کیمیای شیکاری و پێناسی زانا و یاساکان.
ئامادەکردنی: محەمەد ئەحمەد.
$کیمیای شیکاری چییە؟$
کیمیای شیکاری لقێکی کیمیایە کە گرنگی بە ناسینەوە و پێوانەکردن و شیکردنەوەی پێکهاتە کیمیاییەکان دەدات. بریتییە لە بەکارهێنانی کۆمەڵێک تەکنیکی شیکاری بەرفراوان، وەکوو سپێکترۆسکۆپی (spectroscopy) ، کرۆماتۆگرافی (chromatography) و سپێکترۆمێتری بارستەیی (mass spectrometry) ، بۆ لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەی کیمیایی و تایبەتمەندییەکانی مادەکان. زۆرجار کیمیاکارانی شیکاری لە تاقیگە توێژینەوەکاندا کاردەکەن، لەوێدا لێهاتووییەکانیان بەکاردەهێنن بۆ لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەی کیمیایی ماددە جۆراوجۆرەکان، لەوانە دەرمان و خۆراک و نموونەی ژینگەیی. هەروەها لەوانەیە لە پیشەسازیدا کاربکەن، کە شارەزاییەکانیان بۆ شیکردنەوەی کواڵیتیی و پاکی بەرهەمەکان بەکاربهێنن، یان لە تاقیگە پزیشکییە دادوەرییەکان، کە یارمەتیدەر دەبن بۆ دەستنیشانکردن و شیکردنەوەی بەڵگەی تاوانکاری.
ئەو زانایانەی پەرەیان بە کیمیای شیکاری داوە کێن؟
مێژوویەکی دوورودرێژی هەیە و زۆرێک لە زاناکان بەشدارییان لە گەشەکردنیدا کردووە. هەندێک کەسایەتی دیار لە مێژووی کیمیای شیکاریدا بریتین لە:
1. ڕۆبێرت بوونسن Robert Bunsen: بوونسن کیمیازانێکی ئەڵمانی بووە و بە کارەکانی لە بواری کیمیای شیکاری و سپێکترۆسکۆپی spectroscopy ناسراوە. ئەو ئامێری سووتێنەری بنسنی پەرەپێدا، کە تا ئەمڕۆش لە تاقیگەکاندا بەکاردەهێنرێت.
2. گوستاڤ کیرشۆف Gustav Kirchhoff: کیرشۆف فیزیازان و کیمیازانێکی ئەڵمانی بووە و بە کارەکانی لەسەر شیکردنەوەی توخمە کیمیاییەکان بە بەکارهێنانی سپێکترۆسکۆپی ناسراوە. یاساکانی گەرمیداینامیک پەرەپێدا و بەشدارییەکی گرنگی لە لێکۆڵینەوەی کارەبا و موگناتیسیدا کرد.
3. جەیمس کلارک ماکسوێڵ James Clerk Maxwell: ماکسوێڵ فیزیازانێکی سکۆتلەندی بووە و بەشدارییەکی گرنگی لە لێکۆڵینەوەکانی کارۆموگناتیسیدا کردووە. ئەو هاوکێشانەی پەرەپێدا کە باس لە هەڵسوکەوتی کێڵگە کارۆموگناتیسییەکان دەکەن و بناغەی ئەندازیاری کارەبایی مۆدێرن و پەیوەندییە ڕادیۆییەکانی دانا.
. یۆنس جاکۆب بێرزێلیۆس Jöns Jakob Berzelius: بێرزێلیۆس کیمیازانێکی سویدی بوو کە بەشدارییەکی گرنگی لە پەرەپێدانی ناونانی کیمیایی مۆدێرن و خشتەی خولییدا کردووە. هەروەها تەکنیکەکانی بۆ شیکاری پێکهاتە کیمیاییەکان پەرەپێدا و کارەکانی بناغەی کیمیای شیکاری مۆدێرنیان دانا.
. ماری کوری Marie Curie: کوری فیزیازان و کیمیاناسێکی فەرەنسی بووە و بە کارە پێشەنگەکانی لە بواری تیشکدەرەوە ناسراوە. یەکەم ژن بوو کە خەڵاتی نۆبڵی بەدەستهێنا، هەروەها بەشدارییەکی گرنگی لە پەرەپێدانی تەکنیکەکانی شیکاری بۆ لێکۆڵینەوە لە تیشکدەرەوە کرد.
ئەمانە تەنیا چەند زانایەکی کەمن لەو زانایە زۆرانەی کە بەشدارییان لە پەرەپێدانی کیمیای شیکاریدا کردووە. بێشوومار کەسانی دیکەش هەبوون کە لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا بەشدارییەکی گرنگیان لەم بوارەدا کردووە.
یاسا بیرکارییەکانی کیمیای شیکاری چین؟
چەندین یاسای بیرکاری هەیە کە لە کیمیای شیکاریدا بەکاردێت. هەندێک نموونە بریتین لە:
1. یاسای پاراستنی بارستە Conservation of Mass، کە دەڵێت ماددە درووست نابێت یان لەناوببرێت، تەنیا لە حاڵەتێکەوە بۆ حاڵەتێکی تر دەگۆڕێت. ئەمە بنەمایەکی گرنگە لە شیکاری چەندایەتیدا، چونکە ڕێگە بە شیکارەکان دەدات بڕی مادەیەک دیاری بکەن کە لە نموونەیەکدا هەیە بە پێوانی بارستەی نموونەکە پێش و دوای کارلێکی کیمیایی.
2. یاسای ڕێژە دیاریکراوەکان Definite Proportions، کە بە یاسای پێکهاتەی بەردەوام ناسراوە، کە باس لەوە دەکات کە پێکهاتەیەکی کیمیایی پاک هەمیشە هەمان توخمەکانی تێدایە بە هەمان ڕێژە بەپێی بارستە. ئەمەش ڕێگە بە شیکارەکان دەدات بڕی ڕێژەیی توخمە جیاوازەکان لە ئاوێتەیەکدا دیاری بکەن بە پێوانی بارستەی هەر توخمێکی ئامادەبوو.
3. یاسای چەند ڕێژە Multiple Proportions، کە دەڵێت ئەگەر دوو توخم بتوانن یەکبگرن و زیاتر لە ئاوێتەیەک درووست بکەن، ئەوا ڕێژەی بارستەی توخمە دووەم کە لەگەڵ بارستەیەکی جێگیری توخمە یەکەمدا یەکدەگرن، ڕێژەیەکی ژمارەی تەواو بچووکە. دەتوانرێت ئەمە بەکاربهێنرێت بۆ دیاریکردنی فۆرمولەی ئەزموونی ئاوێتەیەک، کە ڕێژەی ڕێژەیی ئەو توخمانەی کە لە ئاوێتەکەدا هەن دەدات.
4. یاسای بیر-لامبێرتThe Beer-Lambert Law ، کە باس لەوە دەکات کە مژینی گیراوەیەک ڕاستەوخۆ ڕێژەیی دەبێت لەگەڵ چڕیی جۆرە مژەرەکان لە گیراوەکەدا و درێژی ڕێڕەوی ڕووناکی لە ڕێگەی گیراوەکەوە. ئەم یاسایە زۆرجار بەکاردێت بۆ ژماردن و دیاریکردنی بڕی مادەیەک کە لە نموونەیەکدا هەیە بە پێوانی مژینی نموونەکە لە درێژیی شەپۆلێکی دیاریکراودا.
ئەمانە تەنیا چەند نموونەیەکن لەو یاسا بیرکاریانەی کە لە کیمیای شیکاریدا بەکاردەهێنرێن. چەندین یاسا و بنەمای تر هەن کە بۆ شیکردنەوە و تێگەیشتن لە سیستەمی کیمیایی بەکاردەهێنرێن.
[1]