#سمکۆی شکاک#؛ شۆڕشگێڕێک لە ڕێگای سەربەخۆیی کورد؛ بەشی 01
شەڕی جیهانیی یەکەم جودا لەوەی گۆڕانێکی گەورەی بەسەر هەموو وڵاتانی ڕۆژاواییدا هێنا و دووبەرەی هێزی لە بەرانبەر یەکتردا ڕاگرت، لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا گۆڕانکاریی بەدوای خۆیدا هێنا و ڕێگای بۆ دەست تێوەردانی وڵاتانی وەک ئینگلیز و فەڕەنسا و ئەمریکا لە کاروباری ناوخۆی وڵاتانی ناوچە خۆش کرد. لە لایەکی دیکەوە نەتەوە جیاوازەکانی ئەو جوگرافیا پان و بەرینەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەر کام بە مەبەستی بنیاتنانی دەوڵەتی نەتەوەییی خۆیان، هێزی نەتەوەییی چەکداریان ساز کرد و لە هەمان کاتدا سیاسەتوانەکانیان کەوتنە سات و سەودا و پەیوەندی لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئەوکاتی جیهان. لەو نێوەدا نەتەوەی کوردیش لە هەموو پارچەکانی کوردستان هەوڵێکی زۆری دا بۆ وە دەستهێنانی بەشێک لە ویستە نەتەوەییەکانی خۆی و تەنانەت هەوڵی دا بۆ ڕزگار بوون لەژێر دەستەیی و سەربەخۆیی لە هەموو هێزە ناوچەییەکان کە سەدان ساڵ بوو دەیانچەوساندەوە.
یەکێک لەو کەسایەتییانەی ڕۆڵێکی شوێندانەری لە بزووتنەوەی نەتەوەییی کورد بە تایبەت لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا هەبووە، ئیسماعیل ئاغای شکاک ناسراو بە سمکۆیە. سمایل ئاغا، ناسراو بە سەردار نووسرەت و کوڕی محەمەد ئاغا و نەوەی عەلیخانی شکاک بوو. ئەو خێلە لە خێلە هەرە گەورەکانی کورد و ڕۆژاوای ئێرانن و کاریگەرییەکی زۆریان لە گۆڕانکارییەکانی ڕۆژاوای گۆلی #ورمێ# دا هەبووە. بۆ شیکردنەوەی ئەو باسە زۆر توێژەری وەک مارتین ڤان برووینسین بە تایبەت کاریگەریی ئەو خێڵەیان لە سەردەمی شەڕی جیهانیی یەکەمدا خستووەتە بەر تیشکی تێرامان و بە پشکنینی سەرچاوەکان و تەنانەت سازدانی وتووێژ لەگەڵ سیاسەتوانان و چالاکانی کۆنی ئەو ناوچەیە، کۆمەڵە زانیارییەکی بەکەڵکیان بەدەستەوەداوە.
لە جەنگی جیهانیی یەکەم و چەند ساڵیش دوای ئەو شەڕە، ناسراوترین کەسایەتی لە سنووری ئێران و عوسمانی، سمایل ئاغا سەرۆکی خێلی شکاک بووە. ئەو بە زیرەکی لەو دەرفەتەی ئاڵۆزییەکانی ناوچە لە چارەگی یەکەمی سەدەی بیستەم بۆی دەستەبەر کرد بوو کەڵکی وەرگرت و هاوسەنگیی خۆی لەنێوان عوسمانی و ڕووس و ئێران و ئینگلیزییەکان کە لەگەڵ هەمووان پەیوەندییان بوو، ڕاگرتبوو و پەرەی بە دەسەڵات و کاریگەریی خۆی لەو ناوچە دابوو. دوای شەڕی جیهانی، خۆی وەک حاکمێکی سەربەخۆ دەنواند و لەگەڵ تاقمێک لە ڕێبەرانی نەتەوەییی کورد هاوکاریی دەکرد و حکوومەتی ناوەندیی لەگەڵ کێشە ڕووبەڕوو دەکرد. تەنانەت کاتێک سوپای ئێڕان لە 1922 دا بە وتەی خۆیان کێشەی ئەویان داکووژاند و ئەو لە خاکی ئێران چووە دەرێ، وەک یاریکەرێکی بەهێز لە کوردستانی ناوەندیدا مایەوە و ئینگلیز و عوسمانی لە کێشەی ویلایەتی مووسڵدا هەردووکیان ویستیان لە بەرژەوەندیی خۆیان لێی نزیک ببنەوە و کەڵک لە هێز و کارێزمای ئەو لەناو کوردان وەربگرن.
ڕەوتی ژیانی سمکۆ شتێکی پێچەوانەی شێوازی ژیانی سەرۆک عەشیرەیەکی کورد نەبوو. زۆربەی خانە دەسەڵاتدارەکانی کورد بە بەستنی پەیوەندی لەگەڵ بێگانەکان هەوڵیان دەدا جێگە و پێگەی خۆیان لەنێو تایفەکەیاندا پتەو بکەن. پەیوەندییەکانیان زیاتر لەگەڵ دەوڵەتەکانی ئێران و عوسمانی بوو. بەڵام لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەدا لەگەڵ زلهێزەکانی ئەورووپایی و لەو کۆتاییانەشدا، لەگەڵ ئەمریکا پەیوەندییان گرت. ئەوەش وریاییی ئەوانی نیشان دەدا ، کە گۆڕانکارییە نێودەوڵەتییەکانیان هەست پێکردبوو و دەیانزانی بێ پشتیوانێکی نێودەوڵەتی ناتوانن بە ویستەکانی خۆیان بگەن.
لەناو ئەو ڕێبەرانەی کورددا سمکۆ جگە لە تایبەتمەندییە تاکەکەسییەکانی، کات و شوێنی چالاکییەکەشی ئەوی زیاتر هەڵوارتە و تایبەت کرد بوو. هەرێمی خێڵی شکاک لە شاخەکانی ڕۆژاوای گۆلی ورمێ ڕاست بە تەنیشت سنووری عوسمانییەوە بوو. تەنانەت لە کاتی ئاشتی و سوڵحیشدا کاریگەریی و نفووزی ئەو تایفەیە تا ناو سنوورەکانی عوسمانییش دەوامەی دەبوو. ئەو ناوچەیە لە پەڕواێزی هەر دوو وڵاتی ئێران و عوسمانی پێکهێنابوو. تا سەرەتای سەدەی بیستەم سنوور مانایەکی بۆ تایفە کوردەکان نەبوو و زۆربەیان لە هەردوو بەری سنوور لەوەڕگەیان هەبوو. بەهۆی پەیوەندییە عەشیرەیی و بنەماڵەیی و کۆمەڵایەتییەکان و هاوزمانی و هاوخوێنی و ... کوردی بەشە جوداکانی کوردستان خۆیان بە دانیشتووانی وڵاتێک و پسمامی یەک زانیوە و ئەو دابەشکارییە، تا ئەوکات تەنیا لە زەینی داگیرکەرانی کوردستاندا بووە. سنوور حدوودێکی دیاریکراوی نەبوو کە بە دەست دەوڵەتی ئێران یان عوسمانییەوە بێ. دەسەڵاتداری لە ناوچە سنوورییەکان بەردەوام دەستاودەستی پێ کراوە.
خێڵی شکاک وەکوو وتمان لە خێڵە گەورەکانی ئەو ناوچەیە بوون و لە کۆتاییی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمدا سمکۆی شکاک سەرۆکایەتیی ئەو خێڵەی لە ئەستۆ گرت. وەکوو مارتین ڤان برۆیینسێن دەنووسێت ئەو خێڵە دوای خێڵی کەڵهووڕ لە #کرماشان# گەورەترین خێڵی کوردن.
ساڵی 1920 زیاتر لە دوو هەزار بنەماڵە بوون. ساڵی 1906 پاش ئەوەی عومەر ئاغای مامەدی و جەعفەر ئاغای عەبدوویی لە خانە دەستەڵاتدارەکانی شکاک هەر کام بە شێوەیەک دەکووژرێن، سمکۆ دەسەڵاتی شکاکەکان بە دەستەوە دەگرێ.
لە شۆڕشی مەشڕووتەدا، دەچێتە پاڵ هێز ەکانی ئیقبال وسەڵتەنە حاکمی ماکۆ و پاشان دەبێتە دەسەڵاتداری ناوچەی قوتوور و حکوومەتیش ئەو دەسەڵاتەی دەسەلمێنێ.
لە 1913ەوە سمکۆ لەگەڵ ڕێبەرانی نەتەوەیی کورد پەیوەندیی بە هێزی ساز کرد بوو و وتاری ئەوانی سەلماند بوو. هەروەها سمایل ئاغای شکاک، لەگەڵ خوشکی سەید تەها جێگرەوەی #شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری# زەماوەندی کرد. ئەوەش ئەوەندی دیکە جێ پێی ئەوی قایم کرد. چونکە شێخ تەها، کەسایەتییەکی بەهێز و کاریگەر بوو لەهەر دوو دیوی سنوور و شێخ عوبەیدوڵڵاش بۆ خۆی پێشتر و لە سەردەمی ناسرەدین شای قاجاردا ڕێبەرایەتیی شۆڕشێکی گەورەی بە دژی حکوومەتی ئێران کرد بوو.
لە لایەکی دیکەوە سمایل ئاغا لەگەڵ عەبدولڕەزاق بەدرخانیش پەیوەندیی هەبوو کە لە میرەکانی بۆتان بوو. بەدرخان لە ورمێ گۆڤارێکی کوردیی چاپ دەکرد کە دوای ئەوەی ڕووسەکان بەدرخان لە ورمێ دوور دەخەنەوە، بەرپرسیارییەتیی ئەو گۆڤارەش تا ساڵی 1914 دەکەوێتە ئەستۆی سمایل ئاغا.
لەساڵەکانی شەڕی جیهانیی یەکەمدا، سمکۆ خۆی لە شە ڕ پاراست و هێزەکانی خۆی ڕێکخست و وەکوو سەرچاوەکان دەڵێن وەک سیاسەتمەدارێکی لێزان هەموو دەرگاکانی بە ڕووی خۆیدا بە کراوەیی هێشتەوە. سمایل ئاغا دەیویست بە خوێندنەوەی سیاسەتی ناوچەیی و جیهانی، هێزە ئەورووپاییەکان و هەروەها دۆخی کورد و دۆخی ئێران بجووڵێتەوە و پارسەنگ ڕابگرێ. گۆڕانکارییەکانیش هێند ئاڵۆز بوون هەموو چالاکانی سیاسیی ناوچەی تووشی سەر لێشێوان کرد بوو.
لە دوای شۆڕشی ڕووسیا کە لەشکری ژێنراڵ پاراتۆف لە کوردستان کشایەوە، سمکۆ توانی زۆربەی ناوچەکان و چەک و چۆڵەکانی وەک تۆپخانە بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە.[1]