تێز
ئەو ڕوونکردنەوە لەسەر وشەی تێز لە سەرچاوەگەلێکی جیاواز لە ئینتێرنێت وەرمگێڕاوەتەوە سەر زوانی کوردی هۆرامی و سۆرانی لەبەر ئەوەی خەڵکانیکی زۆر بەهەلە ئەو وشیە بەکار دێنن، هیوادارم کەڵکی بێت.
وشەی تێز چەند مانایەکی هەیە، بەڵام لە چوارچێوەی نووسینی ئەکادیمی و توێژینەوەدا، بە پلەی یەکەم ئاماژەیە بۆ ئەم خاڵانەی خوارەوە:
1- تێزی ئەکادیمی: لە بواری ئەکادیمیدا تێز بەڵگەنامەیەکی جەوهەری و فەرمییە کە توێژینەوە ڕەسەنەکان دەخاتە ڕوو کە لەلایەن خوێندکارێکەوە ئەنجامدراوە وەک بەشێک لە خوێندنی باڵا. ئەم جۆرە تێزە بە شێوەیەکی گشتی پێویستە بۆ تەواوکردنی بڕوانامەی بەکالۆریۆس، ماستەر، یان دکتۆرا. تێزی بەکالۆریۆس یان ماستەر توانای خوێندکار نیشان دەدات بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە و پێشکەشکردنی دۆزینەوەکان لەسەر بابەتێکی دیاریکراو، لەکاتێکدا تێزی دکتۆرا
(PhD thesis or dissertation) نیشاندەری بەشداری توێژینەوەی باڵا لە بەرزترین ئاستی ئەکادیمیدا.
2- ئارگومێنتی ناوەندی: بە مانایەکی فراوانتر، تێز دەتوانێت ئاماژە بە خاڵێکی سەرەکی یان گۆفتۆگویێک حەوڵی بەرهەمێکی نووسراویش، وەک وتارێک یان توێژینەوەیەک ئیشارە بکات. تێز پوختەیێکە لە بابەت یان ئارگیومێنتی نووسەرێک لەسەر بابەتێکی دیاریکراو و بەزۆری لە سەرەتای بەرهەمەکەدا دەردەکەوێت. وەک ڕێنمایییەک بۆ خوێنەر کاردەکات و یارمەتیدەرە بۆ دامەزراندنی ئامانجی نووسینەکە.
3- پێکهاتەی مۆسیقی: لە مۆسیقادا تێز دەتوانێت ئاماژە بە تەوەری سەرەکی یان بابەتی پێکهاتەی مۆسیقی بکات، بەتایبەتیی لە چوارچێوەی فۆگ (fuge) یان هەندێک جۆری ئاوازدا. * فوگ جۆرێک پارچە مۆسێقایە کە سەردەمی بارۆکدا پەرەی پێدراوە و هەندێک یاسا پەیڕەو دەکات. فۆگ هەمیشە چەند دەنگییە، بەڵام ژمارەی دەنگەکان دەتوانێت جیاواز بێت.
4- گەڵاڵەی فەلسەفی: لە فەلسەفەدا تێز دەتوانێت گەڵاڵە یان لێدوانێک بێت کە بخرێتە بەردەم گفتوگۆ یان مشتومڕ. زۆرجار فەیلەسوفەکان تێزەکان دەخەنە ڕوو بۆ لێکۆڵینەوە و مشتومڕکردنی بیرۆکەی فەلسەفی جۆراوجۆر.
مانای وشەی تێز دەتوانێت جیاواز بێت، بەپێی ئەو کۆنتێکستەی کە تێیدا بەکارهاتووە. بەڵام لە چوارچێوەی ئەکادیمی و توێژینەوەدا، زۆرترین جار پەیوەستە بە بەڵگەنامەی فەرمی توێژینەوە یان ئارگومێنتی ناوەندی بەرهەمێکی نووسراوەوە.
لە فەلسەفەدا، تێز بە شێوەیەکی تایبەت ئاماژەیە بۆ گەڵاڵە، ئیدیعا، یان ئارگیومێنتێکی تایبەت کە بۆ گفتوگۆ و لێکۆڵینەوە و مشتومڕ دەخرێتەڕوو. فەیلەسوفەکان دەستەواژەی تێز بەکاردەهێنن بۆ دەربڕینی هەڵوێست یان دیدێکی فەلسەفی لەسەر پرسیار یان پرسێکی فەلسەفی تایبەت.
لەم چوارچێوەیەدا ڕەنگە تێزێک توخمە جۆراوجۆرەکان لەخۆبگرێت، وەک:
1- ئیدیعای فەلسەفی: زۆرجار تێز لە فەلسەفەدا نوێنەرایەتی ئیدیعا یان لێدوانێکی فەلسەفی دەکات سەبارەت بە سرووشتی واقیع، ئەخلاق، زانین، یان بابەتگەلێکی تری فەلسەفی.
2- ئارگومێنت: زۆرجار تێز ئارگیومێنت و بەڵگەی پشتیووانی لەگەڵدایە کە ئامانجیان پاساودان یان بەرگریکردنە لەو هەڵوێستەی کە لە بەیاننامەی تێزەکەدا وەرگیراوە.
3- مشتومڕ: تێزە فەلسەفییەکان بە شێوەیەکی تایبەت کراوەن بۆ لێکۆڵینەوە و ڕەخنە لەلایەن فەیلەسوفەکانی دیکەوە. وەک خاڵی دەستپێک بۆ گفتوگۆ و مشتومڕی فەلسەفی کاردەکەن.
4- گەڕان بەدوای بیرۆکەکاندا: تێزە فەلسەفییەکان بۆ گەڕان و خستنەڕووی بیرۆکە و تیۆری و دیدگا فەلسەفییە ئاڵۆزەکان لەسەر پرسیارە بنەڕەتییەکان سەبارەت بە بوون، ئەخلاق، ئەخلاق و بارودۆخی مرۆڤ بەکاردەهێنرێن.
5- کۆکردنەوە: لە هەندێک حاڵەتدا تێز لە فەلسەفەدا ڕەنگە بریتی بێت لە کۆکردنەوەی تیۆری یان دیدگای فەلسەفییە هەبووەکان بۆ پێشنیارکردنی ڕوانگەیەکی نوێ یان چارەسەری کێشەیەکی فەلسەفی.
بۆ نموونە: فەیلەسوفێک لەوانەیە تێزێک بخاتەڕوو کە قسە لەسەر تیۆرێکی ئەخلاقی تایبەت، پێگەیەکی میتافیزیکی، یان تیۆری زانین بکات، پاشان تێزەکە لەلایەن فەیلەسوفەکانی دیکەوە دەخرێتە ژێر لێکۆڵینەوەی ڕەخنەگرانە و گفتوگۆ و مشتومڕەکانی دواتر کە بەشدار دەبن لە گەشەسەندنی بیری فەلسەفیدا.
لە بنەڕەتدا، تێزێک لە فکەلسەفەدا وەک خاڵی دەستپێک بۆ لێکۆڵینەوەی فەلسەفی کاردەکات و خزمەت بە هاندانی وتاری فیکری لەناو بوارەکەدا دەکات، نوێنەرایەتی ئیدیعا یان هەڵوێستێکی فەلسەفی دەکات کە کراوەیە بۆ شیکردنەوە و ڕەخنە و گەڕانی فەلسەفی زیاتر.
ئاسۆ ئامێدیان.[1]