ناونیشانی بابەت: ئەیالەتی ڕۆم (سێواس)
ئامادەکردنی: #چۆمان حەمە تەقێدین#
ئەیالەتی ڕۆم (سێواس) ، ناوی ئەیالەتێکی کوردییە لە #باکووری کوردستان# ناوچە تورکنشینەکانی کۆماری تورکیای ئێستە هەڵکەوتووە و یەکێکە لە نۆ ئەیالەتە کوردییەکەی ناو چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانی، ئەم ئەیالەتە لە ساڵی (1398ز) دامەزراوە، کە شوێنی میرنشینی بەنوئارتینی تورکمانی گرتووە، ئەو میرنشینە تورکمانییە لە ساڵی (1335ز) لەسەر حیسابی خاکی کوردانی باکووری کوردستان دامەزرا و ئەم میرنشینە تورکمانییە بەشێک بووە لە دەوڵەتی ئیلخانانی مەغۆلی (مەغۆلەکانی فارس) ، کە ئەوە بوو لە پاش ئەوەی میرنشینەکە لەلایەن هێزەکانی سوپای عوسمانی لە ساڵی (1398ز) کۆتایی پێ هێنرا، ئەم ئەیالەتە، واتا ئەیالەتی ڕۆم (سێواس) لە هەمان ساڵ شوێنی گرتووە وەکوو سێیەمین ئەیالەتی دەوڵەتی عوسمانی و کۆنترین ئەیالەتی کوردییە لەسەر خاکی باکووری کوردستان، ناوچە تورکنشینەکانی کۆماری تورکیای ئێستە دامەزرا بێت، تاوەکوو ساڵی (1864ز) بەردەوام بووە، کە (466) ساڵ تەمەنی ئەو ئەیالەتە بوو، واتا ئەیالەتی سێواسبووە و نەمانی ئەو ئەیالەتە واتا ئەیالەتی سێواس پاش ئەوە هات کە سی و دووەهەمین سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانی سوڵتان عەبدولعەزیزی یەکەم (1876-1860ز) لە ساڵی (1864ز) دا لە میانەی چاکسازییەکانیدا (یاسای ویلایاتی نوێی عوسمانی) دەرکرد و دواتر ویلایەتی سێواسی لێ درووست کراوە و لە ساڵی (1827ز) بەشێک لێ جیا کرایەوە کە ئەیالەتی کاستەمۆنۆ (قەستەمۆنی) ی لێ پێک هات. ئەم ئەیالەتە ناوەندەکەی شاری سێواسی ناوەندی ئێستەی پارێزگای سێواسی سەر بە باکووری کوردستان بووە و ڕووبەرەکەی نزیکەی (74.880) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە، بەڵام لە دوای ساڵی (1827ز) پاش ئەوەی بەشێکی لێ جیا کرایەوە کە ئەیالەتی کاستەمۆنۆ (قەستەمۆنی) ی لێ پێک هات کە ڕووبەرەکەی بووە (62.500) کیلۆمەتر چوارگۆشە، کە ئەو ڕووبەرە ڕووبەری ویلایەتی سێواسە لەگەڵ نزیکەی (21.180) کیلۆمەتر چوارگۆشە خرایە سەری، واتا خرایە سەر ویلایەتی سێواس، کە دووەهەمین ئەیالەتی کوردستانە لە ڕووی ڕووبەرەوە و لە ڕووی سنووری جوگرافییەوە ئەکەوێتە بەشی ئاسیای دەوڵەتی عوسمانی، کە لە باکوورەوە بە دەریای ڕەش و ئەیالەتی کاستەمۆنۆ (قەستەمۆنی) و لە ڕۆژهەڵاتەوە بە هەرسێ ئەیالەتی تەرابزۆن و ئەیالەتی #ئەرزەڕۆم# و ئەیالەتی #ئامەد# (ئامەد) و لە باشوورەوە بە هەر دوو ئەیالەتی زولقدەر (مەعەرەش-مەڕەش) و کارامان (قەرەمان) و لە ڕۆژاواوە بە ئەیالەتی ئاناتۆلیا دەورە دراوە. لە ڕووی نەتەوەییەوە کورد، کە زۆرینەیان سەر بە شێوەزاری زازاکین و کەمینەیان سەر بە شێوەزاری کرمانجیی سەروون، زۆرینەی دانیشتووانی ئەیالەتی ڕۆم (سێواس) ی پێک هێناوە و تورک و ئەرمەن و نەتەوەکانی تر کەمینە بوون. ئەیالەتی ڕۆم (سێواس) لە ڕووی دابەشی کارگێڕییەوە لەنێوان ساڵانی (1700-1864ز) دا لە حەوت سنجەق پێک هاتووە کە ئەمانەن:
1- سەنجەقی سێواس، کە سەنجەقی ناوەندی ئەیالەتی ڕۆم (سێواس) بووە.
2- سنجەقی ئاماسیا.
3- سەنجەقی دیورجی (دیڤریکی) .
4- سەنجەقی ئەرەبگیر (ئارەپگیر) .
5- سەنجەقی چۆروم.
6- سەنجەقی بۆزۆک (یۆگات) .
7- سەنجەقی جانیک (سامسون) .
لە ڕێکەوتی (9ی 4/ئەپرێلی 1511) دا لەلایەن هۆزە تورکمانە قزڵباشەکانی #ئانادۆڵۆ# کە لایەنگیری شا ئیمساعیلی یەکەم (1501-1524ز) دامەزرێنەر و یەکەم شای دەوڵەتی سەفەوی بوون، بە سەرکردایەتیی بیوکلی ئۆغلی حەسەن حەلیفە (شاە قوڵی بابا تەکەلۆ) ی تورکمانی، کە سەرۆکی هۆزی تەکەلۆی تورکمانی بوو، هۆزی تەکەلۆی تورکمانی یەکێکە لە حەوت هۆزەکەی لایەنگری تەریقەتی خانەوادەی سەفەوی (میرنشینی ئەردەبیڵ-قزڵباش) لە سەردەمی دەسەڵاتداریەتیی هەریەکە لە شێخ سوڵتان جونەید (1447-1455ز) پێنجەم میری تەریقەتی خانەوادەی سەفەوی (میرنشینی ئەردەبیڵ-قزڵباش) و شێخ سوڵتان حەیدەر (1455-1487ز) شەشەم میری تەریقەتی خانەوادەی سەفەوی (میرنشینی ئەردەبیڵ-قزڵباش) و شێخ ئیمساعیل (1487-1501ز) حەوتەم و دوایین میری تەریقەتی خانەوادەی سەفەوی (میرنشینی ئەردەبیڵ-قزڵباش) ، کە دواتر بوونە لایەنگری دەوڵەتی سەفەوی و ئەوە بوو لە ساڵیادی کۆژرانی ئیمام حسێندا شۆڕشیان بە دەوڵەتی عوسمانی دەست پێ کرد و سەرەتا شۆڕشگێران هێرشیان کردە سەر شاری کۆتاهیەی پایتەختی ئەیالەتی ئەناتۆلیا و دواتر شۆڕشگێران توانییان دەست بگرن بەسەر تەواوی ئەیالەتی ڕۆم (سێواس) دا و ئەبوو بە فەرمانی سوڵتان بایەزیدی دووەم (1481-1512ز) هەشتەم سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانی، خادیم عەلی پاشا (1506-1511ز) بیست و دووەمین سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی بە سەرکردایەتیی هێزێکی سوپای دەوڵەتی عوسمانی کە لە هەشت هەزار سەربازی ئینکشاری پێک هاتبوو، هێرشیان کردە سەرشۆڕشگێرە قزڵباشەکانی دەوڵەتی سەفەوی کە ئەوە بوو خودی خادیم عەلی پاشا (1506-1511ز) بیست و دووەمین سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی و زۆرینەی هێزەکانی و سوپای دەوڵەتی عوسمانی تیاچوون، واتا کۆژران و تەنیا چەند سەربازێکی ئینکشاری دەرچوون و دواتر هێزێکی تری سوپای دەوڵەتی عوسمانی بە سەرکردایەتیی کۆجا مستەفا ڕەشید پاشا (1511-1512ز) بیست و سێیەهەمین سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی لە ڕێکەوتی (2ی 7/یولیوی 1511) کۆتایی هێنا بە شۆڕشی قزڵباشەکان لە ئانادۆڵۆ و خودی بیوکلی ئۆغلی حەسەن حەلیفە (شاە قوڵی بابا تەکەلۆ) ی تورکمانی کوژرا و بە هەزاران کەسیان لە شیعەکانی باکووری کوردستان و ناوچەکانی ئانادۆڵۆ کۆمەڵکۆژ کرد، بەوەش شۆڕشی قزڵباشەکان کۆتایی هات.
$سەرچاوەکان$
1- ئەولیا چەلەبی: کورد لە مێژووی دراوسێکانی دا/سیاحەتنامەی ئەولیا چەلەبی-وە: سەعید ناکام-بەغدا 1979ز.
2- نۆیل باربەر: فەرمانڕەواییانی قۆچ زێرین (لە سوڵتان سلێمانی قانوونییەوە تا ئەتاتورک) -وە: ڕێبوار کەریم وەلی-هەولێر2001ز.
3- د . فەیسەڵ دەباغ: کوردستان لە چاپکراوە عوسمانلییەکان دا- نووسەر لە زمانی تورکی عوسمانلییە کردوویەتی بە کوردی-هەولێر2004ز.
4- یاسین سابر ساڵح: ئینسایکڵۆپیدیای گشتی -سلێمانی2005ز.
5- د . مەحمەد سوهەیل تەقوش: مێژووی دەوڵەتی سەفەویی-وە: شاخەوان مەحمەد-هەولێر2006ز.
6- ڕاجر سێڤیری: ئێرانی سەردەمی سەفەویی- وە: سەڵاحەددین ئاستی-سلێمانی2006ز.
7- محەمەد ڕەسوڵ هاوار: کورد و باکووری کوردستان (لە سەرەتای میژووەوە هەتا شەڕی دووەمی جیهان) / بەرگی یەکەم-سلێمانی2006ز.
8- شەمس دین سامی: کورد و کوردستان لە قامووسول ئەعلامدا-وە: ئەحمەد تاقانە -هەولێر2008ز.
9- وریا ڕەحمانی: کورد و کوردستان لە ڕوانگەی نەخشەوانییەوە- هەولێر2009ز.
10- د . فەرهاد پیرباڵ: کرۆنۆلۆجیای کوردستان 625پ.ز-1932ز- هەولێر2011ز.
11- د . محمەمەد سوهەیل تەقوش: عوسمانییەکان/لە دامەزراندنی دەوڵەتەوە تاکودەتا بە سەر خەلافەتدا-وە: د . نەریمان خۆشناو و مەستەفا سەید مینە-هەولێر2014ز.
12- د . موفید زەیدی: ئینسایکلۆپیدیای مێژووی ئیسلام/سەردەمی عوسمانی-وە: بەختیار عەزیز ئەحمەد-سلێمانی2015ز.
13- مەحمەد خۆرشید پاشا: سیاحەتنامەی حدود (گەشتنامەی سنوور لەنێوان هەر دوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێراندا) -وە: مەحموود هۆمەر باوزی-هەولێر2019ز.
14- سەنتەری برایەتی: ویلایەتەکانی باکووری کوردستان لە سەردەمی حوکمڕانی عوسمانییەکاندا- لە زمانی عوسمانییەوە کردوویەتی بە کوردی-فەیسەڵ دەباغ، ژمارە/10، کۆتایی مانگی شوباتی 1999ز.
15- ئینتە‌رنێت- ویکیپیدیا.[1]