=KTML_Bold=Jimarolojî: Hêlîna Heft Eyloyan=KTML_End=
#Necat Zivingî#

Jimarolojî (jimarwendî) yek ji şaxên veşarîvanîyê (okultîzm) ye. Ew jî qadeke derveyê dîn û zanistê. Bi rêyên medyûmnîk û ezoterîk bi dû wateya hebûnê dikeve, têkilîya mirov û gerdûnê rave dike. Sîmya, astrolojî, sembolîzm û jimarolojî hinek ji beşên veşarîvanîyê ne. Û xuya ye berya mîtos û dîn û zanistan veşarîvanî hebû.
Jimarolojî, di gerdûnê de tesadûfê qebûl nake û her tiştî bi sîstematîka jimaran şirove dike. Berya wek jimarolojî bê binavkirin, Yûnanî û Keldanîyan ev şêwe-şirove wek arîtmansî bi nav kirine. Di nav Misrîyan de jî gelek hatîye bikaranîn. Îcar Kurd di navenda sêgoşeya Misrî, Keldanî û Yûnanîyan de ne. Tê zanîn ku danûsitendineke xurt ya gelên Mezopotamyayê, Misrî û Yûnanîyan heye.
Jimarolojî ji Misrê derbasî Yûnanê bûye. Yûnanîyên kevn bal kişandine ser Hermes Trîsmegîstûsê Misrî û nivîsên wî ku li Misra kevn bi elfabeya pîroz hatibûn nivîsîn wergerandine Yûnanî û Latînî û wek Hermetîka bi nav kirine. Li gor Hermetîkayê “Ev gerdûna nuwaze dixebite, bi hêza jimaran hatîye daraştin”. Pirtûkxaneya Skenderîyê di sedsala 5an de bi destê filleyên olperest hatîye xirabkirin û metnên Hermetîkayê bi giştî di şewatê de winda bûne. Lê feylesofên wek Pîsagor, Platon û hinek nivîskarên Yûnanî qismek ji wan parastine. Ligel Gnostîkan, keşîşên Zerdeştî û Sabiîyan jî metnên Hermetîkayê parastine û ev metin di sedsalên din de bi bal Erebî ve hatine wergerandin. Piştre fikrên Hermes bi destê ezoteryenên rojhilatî bi rêya Floransa li hemî rojavayê belav bûne.
Jimarolojî bi Pîsagor dest pê dike. Ew, zanista jimarolojîyê wek “zanista hêzên xwedayî” pênase dike û têkilîyeke xurt di navbera deng û jimaran de datîne. Misra kevn giringiyeke navendî dida jimara 22yan. Pîsagor 22 dabeşî 7ê kiriye û jimara Pî’yê dîtiye. Dante di Îlahî Komedyayê de ew bi kar anîye. Di jimarolojîyê de 11, 22 û 33 wek “jimarên hosta” hatine binavkirin.
Di vî warî de Kabalîstan jî gelek xebat kirine. Elfabeya Ibranî ji 22 tîpan çêkirine. Her wiha elfabeya Fenîkeyî jî ji 22 tîpan pêk hatîye. Kabalîstan jimara 22yê di sê komên wek 3+7+12an de rave kirine. 7 jimara dualîteyê ye û miqabilê “cîhana bi hişmendîyê têgihîştî” ye. Di ezoterîzmê de bi navên wek monad (yek), dîyad (du), tetrad (sisê), trîad (çar) gelek jimarolojî hene.
Ji herikîna dîroka jimarolojîyê dîyar e, 7 yek ji jimarên navendî ye. Her wiha jimara kemalê ye. Jimara xamatîyê. Jimarên esasî dabeşî heftê nabin. Heft roj, heft gerstêrk, heft parzemîn, heft notayên mûzîkê, heft rengên bingehîn, heft xarîqeyên cîhanê… û wisa didome.
Heft, di sembolîzasyona gelek milet û neteweyan de heye. Lê ne bi qasî ya Kurdan. Di Mîtraîzmê de ruh ji asîmanê heft gerstêrkan bilindî xwedawendîyê dibe. Mirov ji bo kemalê divê di heft derîyan re derbas bibe. Di her derîyî de parçeyek ji cilê xwe bihêle heta bigihîje paqijîyê. Îştar dema diçe cîhana binerdê di heft derîyan re derbas dibe û li her derîyî parçeyek ji cilê xwe dihêle. Teolojîya Elewîtîyê jî hebûnê wek heft çêbûn bi nav dike. Di Elewîtîyê de heft hozanên bilind hene.
Ji dîrokên herî kevn ta îro, bawerîya Kurdan ji senteza gelek ol û dînên wek Mîtraîzm, Manîheîzm, Magîtî û Zerdeştîyê pêk hatîye ku bi navê Ehlê Heq (Yarsanî) gihaye roja me. Metna pîroz ya vê bawerîyê Nameya Serencamê (Kelama Xezîneyê) ye. Bingeha vê bawerîyê li ser hulûla xwedê ya heft caran hatîye danîn. Heftewan, heft kes in ku xwedê ew kirine rêberên mirovahîyê. Weke ku dînek li ser heftan ava bûye.
Dema mirov li dîroka Kurdan vedikole li derdora jimara heftê rastî dîmenên balkêş tê. Yek ji wan, heft kitêbên asmanî ne. Zanayê Keldanî Îbnî Wehşîyye di sala 856an de bi navê Şewqu’l-Musteham, pirtûkeke Erebî dinivîse û di beşa heftan de wiha behsa Kurdan dike: “Ji ber bi hemî zanist û huneran re têkildar bûn, Keldanî zanatirînên dema xwe bûn. Hemta û hevberên wan yên yekem Kurd bûn…[Kurdan] îdîa dikirin ku heft kitêbên bi îlhama asmanî daketibûn yên berya tofanê jî di destê wan de ne.”
Çîroka heft kitêban çi ye, yan jî ev heft kitêb sembola çi ne, niha em nizanin. Lê di destana Gilgamiş de jî, têkildarî Kurdan em li dewsa jimara heftê rast tên. Gilgamiş, destana herî kevn ya mirovahîyê ye. Di vê destanê de çîroka Gilgamiş û Humbaba (Huwawa) heye ku Kurdan gelek eleqedar dike. Tê zanîn, Kurd di dîrokên herî kevn de li derdora çîyayên Zagrosê bûn û Gutî yek ji pêşengên Kurdan in. Gilgamiş destana Sûmerîyan e. Gutîyan, berya mîladê dawîya sedsala 3 hezarî de welatê Sûmerîyan bi dest xistine û xanedana Gutî-Sumer ava kirine. 21 keyayên Gutîyan nêzîkî sed salî li Sumerê hukim kirine.
Li gor çîroka di tabletên Sumerîyan de hatîye nivîsîn, Gilgamiş ligel Enkîdû ji bo darên sedrê bîne diçe çîyayê Zagrosê. Daristana sedrê ji alîyê cinawirekî “Arasteyê heft çirûskan” ve tê parastin. Ew, Huwawa ye. Ji nesla xwedayan e û kes nikare li ber çirûskên wî çavê xwe veke. Dêwekî nîv mirov, nîv xweda ye. Gilgamiş û artêşa wî heft daran jê dikin, lîstikekê li serê Humbaba digerînin û serê wî jêdikin. Xwedawend Enlîl ji vê yekê aciz dibe. Enlîl “Heft çirûskan” li heft hebûnên wek “çem, çîya, şêr…” (yên din ji tabletan nayên xwendin) belav dike.
Li gor tabletên destana Gilgamiş, Huwawa nobedarê daristana sedrê ye û xwedawend Enlîl bi heft birûskan ew arastîye. Dema Gilgamiş dixwaze biçe ser çîyê Enkîdû jê re wiha dibêje: “Keyayê min, heger tu îro derkevî çîyê, divê tu pêşkêşî xwedawendê rojê Ûtû bikî… Çîya di îradeya xwedawendê rojê Ûtû de ye.” Ji dîrokên herî kevn ta îro, roj sembol û bawerîya Kurdan e. Ev vegotin bi her awayî Kurdan bi bîr tîne.
Piştî destana Gilgamiş, di belgeyên Asûrîyan de jî em rastî hefta Kurdan tên. Qralê Asûrîyan Sanherîp berya zayînê di sala 700î de diçe ser Çîyayê Nîpurê (Cûdî) û welatê Katmûhîyan dagir dike. Hêlîna heft eyloyan ji holê radike. Ji bo vê serkeftina xwe, rolyefên bi kîtabe li ser tehtan çêdike. Di vê vegotinê de hêlîna heft eyloyan gelek balkêş e û dîyar dike ku heft semboleke giring ya Kurdan e.
Kurdan kengî şeş êlên xwe di heftê de kirin yek, roja Medyayê hilat. Li gor vegotina Herodot, damezrênerê dewleta Medê, Keîokes payîtexta Medyayê Ekbatana (Hemedan) bi heft sûran çêkir. Perwaza her sûrê rengek bû. Sûra yekem sipî, ya duyem reş, ya sêyem sor, ya çarem şîn, ya pêncem reçîne, ya şeşem rengê zîvî, ya heftem rengê zêrîn bû. Li Kurdistanê gelek dever bi navê heftê hatin zanîn. Welat bi Heftenîn û Heftkanîyan şên bû.
Heft kitêb, heft çirûsk, heft sûrên paytext, heft eylo… Em ê bi kur ve herin gelo?
Ne tenê dîrok û çîrok, ziman jî bîra neteweyan e û milet di zimanê xwe de kodîfîyekirî ne. Heft, yek ji hîmên Kurdî ye. Gelek bêje û biwêj li derdora heftê hatine ristin. Kurd heft bavê xwe dijmêrin, heft caran gîsinê xwe lê didin, heft tenûran nan dixwin, heft pehînan li gorê dixin, heft kirasan diqetînin û her wekî din… Her wiha pêşîyên Kurdan li mêjîyê zarûyan neqişandine: “Heft bavên çê, esil şîrê dê!”, “Heft mêrên berîyê, civiyan li barê hirîyê, gotin ax li me û li vê bêkesiyê”, “Heçî kirasek bi neqencî biqetîne, divê heft kirasan bi qencî biqetîne”, “Serê ku herî kêm heft serî jê ne aciz bin, ew serî ne tu serî ye”, “Kewê gotîye, heger heta heftê nîsanê min heft hêk nekirin, bila heft ecêbê giran bê serê min.” Heft hem mêzîna qencîyê hem jî ya xirabîyê ye. Lewma “Heft salan çû seferê dîsa hat kerê berê”, “Xwelîya heft gundan, li pozê pozbilindan”, “Kirasên qehpikan heft in, yekî li xwe dikin şeşan li hevalên xwe.” Nexwe nabe em guh nedin van guherên zêrin. Divê em hûr bajon, kûr bajon, ga jî newestînin. Erê wele: “Zevîya ji zevîyan zêde, heft cara gîsinê xwe lê de, paşê tovê xwe tê de.”
Xanîyê nemir di şahesera xwe ya bi navê Mem û Zînê de, beşa heftan ji bo vegotina derdê Kurdan terxan dike. Lûtkeya irfana Kurdî, pîrê qufle û mifteyan Melayê Cizîrî dema berê xwe dide “Remzên dilberê” û dibêje: “Ji remza dilberê dîsa / Li min batin vejîn derd e / Di lebsê tarîyê min dî / Xuya bû ew siyahcerde”… Balê dikêşe ser eşkerekirina veşarî û nihênî, sir û razên di tarîtîyê de. Piştî vê destpêkê hildikşe textê siltan û dibêje “Bi heft ayatê Furqanî / Li mehbûban tu xaqan î / Were derbê li Qeyser de”. Mîna ku Cizîrî hikumranîya Kurdan bi heft ayetan ve girêdide û piştî wê dibêje êdî Kurd dikarin derbê li Qeyserê Rûmê, yanî tirkan bidin. Û behsa şirovekirina heft heykelan dike: “Katib di çerxê cedwelî / Xoş neqşek avête li wî / Kir haşiya heft heykelî / Nîv kuliyatê xemse da.”
De naxwe em ê xwe li ber keys bikin, ji bo keşf û kerametên bala û bilind. Ji heft kitêban sûdê wergirin, ligel heft eyloyan baskan lê bidin, bi ronahîya heft çirûskan li cîhanê temaşe bikin.
Necat Zivingî
Lêkolîner û Nivîskar, Stanbol
[1]