$کێشە هەناوییەکانی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان$
#زوبێر ڕەسوڵ#
#20-05-2020#
ئەگەرچی لە بەشێکی زۆری مێژووی سیاسی کورد فاکتەرە دەرەکییەکان، کاریگەریی و ڕۆڵی سەرەکیان هەبووە بەسەر مێژوو ئاییندەی حوکمڕانی خۆجێی لە کوردستاندا. بەڵام لە دوایی 2003 دۆخێکی دیکە درووست بووە، بە حوکمی ئەوەی هەرێمی کوردستان کیانێکی دەستوورییە وەک هەرێمیکی فیدراڵ لە ئێراقدا، خەریکە فاکتەرە دەرەکییەکان ڕۆڵ و کاریگەریان کەمتر دەبێتەوە لەسەر ئێستا و ئاییندەی پڕۆسەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان، لەبەرانبەریشدا فاکتەرە ناوخۆییەکان بە تایبەتیش ململانێی نوخبە سەرەکییەکانی حوکمڕانی کەریگەریان زۆرتر دەبێت بەسەر ئێستا و ئاییندەی ئەو کیانەی ناوی هەرێمی کوردستانە. دوای ئەو قەیرانە تەندرووستی و ئابووریەی ئێستا، وڵاتان بەشێوەیەکی مێژوویی ڕوو لە چالاککردنی توانا خودیە نێوخۆییەکانیان دەکەن. بە واتایەی ئەگەر کورد پیش 2003 لۆمەی هێزە دەرەکییەکانی کردبێت لە پلانگێری و شکستپێهێنان ئەزموونی کوردی، بەڵام دوای 2003 دەرفەتێکمان پێدراوە و دەبێت زیاتر لۆمەی خۆمان بکەین ئەگەر نەمان توانیبێت فەرمانڕەوایێکی سەرکەوتووی ئەم هەرێمە بکەین.
لە بابەتی پێشووتر دوو هۆکاری سەرەکیم دیاریکرد کە وادەکات ئەو مۆدێلەی حوکمڕانی پێشوو 2003-2014چیتر کار نەکات، چونکە حکومەتداری ئێمە لەو ماوەیەدا لەسەر دوو کۆڵەگەی سەرەکی وەستابوو کە ئێستا ئەوو دوو کۆڵەگەیە خەریکە بنکۆڵ دەبن. واتا هەریەکە لە ئایدۆلۆجیای نەتەوەیی کە ڕۆلێکی سەرەکی هەبوو لە بەخشینی شەرعیەت و وزەیی نیشتمانی بە پڕۆسەی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستاندا. هەروەها ئابووری پشت بەستوو بە نەوت. واتا نرخی بەرزی نەوت لە 2003 تا هاتنی #داعش# کە ئەویش ڕۆڵێکی سەرەکی هەبوو لە هاوکاریکردن و بەردەوامیدان بە پڕۆسەی حوکمڕانی باڵابوونی پێگەی حکومەتی هەرێم، لەپاڵیشیدا پێگەی هەر دوو پارتی باڵادەست لە هەرێمی کوردستاندا.
بە کوورتی دەتوانم لەمپەڕە ڕووخێنەراکانی پڕۆسەی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستاندا لە چەند تەوەرێکی سەرەکیدا کۆبکەمەوە:
$یەکەم: لاوازی دامەزراوەیی، کۆنتڕۆڵی حیزب بەسەر هێزە چەکداری و ئەمنییەکان:$
لە حوکمڕانی کوردیدا هێشتا هێز نەگواستراوەتەوە بۆ دامەزراوەکان (حکومەت) ، یاخود وردتر بڵێم هێز بە دامەزراوەیی نەکراوە. واتا ڕاستە ئێمە خاوەن دامەزراوەیی سیاسی و ئابووری و ئەمنی..تاد، بەڵام لە ڕاستیدا تا ئێستاش هێزی لەدەرەوەی دامەزاوەکانەوە تەحەکوم بە دامەزراوەکان دەکات، وەک هێزی حیزب و کەسایەتییە سیاسییەکان. ئەم فاکتەرە زیانێکی گیانی و سیمبوولی و ماددی زۆری لە ئەزموونی حوکمڕانی هەرێمی کوردستان داوە. هەر بۆ نموونە ئەگەر هێزە چەکدارەکانی ئێمە دامەزراوەیی و نیشتمانی بان، ئەوا شەڕی ناوەخۆ ڕووینەدەدا، یان ئەو دۆخەی شازدەی ئۆکتۆبەر، یان هی زینی وەرتێ ..تاد.
قەیرانی بە دامەزراوەیی بوون ڕەنگدانەوەیەکی زۆری بەسەر بەهێزترین دامەزراوەیی حوکمڕانیدا هەبووە بە تایبەت ئەگەر پارتی سیاسی یەکێک بێت لە هەرە بڵاوترین شێوازەکانی بە دامەزراوەیی بوون و بەرهەمهێنانی هێز، ئەوا پارتی سیاسی کوردی لە هەموو پێکهاتە دامەزراوەیەکانی دیکەی کوردی زیاتر بە دەست ئەم قەیرانەوە دەناڵێنێت. بەشێکی زۆری پارتە سیاسییەکانی ئێمە لە هەناوی یەکدی هاتوونەتەدەر و لە دژی یەکتر درووستبوونە. تا ئەو ئاستەی پێکهاتەی پارتە سیاسییە کوردییەکان هەندێک جار خۆیان بەشێکن لە کێشە نەک چارەسەر. پارتی سیاسی کوردی نە لە هەناوی کایەی دیموکراسیدا هاتووەتە دەرەوە و نە ئامانجی فەراهەم کردنی دیموکراسی بووە، بە تایبەتی لە سەرەتایی درووستبوونیاندا. لە ئەدەبیاتی حزبناسیدا ساتەوەختی سەرەتا، ئەو ساتەی کە پارتێکی سیاسی تیادا لەدایک دەبێت، ساتە وەختێکی گرنگ و کاریگەرە لەسەر کۆی ئاڕاستەی پارتی سیاسی و چۆنێتی بە دەزگایی بوونی.
$دووەم: پێکهێنانی حکومەت لەسەر بنەمای واقیعی هێز و جوگرافیا (ڤیتۆی دوو حیزبی) $
واتا بوونی فۆرمێکی تایبەت لە حوکمڕانیی کە پشت نابەستێت بە دەرەنجامی هەڵبژاردنەکان و گۆڕانکاری لە باڵانسی هێز و ئیرادەی دەنگدەرانی هەرێمی کوردستان‌ و دەرکەوتنی هێزی دیکە. ‌له و فۆرمە جووت حیزبیەدا بێجگە لە دوو پارتی باڵادەست هیچی لایەنێکی دیکە ناتوانێت حکومەت پێکبهێنێت. نەک هەر ئەوە بەڵکوو ئەگەر یەکێک له و دوو حیزبە ڕەزامەند نەبێت ئەوا پێکهێنانی حکومەت دەکەوێتە قەیرانێکی گەورە و لەوانەیە هەر پێکنەهێت، ئەمەش خۆی لە خۆیدا جورێگە لە ڤیتۆی ڕانەگەیێنراو. واتا بنەمای پڕۆسەی دەستاودەسکردنی سیاسی پشتنابەستێت بە دیموکراسی شەرعیەتی دەنگی دەنگدەران. لەم دۆخەدا هێز لەجیاتی ئەوەی لە بۆتەی دامودەزگە حکومی و بیرۆکراسییەکان کۆببێتەوە، هێز دابەشدەبێت بەسەر دوو جوگرافیای جیاواز و کارگێڕی سیاسی جیاواز. لە ڕاستیدا ئەو فۆرمە حوکمڕانیەی ئێمە تا ئێستا لە گرنگترین تاقیکردنەوەی حوکمڕانی دیموکراسی دەرنەچووە کە ئەویش دەستاو دەستکردنی دەسەڵاتە بە ئاشتیانە.
$سێیەم: ململانێی ڕوخێنەرانەی نوخبەی سیاسی ( نوخبەی سیاسی نوێ) $
ململانێی نوخبەی سیاسی مێژوویەکی درێژی هەیە کە دەگەڕێتەوە بۆ حەفتاکان بە تایبەت ململانێی پارتی و یەکێتی، ئەم دۆخە لە 1991 دەچێتە قۆناغیکی دیکەوە، بەڵام هەر بەردەوام دەبێت. لەگەڵ سەرهەڵدانی هەر ناکۆکیەک ئەم ململانێیە قوڵتر دەبێتەوە، (بۆ نموونە لە کاتی ڕیفراندۆم، یان لە کاتی ئەوەی هەرێم تووشی قەیرانی دارایی دەبێت) خەریکە جوگرافیا و ئیدارەی سیاسیشی بۆ درووستدەکرێت. ئەوە ئێستاش کەوتووەتە بەر باس لە پرسی لامەرکەزی (بە فۆرمە جیاوازەکانییەوە) هیچ نییە جگە لە بە یاساییکردن و کارگێڕیکردنی ئەو ناکۆکیانە. نوخبەی سیاسی هەرچەندە بە تەمەن گەنجن و نوخبەی شەست و حەفتاکان نین، بەڵام بە داخەوە نەیانتوانیوە سنووری ئەو ململانێ مێژوییە تێپەڕێنن، بەڵکوو لە زۆر ڕووەوە ناکۆکترن لە نوخبەی سیاسی پێشوو، بە تایبەت لە کارکردنی پێکەوەیی و دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش.
نوخبەی سیاسی پێشوو لە ڕاستیدا هەمیشە کارامەتر بوون لە دۆزینەوەی کەناڵی پەیوەندی و گفتوگۆ و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشەکانیان. چەکی نوخبەی سیاسی نوێ زیاتر بەکارهێنانی میدیا و سۆشیال میدیاو وتاری پۆپۆلیستین تا ئاستێک دەرفەتێک ناهێڵنەوە بۆ هەماهەنگیی و گفتوگۆ. ئەم نوخبە سیاسییە نوێیە زیاتر بە دوای قایمکردن و پێگەی سیاسی و بەدەستهێنانی متمانەی سیاسی دەگەڕێت تا چەرەسەرکردنی کێشەکان. بۆیە بەشێک لە کێشە سیاسییەکان لەوانەیە پەیوەندیان بەو گۆڕانە نوخبەویە هەبێت کە ئێساتا لە قۆناخێکی سەرەتایی دایە.
ئەم دۆخە سەرەنجام بە سیاسیکردنی فەزای گشتی لێکەوتووەتەوە، زەمینەیەکی بەرهەم هێناوە کە شەقام و سۆشیال میدیا، هەموو پرسەکانی ئەو وڵاتە لە ڕوانگەی ململانێ و پیلانگێری نێوان دوو لایەنی سیاسیدا ببینێت. درووستکردنی ئەو دۆخە کاری سیاسی و حکومەت و دەسەڵاتی سیاسی کردووەتە شتێکی ناشیرین و قێزەوون، بە جۆرێک هەتا ئەو پارتانەی کە بەشدایشن لە حکومەت خۆیان لە بەرپرسیارێتی سیاسی و خاوەنداری حکومەت بەری دەکەن.
$چوارەم: ئابوورییەکی پشتبەستوو بە نەوت و سیستمێکی ئابووری قۆرخکار$
نامەوێت زۆر لەسەر ئەم خاڵە بوەستم چونکە قسەی زۆری لەسەر کراوە و دواتریش پرسێکی ئابووریە. بەڵام ئەگەر چەمکێک هەبێت سیستەمی ئابووری هەرێمی کوردستانی پێ پێناسە بکەین ئەوا چەمکی قۆرخکارییە. ئەم قۆرغکارییە کارێکی ئەوەندە ئابووری نییە، هێندەی کارێکی سیاسیە.
$پێنجەم: لاوازی متمانەی سیاسی نێوان خەڵک و حکومەت/ نوخبەی سیاسی$
متمانەی سیاسی تا ڕادەیەک چەمکێکی نوێیە لە ئەدەبیاتی زانستە سیاسییەکان، لە 2006 نەتەوە یەکگرتووەکان وا پێناسەی کردووە کە بریتییە لە ڕەزامەندی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگەو نوخبەی سیاسی لەسەر فۆرمی فەرمانرەوایی، جۆری کارگێڕی حکومەت، هەروەها کارلێکی باشی نێوان دامەزراوە سیاسی و ئابوورییەکان.
هۆکارە سەرەکییەکانی ئەم بێمتمانەییە بریتین لە لاوازی سەروەری یاسا، نادادپەرەوەری لە دابەشکردنی سامان، سەرمایەی کۆمەڵایەتی، بەشداری خەڵک لە دەسەڵات، گەندەڵی لە دامەزراوە سیاسی و ئیداریەکاندا...تاد.
بەردەوامی ئەو دۆخە ناهەموارە مەحاڵە بەو شێوەیە بەردەوام بێت. بە تایبەت گواستنەوەی ململانێی نێوان لایەنەن سیاسییەکان بۆ شەقام ئەوەندەی تر مەترسی توندوتیژی و ڕاپەرین زیاد دەکات، بەبێ ئەوەی ئامانجێکی دیاریکراوی لە پشت بێت. بەکارهێنانی شەقام لە ململانێ سیاسییەکاندا بە تایبەتیش لە ڕێگای میدیاو سۆشیال میدیادا زەبرێکی زۆری بەکاری سیاسی و دامەزراوە ئیداریەکاندا گەیاندووە. بە جۆرێک لەگەڵ هەر قەیرانێکێ سیاسی زەبرێکی زۆر بە خودی دامەزراوەکە دەکەوێت. بۆ نموونە لە کاتی نەناردنی مووچەی هەرێم لەلایەن بەغداوە زۆرینەی خەڵک، حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک لایەنی سەبەبکار دەبینێت تا حکومەتی بەغدا! لە زۆربەی پرسەکاندا ئەوەندەی خەڵک باوەڕ بە حکومەتێکی شکستخواردووی وەک بەغدا دەکات باوەڕ بە حکومەتی هەرێمی کوردستان ناکات. ئەمە زەنگێکی مەترسیدارە لەسەر پڕۆسەی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستاندا، چونکە دواجار پرسی شەرعیەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەخاتە ژیر پرسیارەوە. لاوازی متمانەی سیاسی برینێکی قوڵە لە جەستەی حوکمڕانی هەرێمی کوردستاندا کاتێکی زۆری دەوێت تا ساڕێژ بێت. چونکە حکومەت و نوخبەی سیاسی بەردەوام ئیشیان بەو متمانەیە دەبێت، بۆ نموونە هەرچەندە حکومەت نییەتیشی هەبێت لە ئەنجامدانی چاکسازی بەڵام خەڵک باوەر بەو نییەتەی حکومەت ناکات چونکە لە بنەڕەتدا متمانەی نەماوە.
دۆخی سیاسی و ئابووری هەرێم هەرچەندە گەیشتۆتە ئاستێکی مەترسیدار بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا بەشی چارەسەرکردنی تێداماوە، بەشی هەرەزۆری ئەو کێشانەی باسم کردن تەنیا بە سەروەرکردنی یاسا (rule of law) چارەسەر دەبن. بەڵام ئەم هەنگاوەش پێویستی بە نییەت و ئیرادەیەکی بەهێز بۆ چاکسازی و دواتریش پێداگری بەردەوام هەیە لەلایەن نوخبەی سیاسی. دواخستنی ئەو دۆخە تەنیا دوارۆژێکی تراژیدییە و هیچی تر! [1]