ناونیشانی بابەت: کاریگەریی ئایین لەسەرتاکی کورد و پڕۆسەی بەدەوڵەت بوون: بەشی 04 و کۆتایی
ئامادەکردن: #فاتیح عەبدوڵڵا شوانی#

کاریگەریی ئایین و مەزهەب لە مێژووی هاوچەرخدا
کورد کەوتە دەرەوەی مێژوو و نەخشەی دەوڵەتان ودرووستکردنی دەوڵەتی کوردستان بووە بە کارێکی ئەستەم.
لەم ڕوانگەیەوە نموونەی زۆرمان هەیە سەرکردە وسەرۆک خێڵەکان لەژێرکاریگەریی ئاییندا چۆن کاریان بۆ تورک و فارس و عارەب کردووە، لە باشوور شێخ مەحمود وەک نموونەیەک باس دەکەین، شیخ مەحمود لەژێرکاریگەریی ئاییندا سەدان چەکداری کۆکردەوە و بردی بۆجیهاد بۆبەرگریکردن لەخەلیفەی ئێستانبوڵ و شەڕی شوعەیبیەی دژی ئینگلیز پێکرد لە ساڵی 1915دا ولە هەمان کاتدا دژی ڕووسیش جیهادی کرد.
سەرەتا ئەم کارەی وەکوو شۆڕشی نەتەوەی نەبوو وەک خزمەتێک بەخەلیفە بوو.
لەکاتێکدا دەبووشێخ مەحمود پێش شەریف حوسین شۆڕش دژی خەلیفە بکات و پەیوەندی بەهاوپەیمانانە وە بکات لەبەر دوو خاڵ.
یەکەم: ساڵی 1909 بنەماڵەی شێخ مەحمود لەلایەن والی موسڵە وە کۆمەڵکوژکران بەفیتی خەلیفەی ئەستەمبوڵ و خودی شێخ بەپەلە دەرچوو.
نازانرێت شێخ مەحمود چۆن ئەوکارەساتەی لەبیرکرد و چۆن دوای (6-7 ) ساڵ کەوتەوە خزمەتی بکوژی مام وباوکی کە خەلیفەی موسڵمانان بوو، ئەمە ئەگەر بەکاریگەریی ئایین نەبێت چۆن دەبێت بەرگری لەخەلیفەیەکی دۆڕاوی کورد کوژبکات؟ چۆن دەبێت دژی ڕانەپەڕێت و بانگی سەربەخۆی کوردستان بەگوێی خەلیفەدا نەدات.
لەبری ئەوەی بچێت شۆڕش دژی بکات بەرگری لەخەلیفە کرد ودژی ئینگلیزوروس شەڕی کرد ؟ بۆچی کورد لەم کاتەدا نەیتوانی سۆزی هاوپەیمانان بۆخۆی ڕابکێشێت و داوای سەربەخۆی بکات، کەباشترین دەرفەت بوو کورد خۆی لەعوسمانی وقاجاری ڕزگاربکات و سەربەخۆی بەدەست بهێنێت؟ لەکاتێکدا کەهێشتا (سایکس بیکۆ-1916) و دابەشکردنی کوردستان نەکرابووبەکردار.
بۆچی شەریف حسێن زیرەکانە توانی لە دژی عوسمانی ڕاپەڕێت وپێش ئینگلیز بکەوێت کە ئەوان ڕابەری کەعبەی ئیسلام بوون؟ بۆ دەبێت کورد باجی خێڵەکی و ئایین و داماوی بدات؟ عەرەب توانی لەبری دەوڵەتێک چەندین دەوڵەتی لەسەرحسابی خەڵک درووست کرد وەک ئێراق وسووریاوئوردون، کەچی کورد لەم کاتە ناسکەدا بەرگری لە عوسمانی دۆڕاوکرد.
دووەم: دەبووشێخ لەبەرئازادی کوردستانیش نەبێت وەکوو تۆڵەیەک بۆ بنەماڵەکەی خۆی دژی والی موسڵ وخەلیفەی ئەستەمبوڵ بویایە، یان شێخ مەحمود وەک کەسێکی خوینەوارونزیک لەکۆتای میرنیشنە کوردییەکان دەبووباش لە مێژووی عوسمانی وکردەوەکانیان شارەزابوایە.
سەرەڕای زوڵم وستەمی (400) ساڵی عوسمانی لە کورد وروخاندنی سەرجەم میرنیشینە کوردییەکان لە ساڵی (1850) بەپێی ڕێکەوتنامەی ئەرزروومی دووەم.
ئەمەش هەڵەیەکی تری شێخ بووە کەهیچ لایەنێکی خراپی عوسمانیەکانی بەهەند وەرنەگرتووە وهەربەخەلیفەی موسڵمانانی زانیوە وکەموکوورتی وتاوانەکانی عوسمانی دەرماف بە کورد لەبیرکردووە لەژیرکاریگەریی سۆزی ئاییندا.
ئەمە سەرەرای ئەوەی لە دوای پاشەکشەی هێزەکانی ئینگلیز لە کەرکووک کەچوونە دوزخورماتوو لەمانگی مایسی 1918دا پێش ئەوە شێخ مەحمود نامەیەکی نارد بۆ (وڵسن)، عوسمانییەکان لەرێگەی (عەبدوڵڵا یەعقوب)ەوە بەوەیان زانی فەرمانی گرتنی شێخ یان بەنهێنی دەرکرد، بۆیە ناردیان بە دوای شێخ مەحمود دا کاتێک‌ شێخ گەیشتە کەرکووک گرتیان و حوکمی لەسێدارەدانیان سەپاند بەسەریدا، بەڵام بەهۆی هودنەی ‌ (mondrus) و گەڕانەوەی (عەلی ئیحسان) بۆ ویلایەتی موسڵ شێخ ئازاد کراو گەڕایەوە سلێمانی. ئەمەش وەفای خەلیفە بوو بۆ شێخ مەحمود کە بەناوی جیهادەوە شەڕی بۆ کردن.
دواتریش کە شێخ مەحمود هاتەسەر ڕێگا ڕاستەکە کە (کوردبوون ناسنامەیە نەک ئیسلام بوون) و دەستی کردەوە بەشۆڕش دژی ئیگلیز و داوای دەوڵەتی کوردی و مافی ڕەوای کوردی کرد و توانی ناوچەیەکی زۆربخاتە ژێردەستی خۆیەوە.
پاشان حکومەتی یەکەم ودووەمی درووست کرد، بەڵام ئەمە زۆر درەنگ بوو، چونکە دوای ساڵی 1919بوو کارلەکارترازا بوو جەنگ کۆتای هاتبوو هاوپەیمانان لەسەردابەشکردنی میراتی عوسمانی وقاجاری بەتایبەتی کوردستان ڕێکەوتبوون، شتێک نەمابوو بۆ گفتوگۆکردن ودەرفەتیش بۆکورد نەمابوو تاخۆی بسەپێنیت ، لەبەرئەوەی کورد ناکۆک وپەرت بوون، هەروەها تائەو کاتە زۆربەی خێڵەکان وجەنەڕاڵەکانی کورد لەخزمەتی سوپای تورکەلاوەکان وعوسمانی دا بوون و دژی هاوپەیمانان بوون.
تەنانەت کاتێک شێخ مەحمودیش شۆڕشەکەی دەست پێکرد نەیتوانی هەموخێڵەکانی کورد لەدەوری خۆی کۆبکاتەوە، لەهەمانکاتدا لەژێڕکاریگەریی ئاییندا هەڵەی گەورە وزەقی کرد دژی ئینگلیزبوو وبەرگری لەخەلیفەکرد.
هەروەها ئەم هەڵانەش نەبوون بەپەند بۆکورد دوای ڕوخانی خەلیفەی ئەستەمبوڵ کورد لە باکوور زۆر نەزانانە لەژێر کاریگەریی ئایین ومەزهەبی و وئیسلامدا هاوکاری ئەتاتورکی کرد و لەشەڕەکانی قوبرس و یۆنان وگالی بولی وگەلێ شوێنی تر بوونە قەڵغانی سەرکەوتنی شۆڕشی ئەتاتورک.
لەم کاتەدا کەتورک لەکەناری نەمان دابوو هۆز وشێخ وسەرکردەکانی کورد بەدەنگ بانگەوازی جهیادی ئەتاتورکەوە چوون، ئەتاتورک زۆرباش کوردی ناسیوە کەچۆن لەژێرکاریگەریی ئاییندا سۆزیان دەجوڵێنێت.
هەر بۆیە مستەفا کەمال لەسەرەتای هەڵگەڕانەوەکەی لەسوڵتان ڕووی لە کوردستان کرد و لەوی پێگەیەکی بۆخۆی درووست کرد وفیڵبازانە سوودی لە سادەیی و نەفامیی سەرۆک خیڵ وعەشیرەتەکانی کورد وەرگرت.
لەسەرەتاوە بەناوی داکۆکی لەئیسلامەوە زۆربەیانی بۆلای خۆی ڕاکێشا لەکۆنگرەی ویلایەتەکانی ڕۆژهەڵات لە ساڵی 1919بەسترا (54) نوێنەر لەپێنج ویلایەتی کوردستانەوە بەشداربوون، ئەمەش بۆئەتاتورک سەرکەوتنێکی گەورەبوو، چونکە سەرۆک خیڵەکان لەشکرێکی گەورەیان بۆ شەڕدژی ئەرمەن و گورجستان ویۆنان نارد، دوای سەرکەوتنی تورک ساڵی 1922 ئەتاتورک وتی ئەو وڵاتەی درووستمان کردووە تەنیا وڵاتی تورکە. بۆیە بەجبەوجلی مەلاییەوە سەردانی شارە کوردییەکانی وەکوو ئەرزەڕووم و سیواس دەکات و وتاری گرنگ دەدات و داوای جیهاد دەکات دژی داگیرکران وسۆزی ئایینی کورد بەلای خۆیدا ڕادەکێشێت وهەزاران سەربازی موجاهیدی کورد دەبات بۆجەنگ لەبەرەی یۆنان وئیتالی وجەنگی یەکلاکەرەوەی پێکردن وسەرکەوتنی بەدەست هێناو هاوپەیمانانی ناچارکرد مامەڵە لەگەڵ ئەتاتورکدا بکەن وەک نوێنەری تورک نەک لەگەڵ خەلیفەدا دانیشن، بەوەش لەژێرکاریگەریی ئاییندا کوردی کردە بەردە بازو بەسەریاندا خۆی گەیاندە دەستەڵات و تورکی لە مردن ڕزگارکرد.
پاشان لە دوای دامەزراندی کۆماری تورکیا لە ساڵی 1923، ئەتاتورک لەبەڵێن و برایەتی و موسڵمان بوونی پەشیمان بۆیەوە و کەوتە کوشتن و کۆمەڵکوژی کورد، دوای ئەوەی سەرکردەکانی کورد وەک شێج سەعیدی پیران دواترکۆمەڵەی خۆیبوون و ئیحسان نووری پاشا وشیخ ڕەزای دەرسیم هەستیان بەومەترسیەکرد کەوتنە شۆڕش و دامەزراندنی هێزی چەکداری تا مافی خۆیان وەک کورد بەدەست بهێنن، بەڵام ئەتاتورک بەتوندی بەرپەچی دانەوە ولەناوی بردن.
ئەم جارە بە گەلانی هاوپەیمانی ئەوروپای وت کورد کۆنەپەرستن و ئەیانەوێت خەلافەتی عوسمانی درووستبکەنەوە، بەوەش بەئایین دوو نیشانی خۆی پێکا.
یەکەم: سەرەتا لەژێر عەمامەوجلی مەلایەتیدا نیوەی کوردی هەڵخەڵەتاند بەناوی جیهادەوە ودوای کەوتن لەکاتێکدا کەمال مستەفا بۆفیڵ ئایینی بەکارهێناو لەبنەجەدا جوولەکەیەکی ماسۆنی خەڵکی ساڵۆنیک بوو، هەروەک ئاردۆگان کەماسۆنیەکەبەناوی ئیخوانەوە کوردی موسڵمان لەخشتە دەبات بۆمەرامەکانی خۆی.
دووەم: کاتێک ئەتاتورک سەرکەوت وتی کورد ئیسلامە و کۆنەپەرستە پێویستە کورد و ئیسلام لەناوبدرێن، بێگومان وایشی کرد و چەکی کیماویشی دژی کورد بەکارهێنا لە ساڵی 1937لە دەرسیم، کەسیش لە جیهانی ئیسلامی ورتەی لێوەنەهات، ئەوکات کورد موسڵمانی و بوون و تورک عیلمانی و دژەدین.
ئەوەی لەوکاتەدا بوون بەپاڵپشتی ئەتاتورک هەرهۆز وخیڵ وشێخەکان نەبوون بگرە لەوەش جەرگ بڕتر خوێنەوەوار وجەنەراڵەکان بوون وەک عەبدوڵڵا جەودەت کەخزمەتی باشی تورکی کرد لەریزی ئیتحاد و تەرەقیدا.
هەروەها حەمەئەمین زەکی بەگ کە ساڵی 1903 تا تەممووزی 1924 لە لەشکری عوسمانیدا چەند جۆر پلەی بڕیووە، لەگەڵ گەڕانەوەشی بۆ ئێراق لە 1925-02-02 تاکوو 1925-07-15 فەرمانی دووەم پشکنەر فەرماندەی فێرگەی سەربازی ئێراقی بووە. کەچی دوای ئەوهەموو ڕووداوە دڵتەزێنانە و لەباربردنی دەوڵەتی کوردی ئێستا کە لە تورکیا ئیسلامی سیاسی دەستەڵاتی هەیە کورد بەکافروکۆمۆنیست دژە ئیسلام دادەنێت، لەگەڵ ئەوەشدا دەیان ملیۆن کورد لەژێرکاریگەریی ئاییندا پاڵپشتی ئاردۆگانی جێگری ئەتاتورکی عیلمانی دەکات کە ئامانجی سراتیجی تورک و تۆرانیزم سڕینەوەی نەخشەوناسنامەوشارستانی و کلتوری کوردە نەک هەرلە باکوور بەڵکوو لە گشت بستەخاکێکی کوردستانی گەورەدا.
ئەگەر بەورتر لەروداوەمێژوویەکان بکۆڵینەوەئەوەمان بۆدەردەکەوێت گەلی کورد لە هەمووبەشەکانی داتاچەند لەژێرکاریگەریی ئایین ومەزهەبدابووەوکاریگەریی ئایین و مەزهەب لەسەرتاکی کوردوپڕۆسەی ڕامیاری کورد ودرووست نەبوونی دەوڵەتی کوردستان تاچی ڕادەیەک بووەتە بەربەست وپەرتبوونی کورد وبەکارهێنانی کورد دژی کورد لەلایەن داگیرکەران وبەکارهێنانی کورد بۆبەرژەوەندی تورک وعارەب و فارس.
=KTML_Bold=پەراوێز و سەرچاوەکانی بەشی 4، 3، 2، 1.=KTML_End=
(1) ڕشاد میران: ڕەوشی ئایینی و نەتەوەی لە کوردستاندا, چ2, 2000 , ل20 .
(2) Michael Cook: ABRIEF HISTORY OF THE HUMAN RACE,NEW YORK, LONDON,2003,P136.
(3) گه باقر: عصور ماقبل تأریخ فی وادی الرافدین، عەلی چو و التنقیبات اڵاپریە فی کوردستان العراق، قسم الاول .گۆڤاری کۆری زانیاری کورد، بەرگی یەکەم ، 1974، بەغدا، ص584-618.
(4) .Yuval Noah Harary: Sapiens Abrief History of Humankind,London,2014,p217 .
(5) Richard Frye; The Heritage Of Persia, Mazda Publishers, costa Mesa,California,1993,p220-223.
(6) شوان عوسمان: پڕۆسەی بە ئیسلام کردنی کوردستان , سلێمانی , 2002 ,ل 91 .
(7 ) گۆڤاری سومر . مجلد7 . 1951 .ج2
APRELIMINARY NOTE ON PRREHISTORI EXCAVATIONS
IRAQI KURDSTAN . 1950 – 1951 BY: Rober. J. Braidwood P 99-105.
Aprelimin ary notes on the Jarmo flint and obsipinn in dustry .By mrs. Linda.s.- braidmood P105 -107.
(8) شوان عوسمان: سەرچاوەی پێشوو , ل 92 .
(9) هەمان سەرچاوە , ل 93 .
(10) هەمان سەرچاوە , ل 94 .
(11) Richard Frye; The Heritage Of Persia,p220-223.
(12) .Dan Cohn-Sherbok:JUDAIZM,History .Believ and Practice,NewYourk,2009,p107-109.
ئارتور کریستێنسین: ئێرانی سەردەمی ساسانیەکان، وە، سەڵاحەدین ئاشتی، بنکەی ژین ، سلێمانی، 2006، ل36.
(13) . شوان عوسمان, ل 108 .
(14) -شوان عوسمان:ل 217 .
(15) Charles Philips, Raana Bokhary ,Riad.N, Mohammad.S: ,he Illustrated Encyclopedia of Islam,p30.
(16) ڕەفیق سابیر:ئیمپراتۆریای لم، چ3، 2014، غەزەلنووس، سلێمانی، ل40-42.
(17) گارق فتحی سلگان الدلیمی: أبو مسلم الخراسانی (100-139ھ/718-755م) دراسە تاریخیە تحلیلیە ، جامعە الموصل / کلیە التربیە، ص116-117.
(18) حەسەن ئەرفەع: کوردەکان، و، حامید گەهەری، سوید، 1994، ل13-21.
(19) ج.کوردۆ: هیرشی خاچهەڵگەراوان بۆسەررۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەروانگەیەکی کوردییەوە، چ1، چاپخانەی ئاپیک، سوید، 1996، ل11-14-32-34.
(20) فاتیح عەبدوڵڵا شوانی:کاریگەریی ئایینی ومەزهەبی لەسەرکورد، گۆڤاری متمانە.ژ (6) ، 2005، ل23-28.
(21) جەلیلی جەلیل: کوردەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، وە.، کاوس قەفتان، بەغدا، 1987، ل133.
(22) محەمەد حەمە باقی:شۆڕشی شێخ عوبێدوڵڵای نەهری (1880) لەبەڵگەنامەی قاجاری دا: ، چ1، هەولێر، 2000، 46.
(23) فاتیح عەبدوڵڵا شوانی: پارێزگای کەرکووک لە ساڵانی 1957-1977، چ1، سلێمانی، ل32-33.
(24) ڕەفیق سابیر:ئیمپراتۆریای لم، چ3، 2014، غەزەلنووس، سلێمانی، ل198
(25) بروانە پێشەکی خوڵاسەیەکی تایریخی کورد و کوردستان، محمەد ئەمین زەگی بەگ، بەرگی یەکەم، 1937.
[1]