ناونیشانی بابەت: ناسح عەلی خەیات 10 ساڵە سەرقاڵی ئامادەکردنی فیلمێکی دیکۆمێنتارییە لەسەر یەکەمین پەڕڵەمانی عەشایەری کوردستان
ئامادەکردنی: #فاتمە قاسم#
=KTML_Bold=”هیوادارم ئەم دەرفەتەم پێ ببەخشرێت، لەنێو پەڕڵەمانی کوردستان لە هەولێر، نماییشی فیلمی (یەکەمین پەڕڵەمانی عەشایەری کوردستان لە هەورامان) بکەم، چونکە بەرهەمی دە ساڵەی ماندووبوون و شەونخوونیمە.“=KTML_End= ئەمە قسەی هونەرمەند ناسح عەلی خەیاتە کە 10 ساڵە خەریکی ئەو کارە هونەرییەیە.
$لە هەورامانی تەخت$
هەموو ساڵێک بە هاتنی وەرزی زستان، لە دوو لای چلەی زستان، کە دەبێتە یەکەمین چوارشەممەی مانگی شوبات، خەڵکی هەورامان ڕوو دەکەنە پایتەختی هەورامان (هەورامانی تەخت) ، کە دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بۆ ئەنجامدانی جەژن و زەماوەندی پیرشالیار.
لەم مەراسیمەدا دانیشتنی پەڕڵەمان ئەنجام دەدرێت، ئەگەرچی مەراسیمەکە هەموو ساڵێک ژمارەی ئامادەبووانی زیاد دەبێت، بەڵام هێشتا ڕەگە مێژووییەکەی هەر ماوە و ئەمەش بووەتە هۆی ڕاکێشانی سەرنجی فۆتۆگرافەرێکی بەناوبانگی کوردی دانیشتووی شاری سلێمانی.
ناسیح عەلی خەیات، فۆتۆگرافەرێکی بەناوبانگی سەر ئاستی کوردستانە، ماوەی 10 ساڵ دەبێت، کە سەردانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەکات، بەتایبەت (هەورامانی تەخت) ی پایتەختی هەورامان، بۆ دیکۆمێنتکردنی زەماوەندەکەی پیرشالیار. ئەگەرچی هەر ساڵێک و لەسەر قۆناغێک ئیشی کردووە، بەڵام ئێستا ئیشەکەی تەواوکردووە و دەوڵەمەندە لە فۆتۆ و ڤیدیۆ و سەرقاڵە بە مۆنتاژکردنی فیلمێکی دیکۆمێنتاری، لەژێر ناوی (زەماوەندی پیر شالیار) ، کە بەگشتی باس لە جوگرافیای هەورامان و ناساندنی شوێنە گەشتیاری و مێژووییەکان بەتایبەت دەکات، لە هەموو گرنگتر ناساندنی زەماوەندی پیرشالیار و دانیشتنی یەکەمین پەڕڵەمانی عەشایەری کوردستانە.
لەم دیکۆمێنتارییەدا، ناسیح عەلی بەپێی ئەزموونی دە ساڵەی خۆی لەم بابەتەدا، وەکوو حەکایەتخوانێک بەوردی باس لە جوگرافیای هەورامان و زەماوەندی پیرشالیار و سەرجەم قۆناغەکانی دەکات و بە چیرۆکی دانیشتنی پەڕڵەمان کۆتایی پێ دێنێت.
$هەڵکەوتەی جوگرافیی هەورامان$
بۆ سەرەتای دەستپێکردنی، ناسیح عەلی بەم شێوازە باس لە هەڵکەوتەی جوگرافیی هەورامان دەکات:
هەورامان کە بە ناوچەیەکی شاخاوی و گەشتیاری ناسراوە، لە ڕووی جوگرافییەوە لە دوو پارچەی باشوور و ڕۆژهەڵاتی کوردستان هەڵکەوتووە، بەڵام بەشە گەورەکەی دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی کوردستان. هەورامان یەکێک لەو ناوچانەیە کە بەدرێژایی مێژوو هەتاکوو ئێستا توانیویە کولتوور و کەلەپوور و ڕەسەنایەتیی خۆی بپارێزێت.
$ناوچەی هەورامان لە سێ بەش پێکهاتووە:$
- هەورامانی لهۆن: لە گوندی زەڵم دەست پێدەکات، تا گوندی شمشیر، نزیک جوانڕۆ لە ڕۆژهەڵات و زۆربەی دانیشتووانی گۆرانیبێژن.
- هەورامانی تەخت: بە شێوازی گشتی لە ڕۆژهەڵاتە و لە دەربەند دزلییەوە دەست پێدەکات تا سەی حەجیج، زۆربەی دانیشوانی شاعیر و مەلا و زانان.
- هەورامانی ژاوەرۆ: بە شێوازی گشتی لە ڕۆژهەڵاتە و لە قەڵاجێ دەست پێدەکات تا پاڵنگانی گەرمەسێری هەورامان، زۆربەی دانیشتووانی بازرگانن.
پایتەختی هەورامان لەنێو ئەم سێ بەشەدا شارێکە بە ناوی (هەورامانی تەخت) ، کە لەنێو نەخشەی جوگرافیای کوردستاندا دەکەوێتە ناوەڕاستی هەورامان و لەم شارەدا ساڵانە لە وەرزی زستان زەماوەندێک ئەنجام دەدرێت، بە ناوی (زەماوەندی پیرشالیار) یان (زەماوەنو پیر) کە تیایدا دانیشتنی پەڕڵەمان ئەنجام دەدرێت، واتە هەورامان تاکە میللەتن، کە خاوەنی کۆنترین پەڕڵەمانی عەشایرین و بەپێی قسەی گەورەکان، تەمەنی پەڕڵەمانەکە زیاتر لە 907 ساڵە.
$شێوازی هەورامان لەدوورەوە$
ئەگەر لەدوورەوە سەرنج لە دیمەنی ماڵەکانی هەورامان بدرێت، زۆربەی دەرگا و پەنجەرەی ماڵان لە دوو ڕەنگ پێکهاتوون، کە ئاماژە بە دوو بابەتی جیاواز دەدەن، ئەویش بریتین لە:
ڕەنگی سەوز: ئاماژەیە بۆ ئەوە کە ئەو ماڵە ماڵی سەید یان سۆفییانە.
ڕەنگی شین: ئاماژەیە بۆ ئەوە کە ماڵەکە ماڵی شێخە.
$پیر شالیار کێیە؟$
ناسیح عەلی بەم جۆرە پێناسەی پیرشالیار دەکات و دەڵێت: ”پیرشالیار پیرێکی زانا و دانا و یەکێک لە باشترین کەسایەتییەکانی نێو هەورامان لە هیلی تەخت بووە و لەلای خەڵکی هەورامان ڕێزێکی زۆری هەبووە و هەیە، کە توانیوە هەورامان بکاتە خاوەن یەکەمین پەڕڵەمانی عەشایەری، کە تەمەنی پەڕڵەمانەکە بەپێی قسەی گەورەکان، زیاتر لە 907 ساڵە، بە ناوی پەڕڵەمانی (یانەو پیر) ، واتا ماڵی پیرشالیار. ئەم کەسایەتییە لەو ساڵانەدا ماڵەکەی خۆی کردبوو بە پەڕڵەمانێک، بە مەبەستی کۆکردن و ئەنجامدانی کۆبوونەوە لەگەڵ سەرجەم خێڵەکانی هەورامان، بۆ بەڕێوەبردنی هەورامان و چارەسەرکردنی کێشەکانی، بەهۆی ڕۆڵی ئەو پیاوە، خەڵکی هەورامان لەسەر کولتوور و کەلەپوور و دابوونەریتی خۆیان ماون و هەموو ساڵێک لە دوو لای چلەی زستان کە دەبێتە یەکەمین چوارشەممەی مانگی دووی هەموو ساڵێک، خەڵکی شارەکە زەماوەندی پیر شالیار دووبارە دەکەنەوە و پاشان لە ڕۆژی دووەم کە دەبێتە یەکەمین پێنجشەممەی مانگی دوو، لە ماڵی پیرشالیار دانیشتنی پەڕڵەمانیی خۆیان دەکەن، هەرچەندە پیرشالیار لە ساڵانێکی دوورودرێژی پێش ئێستا کۆچی دوایی کردووە، بەڵام هەتاکوو ئێستا گوتەکانی لەلای خەڵکدا لەباتی مەتەڵ بەکار دەهێنرێن و هەروەها نەوە دوای نەوە هەڵگری نازناوی پیر شالیارن و ئەم پەڕڵەمانەیان هەتاکوو ئەمساڵیش بەڕێوە بردووە لە هەمان ماڵدا کۆبوونەوەی تێدا ئەنجام دراوە، بە ئامادەبوونی هەموو خێڵەکانی هەورامان.
$شێوازی ماڵەکەی پیرشالیار$
هونەرمەندە فۆتۆگرافەرەکە ئاماژەی بەوەش کرد: ”ماڵەکەی پیرشالیار، یەکێک لە کۆنترین و مێژووییترین ماڵەکانی نێو هەورامانە، کە بریتییە لە ژوورێکی گڵین کە پانییەکەی 5 مەترە و درێژییەکەی 9 مەترە، دیوارەکانی درووستکراوی گڵە و بنمیچەکەی درووستکراوی دارە و زەوییەکەشی تا ئێستا هەر خۆڵە، بە چوار لای ژوورەکەدا ڕەفە درووست کراوە، وەک سەکۆیەک بۆ دانیشتنی تایفەکان، لەنێو پەڕڵەمانەکەدا هەر تایفەیەک خاوەن سەکۆیەکی تایبەت بە خۆیە، هەرچەندە دانیشتنی پەڕڵەمان بەپێی ساڵ زیاد و کەم دەکات، بەڵام ساڵ هەیە ژمارەی ئامادەبووانی 1000 کەس دەبێت و ماوەی چەندین ساڵە ناو بەناو وەکوو پێویست نۆژەنکردنەوەی بە شێوازێکی فۆلکلۆری بۆ ماڵەکەی پیرشالیار ئەنجام دەدرێت، بە مەبەستی پاراستنی لە ڕووخان، بەهۆی ئەوەی لە ڕۆژانی ئاسایی خەڵک لە ناوخۆ و دەرەوەی وڵات وەکوو شوێنێکی گەشتیاری سەردانی پەڕڵەمانەکە دەکەن و هەمیش بۆ دانیشتنی ساڵانەی پەڕڵەمان بەکار دەهێنرێت.
$قۆناغەکانی زەماوەندی پیرشالیار هەتا دانیشنی پەڕڵەمان$
ناسیح عەلی خەیات بەپێی لێکۆڵینەو و ئەزموونی دە ساڵەی خۆی، بۆ درووستکردنی فیلمەکەی بەم شێوازە، باس لە قۆناغەکانی زەماوەندی پیرشالیار و دانیشتنی پەڕڵەمان دەکات و دەڵێت:
”قۆناغی یەکەم/ کڵاو ڕۆچنە: لە دوولای چلەی زستان کە دەبێتە یەکەمین چوارشەممەی مانگی دوو، زۆربەی منداڵەکانی تەمەن یەک بۆ دە ساڵی هەر چوار دێی دەورووبەری هەورامانی تەخت بە ناوی ( کەماڵە، ڕووەوڕێ، وەیسیا، سەری پیر) لە کاتژمێر 6 تا 7ی سەرلەبەیانی بە ماڵاندا دەگەڕێن و هاوار دەکەن کڵاو ڕۆچنە و دیاریی خۆیان وەردەگرن، کە بریتین لە (شیرینی، گوێز، میوەی وشک کراو... هتاد ) .
مەبەست لەم ئیشە:
1- منداڵ باشترین بوونەوەرە بۆ گەیاندنی پەیام.
2- بە مەبەستی مانەوەی ئەم ئیشە لە هزری منداڵان، بۆ ئەوەی ئەم یادە ون نەبێت و نەوە دوای نەوە دووبارە بکرێتەوە.
- قۆناغی دووەم/ قوربانیکردن:
هەر لە هەمان ڕۆژی چوارشەممە، لە کاتژمێر 8ی بەیانی بۆ 12ی نیوەڕۆ، زۆربەی ماڵانی هەورامان قوربانییەک لە مەڕ و بزن و گا دەبەن و لەپێش ماڵی پیرشالیار قوربانیی دەکەن و دواتر دەکرێتە خواردن و لە ڕۆژانی مەراسیمەکەدا پێشکەش بە میوانەکان و گەشتیاران و خەڵکی ناوچەکە دەکرێت.
$مەبەست لەم ئیشە:$
مەبەستی پیرشالیار لە ئیشەکەی ئەوەیە، کە ئامانجەکانی نێو ژیان پێویستیان بە قوربانیدانە و مرۆڤ لە ژیاندا بۆ گەیشتن بە هەموو شتێک، دەبێ قوربانی لەپێناو ئامانجەکانی بدات.
- قۆناغی سێیەم / هەڵپەرکێ و زیکر و دەفژەنی: لە ئێوارەی چوارشەممەی هەمان ڕۆژ لە دوای بانگی عەسر سەرجەم پیاوەکانی هەورامان و مێوانەکان لە بەردەم ماڵی پیرشالیار دەست دەکەنە دەفژەنی و سەمای عیرفانی و زیکر ، ئەم کارەیان تا بانگی ئێوارە ئەم لەناو بەشداربواندا بەڕێوە دەچێت .
مەبەست لەم ئیشە:
ئیشەکەیان سەڵمێنەری ئەوەیە کە ئێمە هەموومان دەست لەنێو دەستی یەکین و پێکەوە ئاشتی خوازین و خۆشحاڵین کە لە کۆتایی هەفتە پەڕڵەمان دادەنێشێت و لەنێو هەموو تایفەکان هەڵبژاردن دەبێت بۆ پێکهێنانی ئەنجوومەنی پەڕڵەمان
- قۆناغی چوارەم: لە یەکەمین پێنجشەممەی مانگی دوو ، کە دەبێتە ڕۆژی دووەمی مەراسیمەکە ، سەرەتا بەیانییەکەی ژنانی ناوچەکە ئیشی دەستیەکانیان لە بەردەم ماڵی خۆیان دایدەنین و دەست بە فرۆشتنی دەکەن بە گەشتیاران و هەتا ماوەی یەک هەفتە ئەم ئیشە بەردەوام دەبێت و هەروەها لەگەڵ پێشاندانی شوێنەوارەکان بە گەشتیاران هەتاکوو نیوەڕۆ ، و دوا نیوەڕۆی هەمان ڕۆژ دیسان هەڵپەرکێ و دەفژەنی دەستپێدەکاتەوە .
مەبەست لەم ئیشە:
پیرشالیار بەم ئیشەدا سەرەنجی گەشتیاران بۆ لای ئیشی دەستی خانمانی هەورامان ڕادەکێشێت و هەورامانی کرد بە ناوەندێکی بازرگانی و لەپاڵیدا گەشتیاران کەڵک لە بینینی شوێنەوارەکان دەبینن ، واتە لە یەکەم ڕۆژی زەماوەندەکە تا دووەم هەینی مانگی دوو هەورامان دەبێتە ناوەندێکی بازرگانی بۆ شارەکە و خەڵکەکەی .
- قۆناغی پێنجەم: لە خورئاوا دوای بانگ و نوێژ هەموو تایفەکان دەچنە ماڵی پیرشالیار و لەنێو پەڕڵەمانەکە دادەنیشن و سەرەتا باسی کێشە و گرفتەکانی ساڵی ڕابردوو دەکەن و دواتر ( ئەنجوومەنی ڕاوێژکاری ) هەڵدەبژێرن بۆ ساڵی نوێ ، ئەنجوومەنەکە لە ڕێگەی دەنگدانەوە هەڵدەبژێردرێت کە سەرەتا چەند کەسێک هەڵدەبژێرن لە 4 تایفەی جیاواز و بە کۆ دەنگی فراوان ئەنجوومەنێکی چوار کەسی پێکدێت ، دانیشتنی پەڕڵەمانەکە 2 کاتژمێر دەخایەنێت بە نان خواردن و گفتوگۆکردن و هەروەها هەڵبژاردنەوە ...
جێ باسیشە کە دانیشتنی پەڕڵەمانەکە ساڵێک لایەنی سۆفی و ساڵێک لایەنی دەرویش کە هەردوولا خەڵکی هەورامانی تەختن بەڕێوە دەبەن ، هەر لە زەماوەندەوە هەتاکوو دانیشتنی پەڕڵەمان .
- قۆناغی شەشەم: لە هەفتەی داهاتوو کە دەبێتە دووەم هەێنی مانگی دوو ، مەراسیمێک هەیە بە ناوی ( تربێ ) کە لە زمانی هەوراماندا بە مانای دادپەروەری و یەکسانی دێت ، ئەمە یەکەمین کاری ئەو ئەنجوومەنەیە بە ناوی تربێ کە هەموو گەورە ماڵێک لە هەورامانی تەخت کە تەنیا دەبێ ڕەگەزی نێر بێت لە کاتژمێر 7 ی سەرلە بەیانی چوار دانە لە نانی خواردنی ڕۆژانەی خۆیان دەبن بۆ سەر مەزاری پیرشالیار لە گۆرستان ، لەوی چوار کەس کە لە ئەنجوومەنەکە هەڵدەبژێردرێن هەموو نانەکان وەردەگرن کە نانەکان بریتین لە نانی ( گەنمە شامی ، گەنم ، جۆ ) لەوی چوار کەسەکە ناکەکان لە کەسی بەرامبەر وەردەگرن و چوار نانی دیکەی پێ دەدەن هەندێک جار بە تیکەڵ و هەندێک جار هەمووی بە هەمان جۆر ، دواتر زیکر دەکەن و ئەو نانەی کە پێیان بەخشراوە بە ماسەوە دەخۆن .
$مەبەست لەم ئیشە:$
بۆ ئەوەی هەژاران بزانن کە تامی نانی گەنمەشامی دەوڵەمەندەکان چۆنە و ئاستەکانی مامناوەند و دەوڵەمەندیش بە تامی نان و بارودۆخی هەژاران بزانن و ئەگەریش هەر ماڵێک کێشەی هەبوو لە ڕێگەی دەوڵەمەندەکان چارەسەر دەکرێت .
شێوازی درووستکردنی فیلمەکە:
ناسیح عەلی خەیات بەم شێوازە باسی درووستکردنی فیلمەکە و هەڵوێستی لەم ئیشەدا کرد: لە ساڵی 2013 دەستم بە کۆکردنەوەی زانیاری لەسەر هەورامان و زەماوەندکە کرد ئەویش لە ڕێگەی پرسیار لە بەتەمەنەکان و خوێندنەوەی پەڕتووک ، ئەوەی وایلێکردم دەست بە درووستکردنی ئەم فیلمە دەم بۆ ئەوە بوو کە
خەڵک سەرجەم ڕاستییەکان لەسەر ئەم زەماوەندەدا بزانن و بە ئاسانی زانیارییەکان دەستیان بکەوێت ، چونکە پیرشالیار توانیوە پێش 907 ساڵ پەڕڵەمانێکی عەشایەری درووست بکات بۆ هاووڵاتییەکانی کەچی هەتاکوو ئێستایش خەڵکی هەورامان بەردەوامەن لەسەری ... لە ماوەی ئەم دە ساڵەدا توانیم هەموو بەشەکانی فیلمەکە دیکۆمێنت کەم و لە هەر ساڵێک چەندین جار سەردانی هەورامانی تەختم کردووە بۆ دیکۆمێنت کردنی هەر بەشێکی بە شێوازی وێنە و ڤیدیۆ ، و ئەمساڵ کۆتا بەشیم دیکۆمێنت کرد بە ناوی ( تربێ ) ، و لە ئێستادا سەرقاڵی مۆنتاژی فیلمەکەم لەژێر ناوی ( زەماوەندی پیرشالیار یەکەمین پەڕڵەمانی عەشایەری لە جیهاندا ) ، فیلمەکە بە زمانی کوردی هەورامییە و ڕەنگە بەپێ توانام ژێرنووسی عەرەبی و ئینگلیزیشی بۆ بکەم ، جگە لەمەش سەرقاڵی ئامادەکردنی ئەڵبومێکم لە سەرجەم وێنەکانی ئەم دە ساڵە ، و خۆشحاڵ دەبم دەرفەتێک پێم ببەخشرێت بۆ ئەوەی بۆ یەکەمین جار لەنێو پەڕڵەمانی کوردستان لە هەولێری پایتەخت فیلمەکەم نمایش کەم .
[1]