فەلسەفە لە تراکتاتۆسدا.
#دڵشاد حامید دەروێش#
فەیلەسوفی مەزنی نەمسایی لۆدڤیگ جۆزێف یوهان قتگنشتاین ( Ludwig Josef Johann Wittgenstein 1889 – 1951 ) بۆ یەکەمجار شاکاری لێکۆڵینەوەیەکی لۆژیکی فەلسەفی ( تراکتاتۆس ) ی لە ساڵی ( 1921 ) بە زمانی ئەڵمانی بڵاوکردەوە ، ئەم پەرتووکە قەبارە مامناوەندە بە بانگەشە پەڕگیر و تێگە و تیوریا بنەغەیی و ڕادیکاڵەکانی بووەتە خاوەن شوێنپەنجەی حاشاهەڵنەگر لەسەر تەواوی فەلسەفەی زانست و کاریگەریەکی بەرچاوی لەسەر ڕەوتی پۆزەتفیستی لۆژیکی ( Logical Positivism ) بەتایبەت ئەندامانی بازنەی ڤیەنا ( Vienna Circle) داناوە ، نەک هەر ئەوەندە بگرە تا نهاش ئەم دەقە ناوازەیە و بابەتی مشتومڕ و گفتووگۆ و گەنگەشەی گەرم و لێکۆڵینەوەی ئەکادیمی ناوەند و خانەکانی فکر و فەلسەفەیە لە تەواوی جیهاندا .
تراکتاتۆس نوێنەرایەتی قۆناغی یەکەمی بیروبۆچوون و تێڕامانە فەلسەفیەکانی ڤتگنشتاین دەکات ، بەشی دووەمی فەلسەفەکەی کە خۆی لە پەڕتووکی ( لێکۆڵینەوە فەلسەفیەکان ) دا گەڵاڵە دەکات بەهیچ جۆرێک تەواوکەر و درێژەپیدەری سەرەتای گەشتە فەلسەفیەکەی نییە.و هیچ ڕایەڵبەدنییە. لەنێوان ڤتگنشتاینی تراکتاتۆس و ڤتگنشتاینی لێکۆڵینەوە فەلسەفیەکاندا بەدیناکرێت تەنیا ئەوە نەبیت کە دواجار هەردووکیان کارکردنێکن لە یەک کێڵگەی فەلسەفیدا ، بەڵگەشمان بۆ ئەمە توڕهەڵدانی زۆرێک لەو تیۆریا و تێگە بنەڕەتیانەیە کە لە تراکتاتۆسدا بانگەشەی بۆ دەکردن و وێنەیەکی ستاتیکی و ڕەقهەڵهاتووی زمانیان دەنەخشاند ، هەرچی وێنە و چەمکاندنی زمانە لە لێکۆڵینەوە فەلسەفیەکاندا ڕەهەندیکی داینامیکی هەیە و زمان زیاتر پەیوەست کراوە بە بەکارهێنانەوە و لە ڕێگەی چەمکی (گەمەکانی زمان – Language Games ) چەمک و بیژە و وشەکان بە زیاد لە ڕێگە و شێوازیک بەگەڕدەخرێن. 1
تراکتاتۆس ڕووی شێوەییەوە بەڕەچاوکردنی پرەنسیپی گوێزانی ئۆکام (Occam’s Razor) 2 ولە ڕێگەی دەستەواژەی کوورت و پوخت و چرەوە دارێژراوە ، هەر دەستەواژەیەکیش یاخود بڕگە و ئایدیایەک ژمارەی تایبەت بەخۆی وەرگرتووە ، ڕەنگە هەر ئەم کوورتبێژی و چڕبێژیەش هۆکاری ئەو ناڕوونی و ڕاجیایی و دیدڵێڵیە بێت کە توێژەرانی ئەم پەڕتووکە لەمەڕ چەمکهایەکی وەک ( شت ، جیهانی دەرەکی ، فاکتی ئەتۆمی و … هتد) دەرگیری بوون و بەناچاری دەست و پەنجەیان لەتەکدا نەرم کردووە ، بەهەرحاڵ ئەمە بابەتیکی دیکەیە ناشێت لێرەدا لەسەری ڕاوەستین .
بەشێوەیەکی گشتی تراکتاتۆس لە 3 تێزی بناغەیی پێکهاتووە کە بریتین لە تێزەکانی ( 1-2-3-4-5-6-7 ) ، بەڵام بە بڕوای خاکیانەی بەندە ناتوانین ڕەهابێژی لەمەدا بکەین ، نەخاسمە ئەوەتا ڤتگنشتاین خۆی لە بڕگەی (0312 -4) دا دەنووسێت ( شیاوەکی پڕۆپۆزیشنەکان بەندە بە بنەمای نوێنەرایەتیکردنی بابەتەکانەوە ، بیرۆکەی بناغەیی من ئەوەیە کە: نەگۆڕە لۆژیکیەکان نوێنەرایەتی هیچ شتێک ناکەن) 3
1- میتۆدی شیکاری Analytic Method
میتۆدی کارپێکراو لە تراکتاتۆسدا میتۆدێکی شیکاریە (Analytic) ، ئەو دوو بابەتە سەرەکیەشی لە تراکتاتۆسدا شیکاری دەکرێن بریتین لە هەریەکە لە چەمکەکانی (جیهان) و (زمان) .
لە ڕووی زمانەوانییە.ە شیکردنەوە بە شیکردنەوەی شتی ئاوێتە دەگوترێت بۆ ڕەگەز و بنەما سەرەتاییەکانی . هەرچی لە ڕووی زاراوەییەوەیە بریتییە لە بەشکردنی شتێک ( فیزیکی یاخود مێنتاڵی ) بۆ بەشکانی لە بنچینە و تایبەتمەندییەکانی ، یان دابڕینی هێندێکە لە هیندێکی دیکە ، پاشان لێکۆڵینەوە و لیتوێژینەوەی یەک بە یەکی ئەم بەشانە بۆ گەیشتن بە زانین و درکپێکردنی پەیوەندی نێوانیان و پەیوەندیان بە هی دیکەوە . 4 کەواتە کەسی شیکار دواجار چاو لەوە دەبڕێت کە ڕەگەز و پێکهێنەرەکانی بابەتێک دەربخات و شۆڕبیتەوە بە ناواخنی ئەم یەکە و بنەما سادانەدا بەئامانجی دەستگەیشتن بە کۆمەڵێ زانیاری ورد لەمەڕ سرووشت و پەیوەندییەکانی ئەم ڕەگەزانە .
جێی خۆیەتی ئەوە بڵێین کە شیکاریخوازی تەنیا لە کایەی فەلسەفەدا وەگەڕناخرێت ، بەڵکوو میتۆدێکی دیاری نیو زۆرێک لە کایە گرنگەکانی دیکەی هونەر و زانستە و بەشێوەیەکی گشتیش دابەش دەبیت بۆ دوو جۆری سەرەکی:
$شیکردنەوەی ئەستوویی$
لێرەدا بابەتی شیکراوە ئەستووییە و وەک دیاردەیەکی فیزیکی – مادی لە دونیای دەرەکیدا خۆی دەردەخات، نموونەش بۆ ئەم جۆرە شیکردنەوەی ئاوە (H2O) بۆ هەریەک لە ڕەگەز و توخمە سەرەکیاکەنی (H) و (O) .
شیکردنەوەی ئەقڵی یاخوود لۆژیکی
شیکردنەوەی ئەقڵی دەکەوێتە سەر بەبەتێکی نائەستوویی یاخوود بابەتە ئەقڵی و لۆژیکیەکان، بۆ نموونە ئەوەی کە فەیلەسووفی گەورە ئیمانوئێل کانت (1724-1804) دەیکات لە دابەشکردنی بڕیارەکان بۆ پێش ئەزموون (A priori) و دوای ئەزموون (A posteriori) لێکۆڵینەوە و قاڵبوونەوە و ڕۆچوون بە ناواخنی هەریەکەیاندا پڕۆسەیەکی شیکاری ئەقڵی یاخوود لۆژیکی بوو، بە هەمان شێوە شیکاری زمان لەلای ڤتگنشتاین سەر بەم جۆرەی شیکاریە.
2- تێگە وتیوریا بناغەییەکان لە تراکتاتۆسدا
$جیهان$
ڤتگنشتاین سەرەتا بە شیکردنەوەی جیهان گەشتەکەی سەر ڕێگا دەخات ، ئەو پێیوایە جیهان هەموو ئەوەیە کە لەوێیە ( تراکتاتۆس: 1 ) و کۆی فاکتەکانە (Facts) نەک شتەکان (تراکتاتۆس: 1-1) ، جەغد دەکاتەوە و دەنووسێت جیهان شیدەبێتەوە بۆ فاکتەکان ( تراکتاتۆس: 2 – 1) ، فاکتەکانیش فاکتی سەرەتایی- ئەتۆمین (تراکتاتۆس: 2) ، ئێرەش دواسنوورە کە پڕۆسەی شیکاری دەیگاتێ ، بەمانایەکی دیکە فاکتە ئەتۆمیەکان بچوکترین یەکەی لۆژیکی جیهانن ، ئێمە دەتوانین فاکتە ئاوێتەکان ( لێکدراوەکان ) شیبکەینەوە بۆ فاکتی ئەتۆمی ، وەلێ فاکتی ئەتۆمی تەعبیرە لە سادەیی لە ئەوجی خۆیدا و قابیلی شیکاری نییە.، بەڵام فاکتە ئەتۆمیەکان چین ؟!
بەبڕوای ڤتگنشتاین فاکتە ئەتۆمیەکان بریتین لە پێکەوەبەستنی شتەکان (تراکتاتۆس: 01 – 2 ) ، بێژەی ( پێکەوەبەستن ) یش ئەوە دەگەیەنێ کە تەنیا ڕەگەزی فرەیی شت ( شمەکەکان ) ڕۆڵ نابینن لە درووستکردنی فاکتە ئەتۆمیەکاندا ، ئاشکرایە کۆمەڵێک شمەک بەبێ بوونی هاوبەندی و پەیوەندییەک فاکت درووست ناکەن ، هەروەک چۆن واژەکانی ( زایەڵە ، چرپا ، کازیوە ، پێنووس ) ناتوانن ببنە دەستەواژەیەکی واتا بەخش لە زماندا ، کەواتە فاکتە ئەتۆمیەکان بریتین لە کۆمەڵێک شت بە ڕێکخستن و پێکەوەبەستنێکی دیاریکراو . بەڵام دەبێت ئاگاداری ئەوەبین کە ( شت) لێرەدا ڕەگەرێکی شیکراوە نییە.، شت – شمەک زادە و دەرەنجام و لێکەوتەی شیکاری فاکتە ئەتۆمیەکان نییە.، ڕاستە شت واتای ناوە (تراکتاتۆس: 203 – 3 ) ، وەلێ (شت) بۆ ئەوەی (شت) بێت دەبێت لە فاکتێکدا بێت ، فاکتەکان ئەو چوارچێوەیەن کە تیایاندا (شت) دەچەمکێندرێت و وێنا دەکرێت ، وەک ڤتگنشتاین لە بڕگەی) 011 – 2 ) دا دەڵێت: بۆ شت گەوهەریە کە بتوانێت بەشێک بێت لە فاکتەکان ، بە کوورتی تەسەوری بوونی ( شت ) ناکرێت گەر توخمێک ، ڕەگەزێک ، بەشێک ، یاخود پێکهێنەرێک نەبیت لە هاوکیشەیەکی دیاریکراودا ، بێژەی ( ئاسمان ) شت نییە.تا خۆی نەخزێنێتە دووتوێی فاکتێکی وەک ( ئاسمان ساماڵە ) .
$زمان$
زمان کۆو سەرجەمی پڕۆپۆزیشن یاخوود دەستەواژەکانە ( تراکتاتۆس: 4) ، وەکچۆن پێشتر بینیمان کە فاکتی ئەتۆمی بچوکترین یەکەی شیکراوەبوو ، لێرەشدا پڕۆپۆزیشنە سەرەتاییەکان – ئەتۆمیەکان دوا سنووری پڕۆسەی شیکارین .
خالیک کە فتگنشتاین پیداگیری لەسەر دەکات و لە ڕیزی حەوت تێزە بناغەییەکاندا جێپیدەگرێت ئەوەیە کە پڕۆپۆزیشنە لێکدرەوەکان هاوبەندی ڕاستی پڕۆپۆزیشنە ئەتۆمیەکانە ، وەلێ پڕۆپۆزیشنی ئەتۆمی هاوبەندی ڕاستی خۆیەتی (تراکتاتۆس: 5) ، بەو مانایەی ڕاستی و درووستی پڕۆپۆزیشنی ئاوێتەی (D K) پەیوەست و هاوبەندی ڕاستی هەریەک لە پڕۆپۆزیشنە ئەتۆمیەکانی (K) و (D) یە .
$تیوریای وێنەگری زمان$
پەیوەندی زمان ( پڕۆپۆزیشن ) بە جیهانەوە ( فاکت ) پەیوەندی وێنەیە بە وێناکراوە وە ، ڤتگنشتاین لە بڕگەی ( 01 – 2 ) دا دەنووسێت: ئێمە بۆ خۆمان وێنەی فاکتەکان دەکێشین ، ئەم وێنە کێشانەی واقعیش دواجار لە زماندا گەڵاڵە دەبێت ، ئەمەش تیوری وێنەگری زمانە کە یەکێکە کە تیوریا هەرە بنەڕەتیەکانی تراکتاتۆس ( هەرچەندە دواتر لە پەڕتووکی لێکۆڵینەوە فەلسەفیەکاندا کە نمایندەی قۆناغی دووەمی هزری ڤتگنشتاینە لێێ پەشیمان دەبێتەوە و زمان زیاتر گرێدەدات بە بەکارهێنانەوە) .
سەبارەت بە چۆنییە.ی درووستبوونی ئەم وێنانەش لە بڕگەی (0311 ، 4 ) دا دەنووسێت ( ناوێک بەرانبەر بە شتێکە ، یەکێکی دیکە بەرانبەر شتێکی دیکەیە و لەنێوخۆیاندا بە یەکەوە بەستراونەتەوە ، تێکڕاییەکە وەک وێنەیەکی زیندوو فاکتەکان وێنا دەکات .
هەرچی پەیوەندی نێوان هزر و زمان و وێنەیە، ڤتگنشتاین لەو بڕوایەدایە کە زمان جەستەی وێنەیە و وێنەکانیش بیرۆکە و هزرن ، بۆ نموونە دەستەواژەکانی ( ئاسمان ساماڵە ) ، ( زەوی بە دەوری خۆردا دەسوڕێتەوە ) هەر یەکەیان وێنەن بۆ فاکتێکی دیاریکراو ، یەکەمیان وینەی دۆخێکی تایبەتی کەشوهەوایە و دووەمیان وێنەی فاکتێکی کۆسمۆلۆجیمان نیشاندەدات ، ئەم وێنانە بیرۆکەن و لە زماندا خۆیان مانیفێست کردووە ، هەر لێرەشەوە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی کە بیرۆکە و هزر هیچ نین جگە لە پڕۆپۆزیشنێکی پڕواتا . ( تراکتاتۆس: 3 و 4) .
$پڕۆپۆزیشنەکان$
سەرەکیترین پرسێک کە قتگنشتاین سەرگەرمانە لەتەکیدا دەرگیرە ( هەڵبەت لەنێو چەندین پرسی گرنگی دیکەدا ) بریتییە لەو جیاکاریەی کە لەنێوان ئەم سێ جۆرە لە پرۆپۆزیشندا دەیکات:
پڕۆپۆزیشنی پڕواتا: ئەمجۆرە لە پڕۆپۆزیشن وێنەی فاکتەکان دەگرن ، بەڵام مەرج نییە.ئەم وێنەیەی لەهەناوی پڕۆپۆزیشنەکەدا خۆی مەڵاسداوە وێنەی ڕاستەقینەی فاکتەکان بن ، پڕۆپۆزیشنەکان ( وینەکان ) وەک دەستەواژەگەلێکی پڕواتا شیمانەی ڕاست یاخود هەڵە هەڵدەگرن بەگوێرەی هاتنەوە و تەماهیکردن لەتەک ئەو فاکتانەی کە وێنایان دەکەن ، یاخود بەگوێرەی هاتنەوە لەتەک بوونی دەرەکیدا (تراکتاتۆس: 222 – 2 ) ، پڕۆپۆزیشنی ( ئاسمان ساماڵە ) واتابەخشە گەر ئاسمان ساماڵیش نەبێت ، لەبەر ئەوەی دواجار ئەم پڕۆپۆزیشنە قودرەت و پۆتاسیۆنی وێنەگرتنی فاکتێکی هەیە .
لێڕەشەوە دەگەینە بەرەنجامێکی بێئەنداز سەراسیمەکەر ئەویش ئەوەیە کە لەلای ڤتگنشتاین دەکرێت پڕۆپۆزیشن لەتەک فاکتە وێنەگیراوەکاندا نەیەنەوە یەک وەلێ واتابەخش بێت ، بەمانایەکی دیکە پرۆپۆزیشنی هەڵە دەکرێت واتابەخش بێت .
پڕۆپۆزیشنی بێواتا ( بۆش ) : ئەم جۆرەیان وێنەی فاکتەکان ناگرن ، کەواتە نە ڕاستن وهەڵەن لەبەر نەبوونی فاکتێک تا بتوانین بەرمەبنای کاری بەراوردکاری بکەین و حوکم لە درووستی بدەین ، وتاری میتافیزیکیش وەک بەشێک لە جەستەی فەلسەفە بەمانا کڵاسیکیەکەی دەچیتە ئەم خانەوە .
پڕۆپۆزیشنی دەر- واتا: ئەم جۆرە لەنێوان دوانەکەی دیکەدا جێدەگرن، وێنەی فاکتەکان ناگرن وەک جۆری یەکەم، وەلی بێواتاشنین وەک ئەوەی لەجۆری دووەمدا بینیمان ، ئەمانە پڕۆپۆزیشنە لۆژیکیەکانن کە بەبڕوای ڤتگنشتاین سەرجەمیان هاوبێژین ( تۆتۆلۆجی – تحصيل حاصل ) ، ئەمانە هیچیان نییە.بۆ گووتن ، ئەوەی دەشیڵێن بە ناچاری درووستە . بۆ نموونە دەستەواژەی (ئاسمان ساماڵە یاخود ساماڵ نییە.) ، درووستە بەشێوەیەکی پێشینەیی (A priori) ، هەمان حوکميش درووستە سەبارەت بەوەی پێێدەگوترێت دژیەکی وەک دەستەواژەی ( ئاسمان ساماڵ و ساماڵ نییە.) .تراکتاتۆس (461 – 4 و 464 – 4 و 1 – 6 و 11 – 6)
جێگەی خۆیەتی لێرەدا ئاماژە بەوە بدەین کە خاڵی هاوبەش لەنێوان جۆری دووەم و سێیەم ئەوەیە کە هیچیان وێنەی فاکتەکان ناگرن ، ئەم دوو جۆرە تەنیا بوونێکی زمانەوانیان هەیە ، هیج پردێک بە واقیعەوە نایانبەستێتەوە ، بەپێی ڕێسا گشتییەکەی ڤتگنشتاینیش ئەوەی خۆیدەربخات و فاکت دەرنەخات ناتوانرێت بگوترێت ، ئەوەشی نەشتوانرێت بگوترێت پێویستە بێدەنگەی لێبکەین ، وەلێ جیاوازیشیان هەیە و لەبەشەکانی داهاتووداو لە شوێنی گونجاوتردا ئاماژەیان بۆ دەکەین .
3- فەلسەفە لە تراکتاتۆسدا
دوا ئامانجی تراکتاتۆس وەک لە پێشەکیەکەیدا ئاماژەیەکی سەرپێی بۆ کراوە بریتە لە دیاریکردنی ئەوەی کە دەتوانرێت بگوترێت ، سەرەنجام دەسنیشانکردنی ئەو سنوورەش کە پێویستە بێدەنگەی تێدا بکەین . بە بروای ڤتگنشتاین پڕۆپۆزیشنەکانە فەلسەفیەکان لە گوتن نەهاتون و لە بڕگەی ( 003 – 4 ) دا دەنووسێت: زۆربەی پرسیار و دەستەواژە فەلسەفیەکان ڕاست یاخود هەڵە نین ، بەڵکوو بێواتان .. بۆیە بە بروای ئەو پێویستە فەلسەفە چاوببڕێتە شرۆڤە و ڕونکردنەوەی بیرۆکە و ئایدیاکان ، فەلسەفە ناشێت و ناکرێت خۆبە خۆ شتێک بڵێت ، تاکە کاری ئەو بریتییە لە شرۆڤە و ڕوونکردنەوەی ئەوەی کە گوتراوە ، بەواتایەکی دیکە فەلسەفە تەنیا ڕەخنەگرتنی زمانە ( تراکتاتۆس: 0031 – 4 ) ، لە کۆتا بڕگەی تراکتاتۆسیشدا ( بڕگەی 7 ) کە زیاتر لە ئامۆژگاری دەچێت ڤتگنشتاین دەنووسێت: ئەوەی مرۆڤ نەتوانێت لەبارەیەوە بدوێت، پێویستە بێدەنگەی لێبکات .
$میتافیزیک$
بەشێوەیەکی گشتی فەیلەسوفەکان لە دیدگایەکی میتافیزیکیەوە گەشتە فەلسەفیەکانیان دەسپێدەکرد، وەلێ لە فەلسەفەی مۆدێرندا – بەتایبەت – شاهیدی ئاقار و ڕەتێکی تولانی فەلسەفین کە دژی بە میتافیزیک کاردەکات ، ئیمانوئێل کانت لە دیارترینی فەیلەسوفانی ئەم ڕەوتەیە و پەڕتووکەکەی ( ڕەخنە لە ئاوازی پەتی ) یش باشترین بەڵگەیە بۆ ئەمە ، وەلێ کانت پاش ئافەرۆز کردن و توڕهەڵدانی میتافیزیک لەدەرگاوە ، کەچی لە پەنجەرەوە و لەرێگەی چەمکگەلێکی وەک ( ئازادی ) و ( فەرمانی ڕەها ) و ( ویستی چاکە ) و چەندانی دیکەوە جارێکی دیکە میتافیزیک دەخزێنێتە نێو سیستمە فەلسەفیەکەیەوە . ئەم ڕەوتە درێژە دەکێشی و ڕادیکاڵتر دەبێت ، بەشێوەیەک لە بازنەی ڤیەنادا دەگاتە ئەوجی خۆی 5 ، کاتێک کە فەیلەسوفانی بازنەکە بانگەشەی ئەوەیانکرد کە فەلسەفە تا ئەو سەردەمە بەم سێ جۆرە لە کێشەوە دەرگیر بووە: 6
A – کۆمەڵێک کێشە و پرسیار دەربارەی بابەتە ئەزموونی ئیمپریکی ، ئەمانە کێڵگەی زانستە ئەزموونییە.انن .
B – هەندێک پرس و کێشەی پەیوەندیدار بە زمانەوە ، ئەمانە دەکرێت لە ڕێگەی ڕوونکردنەوەی چەمک و دەستەواژە و پڕۆپۆزیشنەکانەوە دەربازبین لێیان .
C – پرس و کێشەی میتافیزیکەکان ، کە بێوەڵامن .
بەمشێوەیە کۆڕ یاخود بازنەی ڤیەننا نەک هەر خۆیان لە میتافیزیک تەرێز دەکەن ، بەڵکوو بەیداخی مەرگی فەلسەفەشیان بەرزکردەوە . ڤیتگنشتاینیش سەر بەم ئاقارە فەلسەفیەیە ، وەک ئاماژەمان پێدا لەلای ئەم جیهان ئەوەیە کە لەوێیە و کۆو تێکڕای فاکتەکانیشیەتی ، واتە ئەوەی هەیە فاکتە و هەڵکەوتەی لە ئارادابووە ، ئەم دیدگا ئۆنتۆلۆژیە بۆ جیهان بە تەواوەتی میتافیزیک دووردەخاتەوە ، بەوپێیەی فەکتەکان پێکەوەبەستنی شتەکانن . لێرەشەوە دەگەینە ئەو ئەنجامگیریەی کە جیهانێکی وەک جیهانی فۆڕمەکانی پلاتۆ و نۆمینای کانت و جیهانی ویست لای شۆپنهاوەر بوونی نییە.، ئەوەی هەیە ئەم جیهانە و فاکتەکانییە.ی . بەکوورتی میتافیزیک یاخوود وردتر بڵێین ئەو فۆڕمەی میتافیزیک کە هەڵگری بانگەشەی جیهانێکی دیکەی نائەستووییە جێگای نییە.لە تراکتاتۆسدا .
$ئاکار و ئێستاتیکا$
بەبڕوای ڤتگنشتاین دەستەواژە و بنەما نۆرماتیڤەکان لەوانەن کە ناشێت بگوترێن ، ئەمەش دەرەنجام و لێکەوتەیەکی حەتمی چەسپاندنی تیوریای ( وێنەگری زمانە ) . لەبەر ئەوەی پڕۆپۆزیشنە ئاکاری و ئێستاتیکیەکان ناتوانن وێنەی فاکتەکان بگرن . (تراکتاتۆس: 42 – 6 و 421 – 6 ) .
ڤتگنشتاین پێی وابوو کە دوالیزمەی ( چاکە – خراپە ) ، بوونێک نین لە جیهاندا و خاسیەت و تایبەتمەندی جیهان نین ، جیهان لە خودی خۆیدا- گەر بۆمان هەبێت ئەم بێژە کانتیە وەگەڕخەین – نە چاکە نە خراپ ، نە جوانە نە ناشرین ، ئەوەشی سەرچاوە و کانگای چاکە و خراپە سوبێکتە ( Subject ) و ئەمیش سەر بە جیهان نییە. بەو مانایەی کە جیهان خالیە لە حوکمی ئەخلاقی ، لەبەر ئەوەی دواجار ئەخلاق و ئێستاتیک وابەستەی خوودن و خودیش سەر بە جیهان نییە.، ئەو وەک چاو وەهایە، شتەکان دەبینێ وەلێ خۆی ناکەوێتە بواری بینینەوە ( تراکتاتۆس: 41 – 6 و 631 – 5 و 63331 – 5 ) .
$لۆژیک$
پڕۆپۆزیشنە لۆژیکیەکان هاوبێژین
پێشتر ئاماژەیەکی خێرامان بۆ ئەەوەکرد کە لۆژیک لە تراکتاتۆسدا بریتییە لە هاوبێژی ( تۆتۆلۆژی) و دژیەکی (پارادۆکس) ، ئاماژەشمان بۆ ئەوەکرد کە ڕاستی و درووستی هەریەک لەم دوانە وابەستەی فاکتەکان نییە.، پڕۆپۆزیشنە تۆتۆلۆژیەکان بە شێوەیەکی پێشینەیی درووستن و ناکۆکەکانیش نادرووست ، یاخوود وەک ماک دونوە (Mc Dounough) دەڵێت: لە هاوبێژیدا ئێمە لە بەردەم ئاماژەدان بەخوود داین 7 ( Self- Reference ) ئاماژەدانیش بە خوود بەو مانایەی کە دەستەواژە لۆژیکیەکان هەڵگری وەڵامی ( ڕاست یاخوود هەڵە ) بوونی خودی خۆیانن بەبێ کاری بەراوردکاری لەتەک فاکتێکی دەرەکیدا .
نەگۆڕە لۆژیکیەکان نمای هیچ نین
هەرچەندە نەگۆڕە لۆژیکیەکان پەیوەندی و وابەستەیی لەنێوان پرۆپۆزیشنەکاندا دادەمەزرێنن ، بەڵام خودی خۆیان نوێنەرایەتی هیچ ناکەن . (تراکتاتۆس: 42 – 5 )
پڕۆپۆزیشنە لۆژیکیەکان وێنەی جیهانن
لە بەشەکانی ڕابردوودا پرسیارێکمان وروژاند ، ئەویش ئەوەبوو کە بۆچی پڕۆپۆزیشنە دەرواتاکان ناچنە خانەی ( بێمانا ) وە؟ ! یاخوود جیاوازی چییە لەنێوان پرۆپۆزیشنە دەرواتا و بێواتاکاندا ؟
گەر بەوردی ڕۆبچینە ناواخنی تراکتاتۆسەوە دەبینین کە ئەم جۆرە لە دەستەواژە بەتەواوی خۆی لە جیهان دانەبڕیوە، لەڕاستیدا هەمانگۆی و ناکۆک بێواتانین، بەڵکوو ئەوان سەر بە جیهانی سومبولین وەکچۆن سەر بە ڕێبازی سیمبولی ژمارەیە ، یاخود ئەوان دەرخەری لۆژیک و پەیکەری جیهانن. وبیرکاریش وەک میتۆدێکی لۆژیکی سەربەم جۆرەیە و هیچ دەرنابڕێت . ( تراکتاتۆس: 124 – 6 و 2 – 6 و 21 – 6 )
4- زانست وەک تاکە کایەی گوتراو
بە بڕوای ڤتگنشتاین جگە پڕۆپۆزیشنەکانی زانستە سروستیەکان سەرجەم پڕۆپۆزیشنەکانی دیکە بەتایبەت فەلسەفیەکان لە گوتن نەهاتوون، ئەو لە بڕگەی ( 11 – 4 ) دا دەنووسێت ( تێکڕای دەستەواژە پڕماناکان سەرجەمی زانستی سرووشتە یان تێکڕای زانستە سرووشتییەکانن ) .
ئەوپرسیارەی کە خۆیقوتدەکاتەوە لێرەدا ئەوەیە کە ئایە خودی تراکتاتۆس لە گوتن هاتووە ؟ مەگەر خودی تراکتاتۆسیش لەدەرەوەی پڕۆپۆزیشنەکانی زانستە سرووشتییەکان نییە.؟
کاڕل پۆپەر ( 1903 – 1994 ) بۆ خۆ دەربازکردن لەڕەخنەیەکی هاوشێوە پەنا بۆ ئەوەدەبات کە پڕەنسیپی 8 ( فۆلسەفایبڵیتی Falsifiability) , کە بەبڕوای ئەو داوپێنگی جوداکردنەوەی زانستە لە نازانست دەکەوێتە بۆتەقەی فەلسەفەی زانستەوە نەک خودی زانست ، واتە ناتوانین ئەم پڕەنسیپە بەسەر خۆیدا بچەسپێنین ، لەبەر ئەوەی ئەوە زانستە کە دەبیت ملکەچی ئەم پڕەنسیپە بێت نەک فەلسەفەی زانست . 9
هەرچی ڤتگنشتاینە بەمشێوەیە دەرگیری ئەم پرسە دەبێت و لە بڕگەی ( 54 – 6 ) دا دەنووسێت: دەستەواژەکانم بەو ڕێگایە ڕووندەکەمەوە ، کە کەسێک لەمن تێدەگات لە کۆتایدا بەبێ واتایان دەزانێ، ئەگەر بەهۆیانەوە سەرکەوێتە سەرەوە تێیان دەپەڕێنێ ( ئەو دوای ئەوەی کە سەردەکەوێ وەک پەیژە پڕێی دەدات ) .
1- بۆ زیاتر بڕوانە: لودفيک فتغنشتاين, تحقيقات فلسفية , ترجمة: د . عەبد الرزاق بنور , مرکز دراسات الوحدة العربية , بيروت 2007 , الفقرتان (1 و 2) .
2 – بە گوێرەی ئەم بنەمایە ناتوانین بوونەوەر و شتەکان بەبی هیچ بیانوویەک زیاد و فرە بکەین . بۆ زیاتر لەمەڕ ئەم پرەنسیپە بڕوانە: جميل صليبا , المعجم الفلسفي – الجزء الثاني . دار الکتاب اللوبناني . بيروت , 1982, ص 469.
3- لۆدڤیگ ڤتگنشتاین، توێژینەوەیەکی لۆجیکی فەلسەفی ( تراکتاتۆس ) وەرگێڕانی لە ئەڵمانییەوە: د . حەمید عەزیز ، ناوەندی مێژوویی جەمیل ڕۆژبەیانی ، 2015.
4- جعفر الحسيني , معجم مصطلحات المنطق ( عربي – انجليزي – فرنسي ) , دار الاعتصام للطباعة والنشر , ب.س.ن, ص65.
5- لە ساڵی 1929 نامیلکەیەک لەژێر ناونیشانی (تێگەیشتنی زانستیانەی جیهان-کۆڕی ڤیەننا) بڵاوکرایەوە ، لە پێشەکیەکەیدا ناوی هەر یەک لە (هانزمان، ئۆتۆنیوران، ڕۆدۆڵف کاڕناب) هاتووە، ئەم نامیلکەیە یەکەم مانیفێستی (بازنەی ڤیەننا) بوو بەسەرۆکایەتی (مۆریتس شلیک) ، وتێایدا نیگەرانی خۆیان لەمەڕ بڵاوبوونەوە و پەخشبوونەوەی هزری میتافیزیکی و لاهوتی دەربڕیوە. بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە: د . حەمید عەزیز ، فەلسەفەی سەردەم لە ئەوروپا ، چاپخانەی ڕۆژهەڵات ، هەولێر ، 2012، ل 160 و دواتر.
6- – هەمان سەرچاوەی پێشوو ، ل 164.
7- Mc Dounough, The Argument of the Tractatus, state University of New York, 1986, P.7.
8- بە گوێرەی ئەم بنەمایە بانگەشەیەک زانستیە گەر هات شیمانە و ئەگەری بەهەڵەخستنەوەی لەخۆگرتبوو .
9 – دکتۆر فاروق ڕەفیق، کۆرسی فەلسەفەی زانست ، کڵاسی تایبەت بە کاڕل پۆپەر، سلێمانی ، 2016.
[1]