#مەهاباد# و بەڵگەیەک لە کوشتاری بە کۆمەڵ
لە سەدەی بیستەمدا هیچ ناوچەیەک بە قەد ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پڕ لە شەڕ و کێشە نەبووە و لەو ناوچەیەشدا، هیچ نەتەوەیەک بەقەد کورد، زیانی پێ نەکەوتووە. هەبوونی گەلانی دیکەش کە لەلایەن گەل و نەتەوە سەردەستەکانەوە چەوساونەتەوە و تەنانەت بە کۆمەڵیش کوژراون، بەڵام بە زۆر هۆی ناوخۆیی و دەرەکی هەم هەوڵیان داوە بابەتی کوشتارەکەیان بکەنە بابەتێکی بەرباس بۆ بیروڕای گشتیی جیهان و سیاسەتوانانی ئەوکاتی دونیا و هەم لەلایەن دەسەڵاتدارانی سەردەمی مودێڕنەوە، هەم لە ئەورووپا و هەم لە ئەمریکا پشتیگرییان لێ کرا و کێشەکەیان لە کێشەیەکی ناوخۆییەوە، ڕەنگی کێشەیەکی ناوچەیی و جیهانیی بەخۆوە گرت. هەر ئەو بابەتەش بووە هۆی ئەوەی بپارێزرێن و تەنانەت ببنە خاوەن کیان و دەوڵەتی سەربەخۆش. ئەگەر بمانەوێ نموونەیەک باس بکەین دەتوانین ئاماژە بە کوشتاری ئەرمەنییەکان بکەین کە لە دەوروبەری ساڵەکانی 1916دا ڕوو ی داوە و هەڵبەت ئەوەندەی ئەو کوشتارە ناخۆش و گورچووبڕ بووە بۆ نەتەوەی ئەرمەن، ئەوەندەشی دەنگدانەوە لە جیهاندا هەبوو. هەر ئەوەش بووە هۆی ئەوەی بە فەرمی لە پەیماننامەی سیڤەردا ناویان بێ و بەندێک لەو پەیماننامەیە بۆ ئەرمەنییەکان تەرخان بکرێ و وڵاتی سەربەخۆیان بۆ دیاری بکرێ .
بەڵام هەر لەو سەردەمەدا، واتە لە ساڵی 1916 بە پێی ئەو بەڵگانەی نووسەرانی ئامریکایی لە شارێکی وەک شاری #سابڵاغ# یان #مەهاباد# ی ئێستا، بەدەستیانەوە داوە، نیشان دەدا زلهێزەکانی جیهانی، لە شاری مەهاباد دەستیان داوەتە گەورەترین جینایەتەکانی مێژووی ناوچە و لە ماوەی چەند مانگدا، زیاتر لە 10 هەزار کەسی خەڵکی مەهابادیان (قەتڵوعام) کردووە. ئەو ژمارە لە کوشتار ئەگەر وەک ئامار چاوی لێ بکەین، هەم بۆ ئەوکات کە حەشیمەتی گشتیی ڕۆژهەڵاتی کوردستان کەم بووە، یەکجار زۆرە و هەم بۆ ئێستاش کوشتنی دە هەزار کەس، ژمارەیەکی هێند زۆرە کە ویژدانی مرۆڤ ڕادەچڵەکێنێ.
بەڵام چ ئەوکات و چ ئێستاش، ئەو ڕووداو و کارەساتە مێژووییە، لە هیچ کوێی مێژوی سیاسیی ئێران و جیهان و ناوچەدا ئاماژەی پێ نەکراوە و هەر لەو کاتەوە بەردێکی نراوەتە سەر و تەنانەت بە پێی بەڵگەکان، وڵاتی ئێرانیش لە کاتی سکاڵا تۆمارکردنی بە دژی وڵاتانی داگیرکەری بەشی ڕۆژاوای ئێران کە مەهابادیش لەوێ هەڵکەوتووە، هەر ناوی کوشتاری بەکۆمەڵی مەهاباد لە کوولەکەی تەڕیشدا نەهاتووە. ئەوەی نوێنەری ئێران لە کۆنفرانسی وێرسای باسی دەکات و دەیەوێ، هەموو شتێکی تێدایە جگە لە باسی کوشتاری بە کۆمەڵی مەهاباد. ئەوەش ئەو ڕاستییە دەردەخا کە ئەوەندی کورد، لەلایەن هێزە سەردەستەکانی ناوچە وەک عوسمانی و ڕووسیەوە سەرکوت و قەڵاچۆ کراوە، هەر بەو ڕادەیەش لەلایەن حکوومەتی ناوەندییەوە لەژێر گوشاردا بووە و لە کاتی تەنگانەدا ئەو حکوومەتەش پشتی تێ هەڵکردوون و ئاوڕی وێ نەداونەتەوە و دوای کارەساتەکەش تەنانەت بە دێڕێک داوای قەرەبووی مافی ئەو خەڵکەی نەکردووە کە بە دە هەزار کەسیان تەنیا لە شارێک لێ کۆمەڵکووژ کراوە.
لەوبارەیەوە حەسەنی قازی لە وتارێکدا بە ناوی حەوت بەڵگەی ڕاتڵەکێن، ئەو بەڵگانەی لەسەر ئەو کوشتارە لە نووسینەکانی نووسەرانی بیانی و غەیرە کورد وە دەستی کەوتوون وردەگێڕێ و تێیاندا نێشان دەدا کە تەنیا لە گوزارشی ئەو نووسەرانەدا و ئەوکات وەک هەواڵ باسی ئەو ڕووداوە کراوە و دواتر باسی نەکراوەتەوە. بۆ ڕوون بوونەوەی باسی ئەو کوشتارە هێندێک لە زانیارییەکانی یەکێک لەو بەڵگانە بە دەستەوە دەدەین کە لە وتاری گۆرین هەڵێنجراون:
دیارە ئەوکات بڵاڤۆکیک لەلایەن میسێۆنۆرە بیانییەکانەوە بە ناوی کوردستان میشنێری بڵاوکراوەتەوە. لەو بڵاڤۆکەدا هەر جارەی باسی بابەتەکانی پەیوەندیدار بە کاروباری ئەو میسیۆنۆرانە لە کوردستان کراوە. لە ژمارەی 12ی کوردستان میشنێریدا، کە لە سێپتامبری 1916دا بڵاوکراوەتەوە یەکێک لەو کەسانە بە ناوی یای گودهارت باسی ئەوەی کردووە کە بە چاوی خۆی ڕووداوەکانی ئەو کوشتارەی دیتووە. وەکوو حەسەنی قازی دەڵێت هێندێک کەس وتوویانە ئەو ڕووداوە ساڵی 1917 ڕووی داوە و دواتر ئەو بەو بەڵگەیە قسەکەیان ڕەت دەکاتەوە کە یای گودهارت ساڵی 1917 لە ئامریکا بووە و ئەو بابەتە ساڵی 1916 نووسراوە و ڕاوێژەکەشی جۆرێکە کە نیشان دەدا نووسەر دەبێت بە چاو ڕووداوەکانی دیتبێ. بۆیە یای گودهارت نووسیوێتی:
ژمارەی ئەو کەسانەی کووژراون بە دە هەزار کەس تەخمین دەکرێ. ئەو ژن و کچانەی نەیانکوشتوون، بەشێکیان لەگەڵ خۆیان برد... لەنێو سابڵاغدا ژمارەی کوژراون 7670 کەس بوون. کە زۆربەیان پیاو بوون. قەشە فاسۆم هەر لە ماڵێکدا سەد و پەنجا تەرمی دۆزییەوە.
پێویستە ئاماژە بکرێ کە قەشە فاسۆم و خاتوو یای گودهارت، هەردووکیان لە ساىلاغ بوون و ڕووداوەکانیان بە چاوی خۆیان دیتووە و ئەو نووسینەش ئەوە دەردەخا کە قەشە فاسۆم کە هاوکاری گودهارت بووە، خۆی 150 تەرمی لە ماڵێکی سابلاغدا دۆزیوەتەوە.
ئەو کوورتە نووسینە ڕاستییەکی تاڵمان بۆ دەردەخا. ئەویش ئەوەیە کە لە کێشەی نێوان ڕووسیە و عوسمانیدا، لە ساڵی 1916 کە لە مەهاباد ڕووی داوە و عوسمانییەکان مەهاباد بەجێ دێڵن و ڕووسەکان دەستی بەسەردا دەگرن، خەڵکی مەهاباد، جودا لەوەی دە هەزار کەسیان لێ دەکوژرێ و سەروەت و سامانیان بە گشتی تاڵان دەکرێ، ژن و کچیان لەلایەن ڕووسەکانەوە دەست درێژییان دەکرێتە سەر و تەنانەت بەشێکیشیان لەگەڵ خۆیان دەبەن. ئەوە بە پێوانەی هەموو یاساکانی جیهانی مودێڕن کە هەڵبەت ئەو جینایەتەش لە سەردەمی مودێڕندا ڕووی داوە، جیانەت دژی مرۆڤایەتی و کۆمەڵکووژییەکی نێودەوڵەتییە و دەبوو هەر ئەوکات (نوخبە) و زانایانی کورد لە دژی بنووسن و هەڵوێست بگرن و بیکەنە بەڵگەیەک بۆ چەوساوەیی و مافخوازیی خۆیان. ئەو شتەی کە نەکورد بۆخۆی کردی و نە سیاسەتمەدارانی ئێرانیش بەلایدا چوون.[1]