$رادەستکردنی نەوت؛ بووژانەوە یان پووکانەوەی هەرێمی کوردستان؟$
#زوبێر ڕەسوڵ#
#25-09-2019#
سەرەڕای ئەو تێبینیانەی هەمانە لەسەر پیشەسازیی نەوت و فرۆشتنی لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە، بەڵام پیشەسازیی نەوت ڕۆڵێکی یەکجار گەورەی بینیوە لە بووژانەوەی سیاسی و ئابووری و دیبلۆماسی ئەم چەند ساڵەی هەرێمی کوردستاندا. وەبەرهێنان لە پیشەسازیی نەوت و دواتریش فرۆشتنی، لەڕووی سیاسیەوە هەرێمی کوردستانی خستە سەر نەخشەی وزەی جیهان، بە جۆرێک کە لە هاوکێشە نێودەوڵەتی و هەرێمییەکاندا حساباتی تایبەتی بۆ بکرێت. تا ساڵی 2013 هەرێمی کوردستان توانی 60 گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا جیهانییەکانی بواری نەوتدا واژۆ بکات.
بۆیە زێدەڕۆیی نییە گەر بڵێم بەشێکی زۆری ئەو کرانەوە دیبلۆماسییەی لە (2008-2014) ، لە هەرێمی کوردستان ڕوویدا پێوەندی بە فاکتەری وزە بە تایبەتیش وەبەرهێنانی نەوتەوە هەبوو.
کارکردنی کۆمپانیا زەبەلاحەکانی وەک ئێکسن مۆبیل و شیڤرۆن و گەنەڵ ئینێرجی و دی ئێن ئۆ.. تاد، جگە لە حساباتی ئابووری، ئیلتیزاماتی سیاسی و سەربازی و ئەمنیشی بەسەر ئەو وڵاتە بەرهەمهێنانەدا فەرز کردووە لە سیاسەت و هەڵوێستیان بەرانبەر هەرێمی کوردستان. ئەو چەند ساڵەی دوای 2003 سەردەمێکی زێڕین بوو بۆ گەشەکردن و پەرەپێدانی توانا ئابوورییەکانی هەرێمی کوردستان، هەرچەندە جگە لە سێکتەری نەوت لە سێکتەرەکانی تردا نەیتوانی وەبەرهێنان بکات.
بەڵام نابێت ئەوەش نادیدە بگرین کە وەبەرهێنان لە سێکتەری نەوت و وزە بووە سەرەتایەکی نوێ بۆ پیشەسازیی نەوت لە هەرێمی کوردستان. کاریگەریی سێکتەری نەوت لەسەر پێگەی سیاسی هەرێمی کوردستان بە ئاشکرا دیارە. لە چرکەساتی هاتنی #داعش# بۆ ئێراق و نزیکبوونەوەیان لە #هەولێر#، گوشاری کۆمپانیا نەوتییەکان لەسەر وڵاتەکانیان بوو کە دواجار واشنتن و چەند وڵاتێکی تری هێنایە سەر خەت تاوەکوو بەخێرایی دا‌عش بوەستێنن. ڕاستە پرسی ئاساییش و مرۆیی پاڵنەری سەرەکی بوون بۆ وەستاندنی داعش و ڕاگرتنیان، بەڵام پرسەکانی وزە و ئاییندەی پشکی کۆمپانیا جیهانییەکانیش لە هەرێم ڕۆڵی هەبوو لەو بڕیارە گەورەیەدا . ئێستا کە هەرێمی کوردستان کەوتووەتە دۆخێکی ناهەموار بەهۆی پشتبەستنی لە ڕادەبەدەری بە نەوت، پاشەکشەیەکی زۆری کردووە لەو هەنگاوە سەرەتاییانەی پیشەسازیی نەوت.
ئێمە نابێت ئەوە لەبیر بکەین کە وەبەرهێنان لە بواری نەوت یەکێک بووە لە گەورەترین هەنگاوە سیاسی و ئابوورییەکانی هەرێمی کوردستان لە دوای 2003. وزە کارتێکی گەورەی دەستی هەرێم بوو لە ململانێی لەگەڵ بەغدا، بەڵام بە ڕادەستکردنی فرۆشتن و داهاتی بە بەغدا ئیتر ئەو کارتەش خەریکە لەدەست دەچێت. ئەمەش لەڕاستیدا پێوەندی بە خراپ بەکارهێنانی سەرچاوە مرۆییەکان و ئیدارەدانیان هەیە لە کوردستان کە بەداخەوە نەکرا وەک خۆی سوودی لێ ببینن، نەک لەبەر ئەوەی کە هەنگاوی وەبەرهێنانی نەوت و فرۆشتنی کارێکی هەڵە بێت، چونکە هەرێمی کوردستان وەک ئەکتەرێکی نادەوڵەتی دۆخی جیاوازە لە کارەکتەرێکی دەوڵەتی، کوردستان لە یەک کاتدا پێویستی بە پەرەپێدان بە توانا سیاسییەکان و توانا ئابوورییەکانیش هەیە، ئەم توانایانە بە تایبەتیش پەرەپێدانی توانای سیاسی و دیبلۆماسی لە سێبەری ئێراقدا زیاتر بەرەو پووکانەوە دەچن نەک بەرەو بووژانەوە، چونکە دۆخی سیاسی و دەستووری ڕێگرە لە هەڵکشانی سیاسی و دیبلۆماسی پێگەی هەرێمی کوردستان.
ڕادەستکردنی نەوت بە بەغدا دەبێتە هۆی پووکانەوەی کەرتی وەبەرهێنان و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان کە دواجار لەدەستدانی کڕیارەکان و بازاڕەکانی ساغکردنەوەی نەوتیشە. بۆیە وا باشە تەنیا داهاتی فرۆشتنی نەوت ڕادەستی بەغدا بکات نەک پڕۆسەی فرۆشتنەکەی. خۆی مامەڵە بە فرۆشتنی نەوت بکات و پارەی 250 هەزار بەرمیل بداتە بەغدا بۆ ئەوەی لە بازاڕی فرۆشتنی وزە دانەبڕێت. هەڵبەتە گفتوگاکانی نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا کاریگەریی زۆری دەبێت لەسەر پێوەندیە سیاسییەکانی هەولێر و بەغدا. بەڵام هەڵەیە گەر پێمان وابێت کێشەی نێوان هەردوولا بە ڕادەستکردنی چەند هەزار بەرمیلێک نەوت چارەسەر دەبێت، چونکە چەندین پرسی تری تایبەت بە دیاریکردنی ڕێژەی بودجە و کێشەی ناوچەکانی ماددەی 140 و پشکی هەرێم لە قەرزەکانی ئێراق و بە پێچەوانەوەش بەرپرسیارێتی بەغدا لە دانەوەی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان خەریکە دەبنە کێشەی درێژخایەن.
بە تێپەڕبوونی کات، کێشەی پێوەندییەکانی هەولێر و بەغدا قووڵتر دەبێت، چونکە پرسی بەستنەوەی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان بە ژمارەی دانیشتووان سەرچاوەی زۆر لە کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا دەبێت لە ئاییندەدا. واتا لەگەڵ بەردەوامیی بەرزبوونەوەی ڕێژەی لەدایکبوون لە باشوور و ناوەڕاستی ئێراق و نزمبوونەوەی لە هەرێمی کوردستان، جیاوازیی ڕێژەی کورد و عەرەب تا دێت فراوانتر دەبێت. ئەوە لە کاتێکدایە کە هەرێمی کوردستان ڕاهاتووە هەمیشە بە ڕێژەی 17٪ مامەڵەی لەگەڵ بکرێت لە دابەشکردنی داهاتدا، بەڵام بە پشتبەستن بە ئاماری زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی ئێراق لە ماوەی 10 ساڵی تردا، کورد لەوانەیە تەنیا (10 - 12٪) ی دانیشتووانی ئێراق پێکبێنێ.
دوای 10 ساڵی تر ژمارەی دانیشتووانی ئێراق دەگاتە نزیکەی 50 ملیۆن کەس، ئەوکات بە دڵنیاییەوە زۆرینەی شیعەکان داوای دوو لە هەر سێ پۆستە سیادییەکەی ئێراق دەکەن، واتا سەرۆکایەتی حکومەت و سەرۆکایەتی کۆمار، بەتایبەت لەگەڵ جیاوازیی دەرکەوتنی ئاڕاستە و لیستە سیاسییە پۆپۆلیستە ئێراقییەکان کە لە ڕێگای دژایەتی هەرێمی کوردستانەوە کار لەسەر هەڵکشانی کێرڤی سیاسیی خۆیان دەکان. ئەوکات پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا کورد ڕازی دەبێت پۆستەکانی لە حکوومەتی ئێراق بەگوێرەی ژمارەی دانیشتووانی کەم بکرێتەوە، کە بێگومان کەمکردنەوەی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستانیشی بەدوادا دێت؟
ئێراق بە گەشەکردنێکی خێرای دانیشتوواندا تێدەپەڕێت. 40٪ی دانیشتووانی ئێستای ئێراق لە دوای 2003 لەدایک بوون، ئەمانە لە ماوەی چەند ساڵێکی تردا دەچنە ناو هێزی کار. بەشی زۆری دانیشتووانی ئێراق لەدوای جەنگی کوێت لەدایک بوون، واتا لە دوای ساڵی 1991. تا ساڵی 2030 ژمارەی دانیشتووانی ئێراق دەبێتە 50 ملیۆن کەس، واتا دوو ئەوەندەی ژمارەی دانیشتووان لە کاتی ڕووخانی ڕژێمی سەدام لە 2003. ئەم جۆرە ئاماژانە پێماندەڵێن کە هەرێمی کوردستان تا زووە دەبێت سەرچاوەی زیاتر بۆ دارایی خۆی بدۆزێتەوە، چونکە داهاتی کورد لە ئێراق تادێت کەم دەکات، تا دێت ئەو دەنگانەش زۆر دەبن کە داوای کەمکردنەوەی بەشی داهاتی هەرێم دەکەن لە ئێراق. نوخبەی سیاسی شیعەکان باش دەزانن ئەوەی هەرێمی کوردستانی بە بەغداوە بەستووەتەوە ئەو چوارچێوە سیاسیە نێودەوڵەتییەیە کە ئێستا ڕێگا بە جیابوونەوەی دەوڵەتێکی تر نادات لە ئێراق. لەگەڵ ئەو بەشە بودجەیەی کە هەرێم لە بەغدای دەستدەکەوێت، ئەگینا هەولێر و بەغدا تا دێت لای یەکتر ڕەزاقوورستر دەبن.
پرسی ڕادەستکردنی نەوت پێدەچێت سەرئێشەی زۆر بۆ ستافی حکومەتی تازە درووستبکات، چونکە لەژێر گوشارێکی زۆری چاکسازی و پاکسازیدان و ئومێدیان لای خەڵک درووستکردووە، ئەم هەنگاوەش بەبێ ڕادەستکردنی داهاتی نەوت بە بەغدا و دابینکردنی مووچەی مانگانە کارێکی سەخت دەبێت.
ڕادەستکردنی نەوت کۆتایی قۆناغی باڵادەستیی هەرێمە لە بواری پێوەندییە سیاسی و دیبلۆماسییەکاندا و سەرەتای قۆناغی لاوازبوونی هەرێمی کوردستانە بەرانبەر بەغدا، بە جۆرێک کە ئەستەمە هەرێمی کوردستان ئەو پێگەیەی جارانی بمێنێ، بە تایبەتی پێوەندییەکانی لەگەڵ دراوسێ نزیکەکانی وەک ئێران و تورکیا دەچنە قۆناغێکی ترەوە. [1]