کیمیای نائەندامی و پێناسی زانا و یاساکان.
ئامادەکردنی: محەمەد ئەحمەد.
$کیمیای نائەندامی چییە؟$
کیمیای نائۆرگانیک (نائەندامی) بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە درووستکردن و هەڵسوکەوت و تایبەتمەندییەکانی پێکهاتە نائۆرگانیکەکان (نائەندامیەکان) . ئەمانە پێکهاتەی کیمیایین کە پەیوەندی کاربۆن-هایدرۆجینیان تێدا نییە، جگە لە کارباید و سیانید و کاربۆناتەکان. بەمانەیەکی دیکە بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە توخمەکان و کانزاکان و مادەکانی تر کە پەیوەندی کاربۆن-هایدرۆجینیان تێدا نییە. بوارێکی فراوانە کە کۆمەڵێک بابەت لەخۆدەگرێت، لەوانە درووستکردن و هەڵسوکەوتی پێکهاتە نائۆرگانیکەکان (نائەندامیەکان) ، لێکۆڵینەوە لە تایبەتمەندییەکان، و بەکارهێنانی کیمیای نائۆرگانیک بۆ چەندین بوار، وەک پزیشکی، وزە، و ژینگە بەکاردەهێنرێن. هەندێک نموونەی پێکهاتە نائۆرگانیکەکان بریتین لە کانزاکان، ئۆکسیدەکان، هالیدەکان و توخمە ناکانزاییەکان وەک گۆگرد و فسفۆر. هەروەها کیمیای نائۆرگانیک بوارێکی گرنگە کە چەندین بەکارهێنانی پراکتیکی لە پیشەسازی و پزیشکی و بوارەکانی تردا هەیە.
ئەو زانایانەی کە پەرەیان بە کیمیای نائۆرگانیک (نائەندامی) دا کێن؟
کیمیای نائۆرگانیک مێژوویەکی دوورودرێژی هەیە و بە درێژایی سەدەکان لەلایەن زۆرێک لە زانایانەوە لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە بەشێک لەو زانایانەی کە بەشدارییەکی بەرچاویان لە پەرەپێدانی کیمیای نائۆرگانیکدا کردووە بریتین لە:
1. ڕۆبێرت بۆیل Robert Boyle (1627-1691): بۆیل بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی کیمیای مۆدێرن دادەنرێت. ئەو بە بەشدارییەکانی لە پەرەپێدانی چەمکی مۆدێرن لە توخمەکاندا ناسراوە، هەروەها بە کارەکانی لەسەر تایبەتمەندییەکانی گازەکان و پەرەپێدانی یاسای ئایدیاڵی گازی.
2. ئەنتوان لاڤۆیزەر Antoine Lavoisier (1743-1794): لاڤۆیزەر بە باوکی کیمیای مۆدێرن ناسراوە بەهۆی کارەکانی لەسەر سرووشتی ماددە و پەرەپێدانی سیستەمی مۆدێرن لە توخمە کیمیاییەکان. هەروەها شانازیی بە دۆزینەوەی ئۆکسجین و پەرەپێدانی یاسای پاراستنی بارستە دەکات.
3. جۆن داڵتۆن John Dalton (1766-1844): داڵتۆن بە کارەکانی لەسەر سرووشتی ئەتۆمەکان و پەرەپێدانی خشتەی خولیی مۆدێرن بۆ توخمەکان ناسراوە. هەروەها شانازیی بە پەرەپێدانی تیۆری ئەتۆمی ماددە دەکات کە دەڵێت هەموو ماددەیەک لە ئەتۆم پێکهاتووە کە ناتوانرێت درووست بکرێن یان لەناوببرێن.
4. یۆنس جاکۆب بێرزێلیۆسJöns Jakob Berzelius (1779-1848): بێرزێلیۆس بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی کیمیای مۆدێرن دادەنرێت و بە کارەکانی لەسەر پۆلێنکردنی توخمەکان و پەرەپێدانی سیستەمی مۆدێرن بۆ هێما کیمیاییەکان ناسراوە. هەروەها شانازیی بە دۆزینەوەی چەندین توخمەوە لێ دەکرێت، لەوانە سیریۆم و سیلینیۆم.
5. سێر هامفری دەیڤی Sir Humphry Davy (1778-1829): دەیڤی بە بەشدارییەکانی لە لێکۆڵینەوە لە کارەبا و پەرەپێدانی پڕۆسەی ئەلکتڕۆڵیسیس electrolysis ناسراوە، کە بۆ بەرهەمهێنانی چەندین پێکهاتەی نائۆرگانیک بەکاردێت. هەروەها شانازیی بە دۆزینەوەی چەندین توخمەوە لێ دەکرێت، لەوانە سۆدیۆم، پۆتاسیۆم و کلۆر.
6. دیمیتری مێندلیڤ Dmitri Mendeleev (1834-1907): مێندێلیڤ بە کارەکانی لەسەر خشتەی خولیی توخمەکان ناسراوە، کە پەرەی پێداوە بە مەبەستی پۆلێنکردنی توخمەکان بەپێی تایبەتمەندییەکانیان. هەروەها شانازیی بە دۆزینەوەی چەندین توخمەوە لێ دەکرێت، لەوانە گالیۆم و سکاندیۆم.
ئەمانە تەنیا چەند زانایەکی زۆرن کە بەشدارییەکی بەرچاویان لە بواری کیمیای نائۆرگانیکدا کردووە.
$یاسا بیرکارییەکانی کیمیای نائۆرگانیک (نائەندامی) چین؟$
یاساکانی کیمیای نائۆرگانیک دەتوانرێت بە بەکارهێنانی چەمک و تەکنیکە بیرکارییە جۆراوجۆرەکان وەسف بکرێت، لەوانە:
1. چەمکی مۆل Mole Concept: ئەمە ڕێگایەکە بۆ دەربڕینی بڕی ماددەیەک لەڕووی ژمارەی ئەتۆم، مۆلیکول، یان ئایۆنەکانی تێدایە. مۆڵ یەکەیەکی پێوانەیە کە لە کیمیادا بەکاردێت و بە ژمارەی ئەتۆمەکان لە وردی 12 گرام کاربۆن-12 پێناسە دەکرێت.
2. ستۆکیۆمێتری Stoichiometry: ئەمەش لێکۆڵینەوەیە لە پەیوەندییە چەندایەتییەکانی نێوان کارلێککەرەکان و بەرهەمەکان لە کارلێکی کیمیاییدا. ڕێگە بە کیمیاکاران دەدات پێشبینی بڕی ئەو کارلێککەر و بەرهەمانە بکەن کە لە کارلێکێکی دیاریکراودا بەرهەم دەهێنرێن، بە پشتبەستن بە هاوکێشە کیمیاییە هاوسەنگەکان.
3. کیمیای گەرمی Thermochemistry: ئەمە لێکۆڵینەوەیە لە گۆڕانکارییەکانی وزە کە لە کاتی کارلێکی کیمیاییدا ڕوو دەدەن. گۆڕانکارییەکانی وزە دەتوانرێت بە بەکارهێنانی یاساکانی گەرمیداینامیک حیسابی بۆ بکرێت، کە پەیوەندییەکانی نێوان گەرمی و کار و وزە باس دەکەن.
4. میکانیکی کوانتەم Quantum Mechanics: ئەمە لقێکی فیزیایە کە باس لە هەڵسوکەوتی ماددە و وزە دەکات لەسەر پێوەرەکانی ئەتۆمی و ژێر ئەتۆمی. بەکاردێت بۆ ڕوونکردنەوەی پێکهاتەی ئەلیکترۆنی و تایبەتمەندی ئەتۆم و مۆلیکولەکان، کە گرنگن لە تێگەیشتن لە کارلێککردنی پێکهاتە نائۆرگانیکەکان.
5. کریستاڵۆگرافی Crystallography: ئەمە لێکۆڵینەوەیە لە ڕێکخستنی ئەتۆمەکان لە ماددە ڕەقەکاندا. بەکاردێت بۆ تێگەیشتن لە پێکهاتە و تایبەتمەندییەکانی پێکهاتە نائۆرگانیکەکان، لەوانەش کانزاکان و ماددە ڕەقەکانی تر. [1]