردەوامی ھەبێ، بۆ نموونە کاتێک زیندانیەکان بڕیاری مانگرتنیان دا، بە فێڵ و تەڵەکە ئەیانویست مانگرتنەکە پوچەڵ کەنەوە، چونکە ئەگەر کەسێک بە مانگرتنەکە گیانی سپاردبا، ئەوە پاڵەوان درووست دەبوو، (مەزڵوم دۆغان) کە کەسایەتێکی ناو فیلمەکە بوو، خۆ سووتاندنی ئەو لە شەوی نەورۆزدا لە زیندانەکەدا ئێستاش لە دڵی کوردانی باکوور سیمبولی ئازادی و کوردایەتییە، سەربازانی تورکیا ڕێگریان لەو بوونە پاڵەوانە دەکرد بە فێڵ و تەڵەکە.
تورکەکان بەوردی بە دوای تاوانی کوردەکاندا نەدەچوون، لە زیندانی ئامەددا تایبەتبوو بە ئەو کەسانەی لە دژی دەوڵەتی تورکی دەوەستانەوە و ئەیانویست شۆڕش بکەن بوون، بەڵام ئەوان بە ھەنجەت بوون بەرانبەر بە کوردەکان و تەنیا زانیبایە کە کەسێک کوردە بیانونیان بۆ گرتنی دەدۆزیەوە، بۆ نموونە لە فیلمەکەدا پیاوێکی بەساڵاچوویان دەستگیرکردووە بە بیانووی ئەوەی پەکەکەکان بە ناو زەویەکەی ئەودا ڕۆیشتوون، کە پیاوەکە بە ھۆی ئەشکنجەی زۆرەوە تووشی نەخۆشی دەروونی بوو و سەرەنجام گیانی دا.
سەربازانی تورکیا سیاسەتی (پەرتکە—زاڵبە) یان لە دژی زیندانیەکان بەکاردەھێنا، ئەم سیاسەتە وادەکات کە نەتەویێک تووشی داڕمانی کەلتوور و زمانی بێت، وڵاتانی داگیرکەر بەکاریدەھێنن لەپێناو درێژەدان بە داگیرکاریەکەیان، یەکێک لە میکانیزمەکانی ئەو سیاسەتە دانانی سیخورە لە ناو تاکەکانی داگیرکراوەکان، بۆ ئەوەی ئاگاداری پەیوەندی نێوان تاکەکان بن و دووبەرەکی و لێکترازان لە ناویان درووست بکەن، سەربازە تورکەکان سیخوڕیان لە ناو زیندانیەکان دادەنا و بۆ ئەوەی ئاگاداریان بن و ڕێگری بکەن لە پەیوەندی نێوانیان، بۆ نموونە لەنێوان قاوشی ژنان و پیاوان سیخوڕیان دادەنا و ڕێگریان دەکرد لە پەیوەندی نێوانیان و ھەواڵی درۆیان پێڕادەگەیاندن بۆ ئەوەی لێکترازان درووست ببێت لەنێوانیاندا.
لەم فیلمەدا ھەوڵدراوە ڕووە ناشرین و قێزەونەکەی داگیرکاری و نەژاد پەرستی بخرێتەڕوو و باس لە سیاستە کۆڵۆنیالیزمەکەی تورکیا کراوە بەرانبەر بە کوردان و خەبات و تێکۆشانی کوردانیشی خستۆتەڕوو.
شایەنی باسە من لەو وتارەمدا ویستوومە بابەتیانە پۆست کۆڵۆنیالیزم ڕوون بکەمەوە و پڕاکتیزەی بکەم لەسەر فیلمی (14ی تەمووز) بێگومان پۆست کۆڵۆنیالیزم بابەتێکی فراوانە و ناکرێت بە وتارێک تەواوی بابەتەکە باسی لێوە بکرێ، بەڵام من ھەوڵمداوە بابەتە گرینگ و دیارەکانی کۆڵۆنیالیزم باس بکەم و لە فیلمێکدا پڕاکتیزەی بکەم، لە فیلمەکەشدا تەنیا سەرنجم لەسەر ئەو ڕووداوانە داناوە کە پۆست کۆڵۆنیالیزم تێیاندا دەرکەوتووە و بابەتەکەم پاراستووە لە بابەتی دەرەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزم.
ئەم بابەتە لەژێر سەرپەرشتی مامۆستا چاوەڕێ نیعمەت ئامادەکراوە\ زانکۆی سۆران
سەرچاوەکان:
1- ڕەنگدانەوەی پۆست کۆڵۆنیالیزم لە ڕۆمانەکانی فەرھاد پیرباڵدا، کوردستان عەبدالوھاب نادر، نامەی دکتۆرا، 2022.
2- پەیوەندی نێوان شوناس و خەباتی نەتەوەیی لە باکووری کوردستان: فیلمی زەر وەک نموونە، ئاریان سەلیم خدر، توێژینەوەی بەکالۆریۆس، 2021.
3- کوردستان کۆڵۆنییەکی نێودەوڵەتی، ئیسماعیل بێشکچی، وەرگێڕان: حەمە ڕەشید، سلێمانی، 2002.
4- فیلمی (14ی تەمووز) ، دەرھێنەر: ھاشم ئایدەمیر، 2017.[1]