=KTML_Bold=Cemil Oguz : Di 30 salên dawî de çend pirtûkên kurdî çap bûne?=KTML_End=
Emê di vê nûçeyê de lîsteyeke teqez a pirtûkên bi kurdî yên 15 salên dawî derketine pêşkêş bikin. Pêre jî emê lîsteyeke pirtûkên bi kurdî yên 30 salên dawî, lîsteyeke giştî derxin pêş. Û herî dawî emê ji pisporan bipirsin ku ka meseleyê çawa dinirxînin. Berî vê, ev ji ku derket?
10 roj berê şêwirmendê Selahattin Demîrtaş Zinar Karavîl li min geriya, got, “Berî min dane te, gotine encax ew dizane” û du pirs kirin, “Yek, li Tirkiyeyê çend heb pirtûkên kurdî têne firotin, didu, di 10 salên dawî de çend pirtûk derketine?”
Ji bo pirsa yekem min got îstatîstîkek wisa nîn e, lê tiştên giştî hene. Ya diduyan jî min got ez her sal lîsteyê saz dikim, bikeve Diyarnameyê, sal bi sal tuyê lîsteyê bibînî, te nedît, bigere ezê ji te re derxim.
Sal bi sal min lîste amade kiribû, lê sal bi sal min not negirtibû, nedabûn serhev ku di 10 salan de çend pirtûk derketine. Paşê di twitterê de weşanger û pirtûkfiroş Bawer Berşev pirsa “Heta niha çend pirtûkên kurdî derketine?” kiribû û paşê ji Diyarnameyê hatibû pirsîn ku çend pirtûk derketine. Piştî min ev pirsa wan jî dît, min got “Ez li ser bixebitim.”
=KTML_Bold=JI 2007’AN HETA 2022’YAN=KTML_End=
Min berê xwe da arşîva xwe. Sal bi sal ez lê geriyam û min not derxistin. Ji sala 2007’an ve (wê salê ligel Dawud Rêbiwar me amade kiribû) ez her sal lîsteyê bi hezar zehmetiyan amade dikim. Û encam: Ji sala 2007 û heta dawiya 2022’yan bi temamî 3295 pirtûkên bi kurdî (kurmancî, kirmanckî) li Bakur û Tirkiyeyê derketine.(1) Ji bo sal bi sal hejmarê jî li tabloyê binêrin. Di van 15 salan de herî zêde sala 2021’ê pirtûk derketine ku wê salê gihîştiye 377 pirtûkî.
=KTML_Bold=YÊN LATÎNÎ KETINE LÎSTEYÊ=KTML_End=
Li Bakur kêm be jî bi tîpên erebî jî pirtûk çap bûne lê me yên latînî amade kiribûn. Ev hemû pirtûkên bi latînî ne û piraniya wan hemû bi hejmara yekemîn derketine. Di salên dawî de pirtûkên berê li weşanxaneyeke din derketibin ez naxim lîsteyê, loma dibêjim hejmara yekemîn. Belkî pêdivî pê hebe ku mirov yek bi yek bi çi cureyî ne jî li ser bixebite, lê jêre ked û demek dirêj divê.
=KTML_Bold=PIRTÛKÊN BERÎ 2007’AN=KTML_End=
Berî 2007’an çend pirtûk derketine? Bersiva vê pirsê zehmet e. Lê bi rehetî ez dikarim ku hejmara salên 90’î cuda ye, hejmara salên 2000’î cuda ye.
Niha em ji belgefîlmê “Rewşen”ê (2) hin agahiyan bidin: “Roja 12’yê avrêla 1991’ê li Tirkiyeyê zagona bi hejmara 2932’yan diguhere û ev yek rê li ber ‘weşanên ji bilî tirkî’ vedike. Bi vê re kurd jî dest bi derxistina weşanan dikin. Ji bilî rojname û kovaran, pirtûkan jî çap dikin. Heta sala 2000’î her sal encax 10 pirtûkên kurdî derketine. Di sala 2002’yan 10 nivîskarên kurd yekemîn pirtûkên wan derketine.”
Ger em vê agahiyê wekî agahiyeke giştî hesab bikin û bijmêrin ji sala 1990’î heta 2000’î encax 100 pirtûkên bi kurdî derketine. Û em sala 2000’î heta dawiya 2006’an jî wekî agahiyeke her sal 50 pirtûkî bihesibînin jî 6 salan de encax em xwe digihînin 300 pirtûkî. Û encam: Ji sala 1990’î ve heta niha hejmara pirtûkên ku li Bakur û Tirkiyeyê derketine digihîje 3695 hebî. Yanê nagihîje 4 hezar hebî.
Çîroka weşangeriya kurdî ya 30 salan bi vî rengî ye. Baş e lê kesên eleqedarê vê meseleyê çi dibêjin? Ji van hinên raste rast di nav meseleyê de ne me xwe gihand wan. Yek ji wan Suleyman Çevîk e.
=KTML_Bold=ÇEVÎK: REQEMEK BAŞ E LÊ LI GOR NIFÛSÊ KÊM E=KTML_End=
Suleyman Çevîk xwedî û edîtorê Weşanxaneya Nûbiharê ye. Ligel pirtûkên kurdî ew ligel hevkarên xwe ji sala 1992’yan ve kovara Nûbiharê çap dike. Loma jî yek ji kesên ku em vê lîsteyê pê bidin nirxandin jî Çevîk bû. Ew qala realiteyê dike û dibêje, “Dema em li nifûsa kurdan binêrin û bipirsin ew qas pirtûk bes in, helbet ne bes in. Bi mîlyonan kurd hene, belkî bi qasî tirkan nifûs heye. Ji aliyê nifûsê ve pir kêm e. Lê di şertên Tirkiyê de, di 100 salan de dem hebûne bi deh salan tiştek çap nebûye. Piştî avabûna Komarê heta salên 60’î 35 sal teqrîben tu tişt nehatiye çapkirin. Dîsa heta salên 90’î ji bilî çend tiştên biçûk tiştek tune ye. Belkî hin bulten filan hene. Salên 90’î heta niha em binêrin gor van salan reqor e. Bazarek hêdî hêdî çêbûye. Erê weşanxane bi îmkanên firotin belkî nikarin îdara xwe bikin, supsansiyon hene, hinek ji weşanxaneyan pere digirin, lê dîsa jî êdî nifşek nû derketiye, dixwînin. Komên xwendinê hene, însanên kitêbên kurdî dixwînin derketine, ev çiqas nikaribin weşanxaneyan li ser lingan bigirin jî hene.”
=KTML_Bold=‘ZORÊ BIDIN DEWLET Û PARTIYAN‘=KTML_End=
Weşanger Çevîk ji bo bazareke baştir û pêşketina kurdî dibêje “divê em zorê bidin dewletê rê li ber kurdî veke” û van gotinan lê zêde dike, “Em zorê bidin dewlet rê li ber kurdî, rê li ber dersê veke. Dema ders hebe wê feyde jêre çêbe. Dîsa partiyên me, saziyên me vê meseleyê ji xwe re bikin derd, giraniya xwe bidin kurdî, xelk bixwînin wê feyde çêbe. Gere em vê meseleyê bixin rojeva van. Xebata xwe bi kurdî bikin. Heta niha kurd jî bi têra xwe li ser nesekinîne. Em wisa bikin bi vî awayî pêşiya kurdî belkî vebe. Kurdî bibe zimanê dersê. Dîsa em dikarin ligel mamosteyên kurdî xebatên kolektîf bikin. Li zarokên ku dersên kurdî dixwînin pirtûkan belav bikin. Bi vî awayî wê bazar baştir belav bibe.”
BERŞEV: LI GOR REWŞA KURDÎ YA LI BAKUR HEJMAREKE NE XIRAB E
Vê carê em berê xwe didin pirtûkfiroşekî. Li bazara pirtûkfiroşiya kurdî navenda mezin Pirtuka Kurdî ye ku online pirtûkan belav dike. Bawer Berşev xwediyê Pirtûka Kurdî ye. Di heman demê de xwediyê Weşanxaneya Dara ye jî. Ew jî yek ji wan kesan bû ku di vî warî de dikaribû gotinan bêje. Me serî lê da, ew dibêje, “Li gor rewşa kurdî ya Bakur ne hejmareke xirab e. Lê ev çapa ku hatiye kirin jî sedî 30’yê wî xapînok e. Kêm çap dikin, naxin piyaseyê. Hinek weşanxane û hinek kes hene mebesta wan tenê ew derxistina wê pirtûkê ye, ew pirtûk belav dibe, digihîje gel, nagihîje ne xema wan e. Tenê derd li facebook twitterê de bêne dîtin. Sedî 20-30’yê wan wisa ne. Îhtîmal heye nêzî 4 hezar hebî bin ev pirtûk, lê tenê çap bûne. Ev wekî hejmar ne xirab e lê hejmareke xapînok e.”
Berşev qala girîngiya naveroka pirtûkan jî dike û wisa didomîne, “3-4 hezar pirtûk, an jî salane 300 pirtûk ne xirab e ger pirtûk baş bin. Çimkî bi ya min niha li Bakur derdorek xwîner heye belkî bigihîje deh hezarî, dema tiştek baş derkeve dixwînin, lê hin pirtûkên hin weşanxaneyan yan jî yên hin nivîskaran hîç nakirin, hîç. Pirtûk baş be piyase jî geş dibe. Mesela di lîsteya we ya par de gelek pirtûkên hin weşanxaneyan hebûn, ew çiqas ketin piyaseyê? Nakevin piyaseyê loma jî piyaseya pirtûkfiroşiya kurdan jî geş nabe. Ger pirtûkên baş bin her sal 300 pirtûk, ne xirab e, helbet li gor her kesî başbûn cuda ye.”
Pirtûkfiroş û weşanger Berşev bazara kurdî dide ber bazara weşangeriya gelên din jî û van gotina tîne ziman: “Helbet li gor bazara tirkî ne bazarek mezin e, lê helbet tirkî jî ne li gor îngilîzî, erebî ne bazarek mezin e. Ji bo mezinkirina bazara kurdî jî heta statuyek çênebe, heta dibistan venebin çareyek ji bo mezinkirinê nîn e.”
Rêbiwar: Mixabin em nikarin qala bazarek bikin
Û Dawûr Rêbiwar. Rêbiwar ji salên 90’î ve bi awayekî di nav vî karî de ye. Ev bi ser 15 salan re ye jî piraniya kovarên bi kurdî mîzanpaja wan ji aliyê wî ve hatiye kirin. Dîsa gelek pirtûkên bi kurdî jî. Û ligel van nêzî 10 salan jî wî ligel hin hevalên xwe heta ku dewr kirin Weşanxaneya Peywendê bi rê ve dibir. Me serî li wî jî da. Rêbiwar salên berî 2000’î û piştî vê demê cuda dinirxîne û dibêje, “Sedema kêmbûna hejmara pirtûkên salên 90’î û berî 90’î tê zanîn… Di îmkanên wê demê de, ew hejmar jî serkeftinek bû… Esas ji 2010’an şûn de, bi taybetî piştî ku deriyê dibistanan û zanîngehan li kurdî vebû, medyaya civakî ket jiyana mirovan di hejmara çapkirina pirtûkên kurdî de geşedaneke berbiçav çêbû, zêdebûna hejmara xwendevanên kurdî hêviyên weşanxaneyan xurt dikir. Heman salan îmkanên weşangeran yên ku berhemên ku çap dikin bigihînin xwendevanan jî zêde bûn, bi taybetî fûarên pirtûkan ku di coşa festîvalan de derbas dibûn bi serê xwe tiştek muhîm bû.”
Rêbiwar balê dikişîne ser “Pêvajoya Çareseriyê” û van yekan lê zêde dike, “Bi xerabûna pêvajoya çareseriyê re, atmosfera xirab a giştî bandorek neyênî li piyaseya kurdî jî kir. Bi ser de covîd û krîza aborî karê weşangeran zehf zehmet kir. Maliyeta çapkirina pirtûkekê gelek zêde bû, ev rewş her diçe zehmettir dibe. Hejmara pirtûkên kurdî ku di salek de çap dibin (li dor 300) baş bixuye jî bi qasî ez dişopînim firotan gelek kêm bûye. Ji ber vê gelek weşanxane li matbaayan wekî ofset çap nakin û bêhtir berê xwe dane dijitalê. Em niha baş nizanin ji 300 cure pirtûkên çap bûne, her yek çend li hatiye çapkirin, lê texmînek me heye û her wisa hin rewşên em dibin şahid. Ji 300 pirtûkên tên çapkirin nivî zêdetir di biniya 100 libî de tên çapkirin. Loma jî mixabin em niha nikarin behsa bazarekê bikin.”[1]