عەونی شاعیر
عوسمانی عەونی حەبیب. عەونی یەکێکە لە شاعیرە نیشتمانپەروەرەکانی کورد لە ساڵی 1914 لە شاری #کۆیە# لەدایک بووە، بەهۆی نووسینی شیعری نیشتمانپەروەریەوە ماوەی چەند ساڵێک زیندانی کراوە، بۆیەکەم جار شیعری بۆ ماڵباتی بەدرخانییەکان نووسیووە، ئەم کەڵە شاعیرە پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ نووسەر و ئەدیب و هونەرمەندان هەبوو، زۆر شیعری عەونی لەلایەن هونەرمەندی گەورەی کورد تاهیر تۆفیق کراوە بە گۆرانی.
نووسەر و ڕۆژنامەنووس فەرهاد عەونی کوڕی شاعیری کۆچکردوو، لەبارەی عەونیی باوک و شاعیرەوە وتی: عوسمان عەونی لە ساڵی 1914 لە گەڕەکی بەفری #قەندیل#ی شاری کۆیە لەدایک بووە، لە تەمەنی 13 ساڵی چووەتە بەر خوێندن و دوای ماوەیەک وازی لێ هێناوە، زمانی عەرەبی و فارسیی بەباشی زانیوە و کەمێکیش زمانی ئینگلیزیی زانیوە، هاوکات یەکێکیش بووە لە خۆشنووسەکانی شاری کۆیە، لەسەرەتادا بە شیعری نیشتمانپەروەری هاتۆتە نێو دونیای هونەر و ئەدەب، لە تەمەنی 21 بۆ 22 ساڵی شیعری نیشتمانپەروەریی بۆ ماڵباتی بەدرخانییەکان نووسیوە و بڵاوی کردۆتەوە، ئەوکات بەدرخانییەکان سەرۆکایەتیی بزووتنەوەی ئازادیخوازی گەلی کوردیان دەکرد لە ڕووی سیاسی و ڕۆشنبیرییەوە، لە ساڵی 1933 شیعرێکی 110 دێڕی بۆ گۆڤاری هاوار ناردوو و بڵاویان کردۆتەوە کە ئەوکات لە شام دەردەچوو.
عەونی سەرقاڵی کارکردن بووە، بەتایبەتیی لە دوای کۆچی دوایی باوکی، چونکە تەواوی ئەرکی بژێویی ماڵەوە دەکەوێتە ئەستۆی، بەڵام بەردەوام لە بیری شیعر و ئەدەبدا لە هەوڵی نوێگەری و شێوازی ڕێبازی ڕاستەقینەی کوردپەروەری بووە و هەرگیز شیعری فەرامۆش نەکردووە، زۆر جاریش بەهۆی نووسینی شیعر و هەڵوێستی سیاسییەوە تووشی زیندانی و ئەشکەنجە بۆتەوە، لەبەر ئەوەی لەناو کۆمەڵەی برایەتی و ڕزگاری و هیوا و #پارتی دیموکراتی کوردستان# کاری کردووە، ئەمەش هۆکاری سەرەکی بوو بۆ زیندانیکردنی بۆ ماوەی 6 ساڵ لە شارەکانی کۆیە و #هەولێر# و بەغدا و نوگرە سەلمان.
فەرهاد عەونی لەبارەی شیعرەکانی عەونییەوە وتی: باوکم شیعری غەزەلی و شیعری نیشتمانپەروەریی تێکەڵی شیعری سۆزداری کردووە، بۆ نموونە دەڵێ:
نەسرین ئەمڕۆ نەورۆزە
لێت بێ جەژنە پیرۆزە
لە کوردستانی گەورە
جەژنی گشت تیر و هۆزە
ئەگەر سەیر بکەین نەسرینی کردۆتە سمبول، چونکە دەڵێ لە هەموو کوردستان نەورۆزە و لە سەرتاسەری ئاهەنگ دەگێڕن.
یاخود دەڵێ:
جیهانم پشکنیوە نازدار
من گۆران و تۆ کرمانج
هەردووکمان بۆ یەک ئامانج
هەر دەڵێین و تێناگەین
هەر ئەڕۆین و پێناگەین
شێوەی ئەم گفتوگۆیە
داخەکەم ڕەنجەڕۆیە
نە لەیەک دەگەین
نە بەیەک دەگەین
ئەم شیعرەش شیعرێکی غەزەلی ناوئاخنی نیشتمانپەروەریییە، ئەگەر سەیر بکەی وشەی کورد و کوردستانی لە بەشێکی زۆری شیعرەکانیدا بەدی دەکرێ.
فەرهاد عەونی لە کۆتایی قسەکانیدا ڕەخنەی لەلایەنە پەیوەنیدارەکان بەتایبەتیی سەنتەرە ئەدەبی و ڕووناکبیری و ڕێکخراوەکان گرت، بەهۆی یادنەکردنەوەی ئەم کەڵە شاعیرە کە خاوەنی چەندین قەسیدەی نایاب و جوانە، هاوکات دەست خۆشیی لە بەڕێوەبەرایەتیی ڕۆشنبیری و هونەریی کۆیە و بنکەی ڕووناکبیری گەلاوێژ لقی کۆیە کرد، بە بۆنەی یادکردنەوەی عەونی لە دوای 21 ساڵ لە کۆچکردنەکەی.
لای خۆیەوە ساسا عەونیش کە کوڕی ئەم شاعیر ناسراوە و ئەندامی ئەنجوومەنی سەرکردایەتیی پارتی دیموکراتی کوردستانە، وێڕای سوپاسگوزاریی خۆی بۆ ئەو دوو دەزگایەی یادی عەونیی شاعیریان کردەوە، بە (باس) ی ڕاگەیاند: عەونی تەمن و قەڵەم و فکر و هەڵوێستەکانی خۆی بۆ کورد و کوردستان تەرخان کرد، ئێمە هەموو لە پەروەردەی ئەو و شیعرەکانی ئەوەوە، فیرَی کوردستانپەرەوەری بووین، بۆیە یادکردنەوەی و لێکۆڵینەوە و توێژینەوە لە شیعرەکانی، لە بیری نیشتمانپەروەریی عەونی، وەفادارییە بۆ ڕۆڵەیەکی بەوەفای ئەم نیشتمانە.
عەونی له20-07-1992دوای تۆپبارانکردنی شاری کۆیە لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە، بەهۆی بەرکەوتنی ساچمەوە بۆ هەتاهەتایە دڵە گەورەکەی لە لێدان کەوت و بەیەکجاری هونەر و شیعری بۆ دوای خۆی جێهێشت و لە گۆڕستانی باسکی عەرەبان بە خاک سپێردرا.
عەونی دووکانێکی لەناو شاری کۆیە هەبوو، بەردەوام کۆمەڵێک لە ئەدیب و ڕۆشنبیران لەلای دانیشتوون و باسیان لە کوردپەروەری کردووە، ئەم دووکانە تاکوو ئێستاش وەک و ڕەمزێک ماوەتەوە و کوڕێکی شاعیر بەناوی (خەسرەو) سەرپەرشتیی دەکات.
هەر لەبارەی شاعیر عەونیی نووسەر و ڕۆشنبیر فازیل شەوڕۆ وتی: عەونی ئەو دەنگە ڕەسەنە زیندووەیە کە لە سەدەی ڕابروودودا لە جەرگەی کوردستانی گەورەدا و لە ئامێزی شارەکەی (کۆیە) زایەڵە و سەدای شیعرەکانی تێکەڵ بوو بە نرکە نرک و ئاە و ناڵەی خەباتگێڕانی کورد و ئاواز و سەدای مەقامبێژ و هونەرمەندانی سەردەمی خۆی، دیوانی (عەونی) کە نزیکەی (400) لاپەڕە شیعرە، کەم تا زۆر قسەوباسی لەسەر کراوە، وەلێ ئەوەی کە جێگەی سەرنجە ئەوەیە کە زۆربەی توێژێنەوە و وتارەکاندا، زادەی قەڵەمی نووسەرەکانی خودی شاری (کۆیە) ن و تا ئێستە لێکۆڵینەوەی ئەکادیمیی تێروتەسەلی سەردەمانەی بۆ ئەنجام نەدراوە، بۆیە زۆر ڕاز و نهێنی و ئەفڕاندن و هونەر لە تێکستە شیعرەکانیدا بە تاریکی ماونەتەوە.
شەوڕۆ وتیشی بە چاوخشانێکی خێرا بە دیوانی شیعرەکەی (عەونی) دا، تێدەگەی کە ئەو خاوەنی سێ ڕەهەندی دیار و بەرچاوە:
یەکەم: شیعرەکانی هاوشانی هاوقەڵەمەکانی خۆی بووە، لە (دڵدارو دلزار و سامی عەوداڵ و هێمن.....) لە زۆر سیما و خەسڵەت و بنەمادا.
دووەم: ڕووناکبیری و ڕۆشنیری و ئاشتیخوازی و خێرخوازی و شورشگێڕیی ئەو شاعیرە، دیاردەیەکی نەگوڕ و چەسپاو بووە.
سێیەم: چالاکەوانێکی پڕکار و بەهرە و دەستڕەنگین بووە لە بواری زمان و کولتوورو ئەدەب و کاری ڕێکخراوەییدا (ئەندامێکی کارای لێژنەی زمانەوانیی کۆنگرەی یەکەمی و دووەمی مامۆستایانی کورد بووە لە ساڵانی (1959- 1960) ، (ئەندامی یەکیتیی نووسەرانی کورد و ئەندامی کارای کۆڕی زانیاریی کورد بووە لە ساڵی 1972) .
ناوبراو وتیشی شیعرەکانی (عەونی) بابەتێکی بەپێز و بەپیت و دەوڵەمەندە بۆ توێژینەوە و لێکۆڵینەوەی ئەدەبیی هاوچەرخ لەم ڕووانەوە:
• بوونیادی دەق و شیتەڵکردنی پێکهاتەکانی.
• کێش و ئاواز و ڕیتم و دەنگ لە دەقەکاندا.
• ڕەنگدانەوەی واقیع حاڵی سەردەم و پێگەی شاعیر لە دەقەکاندا. [1]
=KTML_Bold=عەونی و ژیانی شاعیری=KTML_End=
عەونی لەسەرەتای سییەکانەوە، دەستی بە شیعر نووسین کردووە، چووەتە ناو دنیای شیعری کوردی، چونکە لەو ساڵەوە هۆنراوەی پتەوی داناوە و جێ پێی خۆی لەسەر زەمینەی شیعری ڕەسەنی کوردی کردۆتەوە.
لەسەرەتادا وەک هەموو شاعیرێکی ئەو سەردەمە بە غەزەل دەستی پێ کردووە و چەند شیعرێکی ئۆپەرێتی بۆ قوتابییانی قوتابخانەکەی شاری کۆیە داناوە و دەستیشی داوەتە شیعری سیاسی و کوردایەتی.
عەونی لەگەڵ زۆربەی شاعیرانی کۆیە و کوردستاندا دۆستایەتی بەتینی بووە و شیعریان بە یەکەوە داناوە و بیروڕای خۆیان بەرانبەر بە شیعر و ئەدەبیاتی کوردی دەربڕیوە و هۆنراوەی یەکتریان کردووە بە پێنج خشتەکی وەکوو سافی هیرانی و مەیلی و دڵدار و گۆران و هێمن و دڵزار و جاهید و گەلێک شاعیر و نووسەری دیکەی کوردستان. لەگەڵ درووست بوونی یەکێتی ئەدیبانی ئێراق لە دوای بەرپابوونی شۆڕشی 14ی تەمووزی 1958 بووەتە ئەندامی ئەو ڕێکخراوە ئەدەبییە و وەک شاعیرێکی کوردپەروەر، دەوری تێدا بینیوە.
لە ساڵانی 1959 و 1960 وەک شاعیرێکی زمانزانی کورد بەشداریی لە کۆنگرەی یەکەم و دووەمی مامۆستایانی کورد لە شەقڵاوە کردووە و لە لیژنەی زمانی کوردیدا ئەندامێکی کارا بووە.
لە ساڵی 1970دا دوای ڕێککەوتننامەی 11ی ئاداردا و لەپاش دامەزراندنی یەکێتیی نووسەرانی کورد، بە ئەندامی ئەو یەکێتی یە وەرگیراوە و لە هەموو کۆڕ و لە کۆنگرەکانیدا بەشداریی کردووە، لە دوای دامەزراندنی کۆڕی زانیاریی کوردیش، لە ساڵی 1972دا بە ئەندامیی یاریدەدەری ئەو کۆڕە وەرگیراوە.
عەونی شاعیری هەڵکەوتووی کورد، بەرهەمی شیعریی لە زۆربەی گۆڤار و ڕۆژنامە کوردییەکانی وەکوو هاوار و گەلاوێژ و دەنگی گێتی تازە و بەیان و هەولێر و کاروان و هاوکاریی و برایەتی بڵاوکردۆتەوە و ناوبانگی شاعیریی بە هەموو لایەکی کوردستاندا بڵاو بووەتەوە و زۆر جار ئیستگەکانی ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنی بەغدا و کەرکووک هەوڵیان داوە چاوپێکەوتنی ئەدەبی لەگەڵدا ساز بکەن و پیشانی بینەرانی کوردی بدەن، بەڵام ئەو ماوەی نەداون چاوپێکەوتنی لەگەڵدا بکەن و پێشەکی لەوە گەیشتووە کە شیعرە نەتەوەییەکانی ڕژێم ماوەی بڵاوکردنەوەیان نادا.
عەونی بەرهەمی شیعریی زۆرە و سانسۆری دام و دەزگای ڕژێمی بەعس ماوەی چاپکردنی دیوانەکەی نەداوە. بەڵام ئێستاکە وا لە سایەی پەڕڵەمان حکوومەتی هەرێمی کوردستان وا سەرجەمی هۆنراوەکانی لەم دیوانە قەشەنگەیدا پێشکەش بە شیعردۆستانی نەتەوەی کوردی دەکەین، هیوادارین بە چاوی هەڵسەنگاندن و نرخاندن سەیری بکەن.
عەونی شاعیر و خەباتگێڕی کوردپەروەر، ژیانێکی پڕکێشە و ئازار و ئەشکەنجەی بەسەر برد، بەتایبەتیی لەم ساڵانەی دواییدا سەرەڕای خوشک و برا مردن و کۆست کەوتنی، ڕۆژبەڕۆژ بەدەست نەخۆشی هەناسە تەنگییەوە پەرێشانتر دەبوو، ڕژێمی بەعسیش لە دوا پەلەقاژەی نەمانی لە کوردستان، شاری کۆیەی تۆپ باران کرد و ماڵەکەی شاعیر یەکێک بوو لەئامانجی گوللەکانی و چەند پریشکێکی (ساچمە) بەرکەوت و برینداری کرد، ئەو کارەساتە سامناکە ڕێگای کۆچی دوایی کوورت کردەوە، ئەوەبوو لە ڕۆژی 20-07-1992دا دوعاخوازیی لە کەسوکار و کورد و کوردستان کرد و تا هەتایە چاوی ژیانی لێک نا و تەرمی پیرۆزی بەشانی ئەدیب و نووسەران و جەماوەری شارەکەی کۆیەی تێکۆشەر برایە گۆڕستانی باسکی عارەبیان و بەخاکی نیشتمان سپێردرا. [2]