ناونیشانی بابەت: بەشداری کوردەکان لە نوێکردنەوەی ئەستەنبوڵ، بۆ نموونە کەشتیی کوردستان
ئێمە باس لە پەیوەندی نێوان وشەکانی مێژوو و شتەکانی ڕابردوو دەکەین (ڕووداوەکان، کەسایەتییەکان، پێکهاتەکان یان پڕۆسەکان) کە ئەوان لە پەڕتووکەکەماندا ئاماژە بە ناوی شێواندنەکان لە ڕیسال-ی نور دەکەن لە بەشی وتارە کاغەزییەکان دا. ئەوە ڕابردووە کە وشەی #کوردستان# بە هەڵە ناونرا، سڕاوەتەوە، ڕەش کراوەتەوە، یان بە پێچەوانەوە پشتگوێ خراوە! ئێمە گرنگی بە شتەکان دەدەین.
بەڵام دەمەوێت ئەوە نیشان بدەم کە بەشدارییەکی سیاسی هەیە لە یەکتر. ئەمە نە ئەخلاقییە و نە پێچەوانەکەیە. لە ڕاستیدا، ئەوە ڕێک بابەتی نەتەوەیەکە کە یاسای خۆی دەپارێزێت، تێکەڵبوونێک کە دژایەتییەکی زیاد لە پێویست و بەڕواڵەت سادە لەنێوان ئەخلاقدا ڕەت دەکاتەوە کە وەک بنەمای ڕێزگرتن لە ئەوی دیکە بیر دەکرێتەوە کە بەرژەوەندییە سیاسییەکان و سیاسەتەکان تێدەپەڕێنێت. هەروەها ڕەنگدانەوەی پەیوەندییەکانی نێوان ڕابردوو و ئێستایە و بەراوردکردنی دوو هەڵوێستی جیاواز لە هەمان هەڵوێست و ئەوی دیکەیان لە پەراوێزخستن. لەم پەیوەندییە جیاوازەدا، ئێمە دەربارەی سیستەمێکی پەیوەندی یان خۆ سەپاندن قسە دەکەین کە هۆکاری سیاسی لەنێوان مێژوو، یاسا، ئەخلاق و مرۆڤایەتی پێناسە دەکات.
ڕێگای بێ جیاوازی سەرسوڕهێنەر بۆ مێژوو و کەلەپووری کورد، کەمکردنەوەی بەشدارییەکانی کورد بۆ مرۆڤایەتی و ئیسلام تا ئەمڕۆش بەردەوامە. لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەبەر هۆکارێکی تێگەیشتوو، کەلەپووری کورد پشتگوێ دەخات و هەوڵێکە بۆ لاوازکردنی پەیوەندییە نەتەوەییە بێهاوتاکانی کورد، مرۆڤایەتی، ئیسلام، نەتەوە و شانازییان پێی. لەوانەیە ناوی مزگەوت بێت، لەوانەیە ناوی کەشتی بێت، لەوانەیە ناوێکی پەڕتووک بێت، یان لەوانەیە وشەیەک بێت.
کۆمپانیای هایری لە ساڵی 1851 دامەزراوە بە فەرمانی سوڵتان عەبدولمەسیت، کە کۆمپانیایەکی هاوبەشی سەرمایەیە کە نەتەوەکانی سەر بە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی خاوەن پشکن.
کۆمپانیای هایری ڕێکخراوێکی گرنگە لە ڕووی کەمکردنەوەی گواستنەوە لە شاری ئەستەنبوڵ و فراوانکردنی بازرگانی دەریایی و هەروەها بەهێزکردنی پەیوەندی ئەو کۆمەڵگەیەی کە لە ئەستەنبوڵ نیشتەجێ بوون لەگەڵ ناوەند و لە چوارچێوەی ئاساییشدا. تەنانەت حکومەتی عوسمانی کەشتییەکانی کۆمپانیای ئای هایریی بەکاردەهێنێ بۆ گواستنەوەی سەرباز و تەقەمەنی لە ماوەی جەنگدا.
بەلەمە هەڵمییەکان بۆ ئەم مەبەستە بەکارهێنران لە ماوەی جەنگی عوسمانی-ڕووسیا لە ساڵانی 1877-1878 و جەنگی تەرابلوسی 1911 و جەنگەکانی باڵکان لە ساڵانی 1912-1913. لە ماوەی جەنگی جیهانی یەکەمدا، حکومەت هەموو ئامرازەکانی گواستنەوەی دەستبەسەر کرد، لەوانە ئەسپ و هێستر، و هەندێک لە کەشتییە هەڵمەکانی کۆمپانیاکەی بەکرێ گرت. هەندێکیان بۆ گواستنەوە بەکارهێنراون و هەندێکیشیان بۆ چارەسەرکردنی بریندارەکان بۆ کۆمەڵگەی خاچی سوور بەکارهێنراون. بەهۆی هێرشی دوژمنەوە لە 1877 کەشتییە هەڵمییەکان نوقم بوون حکومەت پارەی داوە بە کۆمپانیاکە بۆ ئەو کەشتییە هەڵمانەی کە لە دوای جەنگەکەوە زیانیان پێگەیشتووە یان کڕدراون.
دوای ڕاگەیاندنی کۆمار کاتێک ئەنقەرە بوو بە پایتەخت، ڕۆیشتنی فەرمانبەرانی مەدەنی بۆ ئەنقەرە، گەشەپێدانی ئۆتۆمبێلی گواستنەوە وەک ترام و پاس و کەمبوونەوەی ژمارەی دانیشتووانی شارەکە لە ئەنجامی ڕۆیشتنی ناموسوڵمانەکان، بەتایبەتی یۆنانیەکان، کاریگەریی خراپی لەسەر داهاتی کۆمپانیاکە کرد. کاتێک هەموو ئەمانە زیادکرا بۆ ئەو کێشانەی کە بەهۆی جەنگی جیهانی دووەمەوە لە بازاڕەکان و لە ناوخۆدا درووست بوون، زۆر قوورس بوو بۆ کۆمپانیاکە بەردەوام بێت. بەڕێوەبەرانی جێبەجێکاری کۆمپانیاکە داوایان لە حکومەت کرد کە لە ساڵی 1943 کۆمپانیاکە بکڕن، هەرچەندە ماوەی مۆڵەتەکە لە ساڵی 1953 کۆتایهات و لە 20ی تشرینی یەکەمی 1944، لەلایەن حکومەتەوە بڕیاری کڕینی کۆمپانیاکە بە 2، 550، 000 لیرە درا. ئەم بڕیارەی حکومەت بە یاسای ژمارە 4697 لە 24ی کانوونی دووەمی 1945 پەسەندکرا. دوای 1878 ساڵ لە چالاکی، کۆمپانیای هایری گواسترایەوە بۆ بەڕێوەبەرایەتی گشتی ڕێگا دەریاییەکان و بەندەرەکان بە هەموو سامانەکانییەوە.
عوسمانیەکان هەوڵیان دا پشت بەو یارمەتییانە ببەستن کە لەلایەن نەتەوەکانەوە وەریاندەگرت لە کۆلۆنییەکانیان لە پڕۆژە گەورەکاندا. لەبەر هەندێک هۆکار، بوونی کوردەکان هەمیشە لە پێش ئەم جۆرە هاوکارییەدایە. هەروەک پڕۆژەی زەبەلاحی وەک هێڵی شەمەندەفەری هیژاز بەم شێوەیە کۆتایی پێهات، ڕێگایەکی هاوشێوە بەکارهێنرا بۆ بەهێزکردن و نوێکردنەوەی هێزی دەریایی هومایون. لە کاتێکدا پڕۆژەی هێڵی شەمەندەفەری هیژاز لەلایەن دەوڵەتەوە ڕێکخرا، پڕۆژەی ئەدمیراڵی دەریایی لەلایەن ڕێکخراوەکەوە ئەنجام درا.
لە کاتێکدا کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بە قۆناغی کۆتاییدا تێدەپەڕی، هەردوو ڕێکخراوی ئایینی و مەدەنی دامەزران بۆ دواخستنی پڕۆسەی داڕمان دژی دەوڵەتە ئەوروپییەکان. یەکێک لە بینا ئایینییەکانی کازمییە. یەکێکی دیکە لە پێکهاتەکانی هێزی دەریایی هومایون کە لە سەرەتای سەدەی 1900 دامەزراوە. لەو پڕۆسەیەدا کە دوای ئەوە ڕوویدا کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بەشێک لە خاکە لەدەستچووەکەی لەدەستدا و زاڵبوونی دەریایی لەدەستدا، دەوڵەت پێویستی بە زاڵبوونێکی دەریایی بەهێز هەبوو بۆ پاراستنی ئەوەی کە هەیە، نەک بۆ ئەوەی خاکە لەدەستچووەکانی بگەڕێنێتەوە.
دوای ڕەزامەندی کۆمەڵگەی دەریایی لە 4ی تشرینی دووەمی 1909، توانی خۆی لە ناوەند و پارێزگاکان ڕێکبخات لە ماوەیەکی کوورتدا. لە کۆنگرەی دووەمی کۆمەڵەکەدا کە لە 13ی تەممووزی 1911 بەڕێوەچوو، نزیکەی دوو ساڵ دوای دامەزراندنی، کۆی گشتی ژمارەی لقەکانی سەر بە ناوەندی گشتی کۆمەڵگەی دەریایی وەک 46 لقی ناوەندی سەربەخۆ و 331 لقی سەر بە کۆمەڵگە ڕاگەیەنرا.
لقەکانی کۆمەڵگە بەسەر ناوچەیەکی زۆر فراواندا بڵاو بوونەتەوە: ئێدیرنە، ئەرزرۆم، ئەدەنا، ئەنقەرە، ئایدن، ئیزمیت، بیتلیس، بورسا، بۆلو، چاتالکا ئامەد، سیڤاس، سامسۆن، ترابزۆن، کاستامۆنو، کالا-ی سوڵتانی، کۆنیا، ماموریتوڵازی، ڤان، بەسرە، بەغدا، بنغازی، بەیرووت، جەبەل-ی لوبنان، جەزائیر-ی بەهرە-ی سێفاید، هیژاز، حەلەب، ڕیتیمینۆ، زۆر، ساڵۆنیکی، سووریا، تەرابلوەستانیا، قوبرس، هیراکلییۆن، کۆسۆڤۆ، مەدینە-ی موناواوارا، میسر، مۆنەستەر، موسڵ، ئیۆانا، یەمەن بۆ بەرلین و پاریس درێژکردنەوە.
یەکێک لە بەشدارییەکانی کوردەکان لە نوێکردنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ئەو بەشدارییەیە کە لە پەرەپێدانی کەرتی فڕۆکەوانی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لەگەڵ تایارە ئیانیسەیدا کردوویانە. لەم ڕووەوە، هەروەک چۆن بەشداری لە چالاکییەکانی گواستنەوەدا کرد، هەروەها بەشداری کەرتی فڕۆکەوانی کرد بە هەمان شێوە و فڕۆکەکان بە پارەی کۆکراوە لە پارێزگای #کوردستان# کڕدران.
پێویستی بە هێزێکی ئابووری گەورە هەبوو بۆ ئەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لەو کێشە ئابوورییانە دەرباز بێت کە تێیدا بوو. لە سەردەمێکدا کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە قەرزێکی گەورەدا بوو، Duyun-y umumi dairesi دامەزرا بۆ ئەوەی ئەم قەرزانە بدات، و بەشێکی بەرچاو لە داهاتی باجی دەوڵەت لە ڕێگەی ئەم وەزارەتەوە بۆ ئەم قەرزانە نێردرا.
ئەمەی خوارەوە بەڵگەنامە ئەرشیفییەکانمانە، لە ئەنجامی داواکارییەکەی ئەستەنبوڵ بۆ بەهێزکردنی زاڵبوونی دەریایی و گواستنەوە و بازرگانی لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، پارە لە زۆربەی بەشەکانی کوردستانەوە کۆکرایەوە. (د. یو ئێم. THR.1900/4-1909/13- 1911/46-331/83-49/1)
لەنێوان ساڵانی 1847 بۆ 1867، پارێزگای کوردستان لە پەڕتووکە ساڵانەکاندا وەک ژێردەستی حکومەتی ناوەندی لە کوردستان دامەزرا. (تێبینی: لە ساڵی 1867، وشەی کوردستان سڕایەوە و #ئامەد# لەسەری دانرا) . دوای دامەزراندنی پارێزگای کوردستان، لە شاری سیرکێ-ی هایریە دامەزرا و یەکێک لەو کۆمپانیایانەی کە 77 کەشتییان هەبوو بە تێپەڕبوونی کات ناوی کوردستانیان هەڵگرت. کۆمپانیاکە بەو پارەیەی کە لە کوردستان کۆکراوەتەوە وەردەگیرێت (ئەو پارەیەی کە لە شارەکە کۆکراوەتەوە وەک ئامەد، ئەرزرۆم، ڤان، مامورتولع عەزیز (ئیلازیگ) ، بیتلیس و هتد) و کەشتییەکە بە ناوی ئەو جوگرافیایەوە ناونراوە. پێشنیار کرا کە ئەو کە شتییە ی کە بە پارە ی کۆکراو لە کوردستان کڕدرا ناوی کەشتی کوردستانی لێ بنرێت.
ڕێککەوتنی بەرانبەر لەگەڵ باڵتاچی مانۆلاکی بازێرگان سەبارەت بە کەشتییەکانی کۆمپانیای هایری ئاماژەی پێکرا لەبەر ئەوەی ماتلوب لەو پڕۆژانەدا فەرمانی پێکرابوو کە بۆ پارتی سەفڤێتی پاشای دەوڵەتی بازرگانی نەزیری نێردرابوو و کردەوەکە نێردرا بۆ موشون-ئیلیە پاشا بۆ ئەوەی دووبارە فەرمان بکرێتەوە.
وەک لە وێنەکەدا دەبینرێت، بۆ ئەوەی ناوی کوردستان نەهێنرێت، بەم شێوەیە بەردەوام بوو: ناوەکانی وەک ئەمە هەن.
سەرکێشی کەشتیی کوردستان بەمە کۆتایی نایەت، لە کاتێکدا کەشتییەکەمان لەلایەن IMM و İDO و بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئەرشیفی دەوڵەتی سەرۆک وەزیرانی کۆماری تورکیاوە سانسۆر کرابوو، ئێمە بینیمان کە سەرکێشی کەشتی کوردستان سنووردار نەبوو بەمە.[1]