#ئەلفابێتی ھۆرامی و چڼ سەرنجېۋ#
نۋیستەی: ئاکۊ مارانی
بەشۍ یەکەمە
ۋەرینەو بابەتۍ
وەنەری ئازیز، ئەر نمەزانی ئا پیتۍ کە ۋېنەو سەربەرگییەنە نۋیسیێنۍ، ھېماو کام دەنگییەنۍ، سەرو ئا لینکەیە کرتە کەرە، چاگە پیتەکۍ و ۋاچەکۍ بە دەنگ و نۋیستەی تۊمارۍ کریێنۍ
https://t.me/Ferhengu_Zvani_Horami
دیم شیرین نیشتەن، دانە مەڎۊ پېش
ھارەش ھار کەردەن، دەور مەڎۊنە وېش * ( سەیدی ھۆرامی)
ۋەڵۍ گرڎ چېۋېۋیەنە، پەنەۋاز ھەن، کە من چېگەنە ئانەیە ۋاچۇ [ۋاچوو] ** ، من نە ئەکادێمیست و نە مامۊسا و نە پڕۆفیسۆر و نە دکتۆرو بوارو زۋانی نېیەنا، ھەرچی منۋیسۇ، ۋەرەنجامو پەیجۊریکەرڎەی کەسیی وېم و ھۊگریی وېم بېیەن پەی زۋانی [ھەر زۋانېۋ کە بزانۇش] و ئەۋەوانای چڼە ساڵەو ویم بېیەن چە بارەو ۋەڵینەو زۋانی و زانستو زۋانی و پەیۋەڼی خېزانە زۋانییەکا و ورڎەکارییەکا زۋانی. چېۋېۋ کە من دلۍ ئی بابەتېنە گەرەکما بە هۆرامەکا [ھۆرامی-زۋان و ھۆرامی-زانەکاش] ۋاچۇ، کۊمەڵېۋ سەرنجۍ و ڕەخنۍ وېم هەنۍ، کە ھۊشو منەنە کۊبېیېنێ و گەرەکما چېگەنە چنی شمە (وەنەرە سەرنجدەرا و پەیجۊری کەرا بوارو زۋانی) بەششاکەرۊ، بە هومېڎو ئانەی کە گمۊ ڕۊشنۋیریی ئېمەیچ شڵەقیۊ و بوارو مەڼگ بېیەی و لیخن بېیەیش نەمەنۊ و ئارام و ئامانجدارانە گفتوگۊ و مشتومڕېۋی بەردەۋام چە بارەو زۋانی و ئەلفابێتی و ڕازۋانی و ڕانۋیسی و کیبۆردۍ سەرھۊربڎۊ، تاکو ھەر کەس بەپاو توانای و کاتی و شارەزایی وېش چە بارەش بەشداریکەرۊ و تەۋەنېۋە ۋزۊ سەرو تەۋەنە ۋەڵینەکا و بە کۊششو گرڎیما دیۋارۍ یانەو زۋانی ھۆرامی ھۊرچنېیا.
نۋیستەی بە ھۆرامی وەرمو ھەر ساتەو سەردەمو زاڕۊڵەیی من بۍ، ھەر ۋەرو ئانەیە بۍ، کە من چە پۊلی چوارەمی بنەڕەتییەنە، ھامکاتو ھەلۇکانۍ و حێزەرانی و سێبازی و فڕیانشەق- کەرڎەی و درۊسکەرڎەی ئۆتۆمەبێلی بە تەل و قاسەقۇڵۍ، ھەردەم گۊشېۋو من لاو گفتوگۊ گەنجە ھامساکاو (وانېیارا پۊلو 9 - 12) ئا کاتەیە بۍ، کە چە بارەو بېیەی کۊمەڵېۋ پیتە ھۆرامییە جېیاۋازا قسېکەرېنۍ و ئەلفابێتی سۆرانی کە ئېمە چە فېرگانە وەنېنمېش، بە پەیلۋاو ئاڎېشا ھېماو ئا دەنگە ھۆرامییە جېیاۋازاشە چنە نەبۍ. ھەرچڼ ئېمە [ھۆرامی-زۋانی بەشۊ ئېراقی] بەراۋرڎ بە ھامزۋانەکا وېما چە ئۆ ڎیمو مەرزو (ئېراق-ئێران)ینە، کە گرفتو ئاڎېشا بەس نەبېیەی و نەوانای ئا چڼ پیتە جېیاۋازا ( ڎ ، ۋ ، ڼ ، ۊ ، ې ) نەبۍ، بەڵکو زېیاتەر چە ئانەیچە، نەبېیەی کۊمەڵېۋ پیتا تەرو زۋانی ھۆرامی ( ئ ، ڤ ڕ، ڵ ، ۆ ، ە ، ۇ = و ، ێ )یش بۍ، کە ئاڎۍ ئا پیتا نەوانېنۍ و نەژناسېنۍ، ھەرچڼ قسەکەرڎەی ڕۋانەو وېشانە ئا دەنگۍ بېیەیشا بۍ. مەڵامەتەکەیچ سەپېیای ئەلفابێتی فارسی و وانای ناچاریی زۋانی فارسی بۍ، کە ئەلفابێتو زۋانی فارسی پەی ئا دەنگا ھېماش نېیەنە، چۇنکە فارسی-زۋانەکۍ ئا دەنگېشا نېیەنۍ و ۋەرو ئانەی ئا کۊمەڵە پیتە پەی ھامزۋانەکا ئېمە چە ئێران نائاشنێ بېنۍ. بەڵام پەی ئېمە تاکو ڕادېۋ ۋېناکەرڎەی نۋیستەی ۋاچە ھۆرامییەکا ئاسانتەر بۍ و دلۍ گەنجەکا ئا سەردەمەیەنە (تەۋېڵۍ | هۆرامان)، چە بارەو جېیاۋازیی کۊمەڵېۋ چە دەنگا زۋانی ھۆرامی و پەنەۋازیی بېیەی ھېماسازیی یان پیتسازیی ئا دەنگا گفتوگۊ کریۍ.
هەڵای ئانە چە ۋېرەۋەری منەنە مەنەن، سەردەمو وڕای فەرمانداریی پاشایی گرڎ جارېۋ کە من پەی یانەو ئەژناسەکا وېما چە زاۋەر و نۊتشە و کێمنە و مەریوان لۋېنۍ، یان زاڕۊڵەکۍ ئاڎېشا پەی یانەو ئېمە چە تەۋېڵۍ ئێنۍ، یېۋە چە بابەتە سەرەکییەکا قسەکەرڎەی ئېمە، بەراۋرڎکەرڎەی ئەلفابێتو زۋانی فارسی و ئەلفابێتو زۋانی سۆرانی کورڎی بۍ، بە دەسنیشان کریایی ئا پیتۍ کە زۋانی فارسییەنە نەبېنۍ، پەی ئاڎېشا سەرنجکېشتەرۍ بېنۍ و ئېمە فرەتەر چە بارەو دۋۍ ۋاچا قسۍ کەرېنمۍ؛ ( کۆمەڵە ) و ( ئێران ). چۇنکە ئا دۋە پیتە (ۆ) و (ێ) ئەلفابێتی فارسییەنە نەبېنۍ و ئاڎۍ پەرسېنۍ ئا حۆتە گولانۍ ۋاتاشا چېشەنە؟. ھەر پاسە پەی ئېمە ئانەیچە پرسیارە بۍ، ئایا (ئێران) چە یاگۊ ئێریۆ ئامان؛ (ئێردان = ئێر + دان)، ئێراۋا، یاگۊ ئێری؛ ئایا مەبەس چە نامۊ (ئێر)ی ئاسایین، یان ۋاتای تەرەش ھەنە؟ ئا کاتە پېچەۋانەو گەمە دیجیتاڵییەکا ئیسەی، ئا پەرسۍ بابەتۍ و گەمۍ هۊشیۍ سەردەمو زاۊڵەیی ئېمە بېنۍ، کە ئەشیێ گەمۍ بەتەمەنەکا بېێنۍ.
بەداخۆ، دماو چل ساڵا هەڵای ئا دۋە پیتە (ۆ o) و (ێ ӗ) دلۍ هۆرامەکا [ھۆرامی-زۋانەکا] بەشۊ ئێرانییەنە، ھەر یېۋە چا دۋە پیتەیە بە نادرۊسی ھامکات پەی دۋۍ دەنگە جېیاۋازا بەکاربریا، ۋاتا ئاڎۍ چوار دەنگۍ جېیاۋازۍ بە دۋۍ پیتۍ منۋېسا (ھۆر Hor، هۊر hür) و (بەیڎۍ beyd̑į ، بەیدێ beyd̑ě)، ھەر بە (ھۆر Hor، هۆر hor) و (بەیڎێ beyd̑ě ، بەیدێ beyd̑ě) منۋیسا، کە بە ئاشکرا دەنگ و ۋاتاشا جېیاۋازەنە و نادرۊس منۋیسیا و ئانەیچ کفری زۋانەۋانین، کفر!
ئیتر ئا وەرمە چنی من گۆرە بی و تاکو ۋەردەسکۆتەی بلاگنۋیسی پەی من و ملیۆنان کەسا تەرو جەھانی زەمینەو نۋیستەی بە زۋانی ئەڎاییش ڕەخسنا و ساڵۊ 2008 دماو نۋیستەی چڼ بابەتېۋی بە ھۆرامی، بە ئا ۋیرلە یاۋانی، کە ھەنگامۍ تەرۍ و کۊششۍ تەرۍ پەنەوازۍ هەنۍ و بېیەی (فەرھەنگېۋی ئینتەرنێتیی ھۆرامی پەی ھۆرامی ) و ھامکاتیچ ۋاتاو ۋاچە ھۆرامییەکا بە زۋانەکا تەریچ (زازایی، کەلھوڕی، سۆرانی، کرمانجی و فارسی و عەرەبی ئینگلیزی و ...تد)، پەنەۋازییۋی بنەڕەتیین. ۋیرلەکەم ۋەڵنېیازکەرڎ و کاک (تارېقی وەیسی) ئاماڎەکەرڎەی و نۋیستەی سکریپتو پەڕیانەو فەرھەنگەکەیش ئەستۆو وېش گېرت. دماو ئانەی ھەنگامەکا دماتەرو ئاماڎەکاریی فەرھەنگەکەیەنە پەنەۋازیی بېیەی کیبۆردېۋۍ سەرتەلۍ[1] (ئۆنلاینۍ) ھۆرامیۍ بەرکۆت و پەنەۋازیی کیبۆردەکېچ پەنەۋازیی ئەلفابێتېۋی تایبەتیی ھۆرامیش ۋەرجەسە کەرڎ و سەرەنجام بەپاو دەرکو ئا کاتەو وېم، من ئەلفابێتېۋ'م کەرڎ بە بنەماو کیبۆردەکۍ و دلۍ (فەرھەنگی ھۆرامی-ھۆرامی) و (ھۆرامی-بلاگەر) و دماتەر بەردەۋامی نۋیستەی دلۍ (ئێنسیکلۆپێدیای ھۆرامی)نە خەریکۍ فەرەھەنگنۋیسی و ھۆرامی-نۋیستەی بېیێمۍ.
بەڵام بەداخۆ ۋەرو کەم بەشداریکەرڎەی ھۆرامەکا (ھۆرامی-زۋانەکا) چە فەرھەنگ-نۋیسییەکەنە و چە پڕۆژەو (ئێنسیکلۆپێدیای ھۆرامی) و (ھۆرامی-بلاگەر)ەنە، کە درېژەو پڕۆژەو فەرھەنگە [ھۆرامی – ھۆرامی] ئینتەرنێتییەکەی بېنۍ، ناهومېڎانە پڕۆژەکۍ (فەرھەنگی ھۆرامی-ھۆرامی ئینتەرنێتی) و (ئینسیکلۆپێدیای ھۆرامی) و (ھۆرامی-بلاگەر) مڎرنیێ و ھەمار کریێ و مڎرنای پەڕیانەو کیبۆردە ئۆنلاینەکۍ و وەڵامۆنەڎای کیبۆردەکۊ بەڕێز (ئارام شەکیبایی) بە پەرەئەسای سیستەمو بەکاربەریی مایکرۆسۆفت ویندۆزی (ویندۆزی 7)، کە چا کاتەنە تاقە کیبۆردۍ ھۆرامییە بۍ. ئا مەڵامەتە بی بە ھاندەرو من پەی ئەرەنېیای کیبۆردېۋۍ ھۆرامیۍ پەی سیستەمو مایکرۆسۆفت ویندۆزی پېسەو درېژەدای و پەرەدای بە یەکەمین کیبۆردۍ ھۆرامیۍ (کیبۆردەکۊ ئارام شەکیبایی)، کە کیبۆردەکۊ ئاڎی سەرو بنەماکا یونیکۆدی و ڕیزبەڼی پیتەکا کیبۆردۍ ئینگلیزییۊ ئەمەریکای درۊسە کریێبۍ و دۋۍ پیتۍ (ڎ ، ۊ) تایبەتېش پەی وەڵامۆدای بە دۋۍ دەنگا زۋانی ھۆرامی چنە بېنۍ و من یەرۍ پیتۍ تەرۍ (ۋ ، ڼ، ې ) پەی کیبۆدەکۊ ئاڎی زېیاڎېکەرڎۍ و پېسەو ئەلفابێتېۋی پەی نۋیستەی بە زۋانی ھۆرامی بە نۋیسەراو ھۆرامانی پېشکەشېکەرڎۍ و ھامکاتېش پەی ئەرەنېیای ھېمێ لاتینیۍ گونجېیێ و نزیک چە ۋېناو پیتە
ھۆرامییەکا سکریپتی عەرەبی
[ ئا = әa ، ئە = әe ، ئې = әį ، ئێ = әӗ ] ، ا = a ، ب = Bb ، پ = Pp ، ت = Tt ، ج = Jj ، چ = Çç ، ح = Ħħ ، خ = Xx ، د = Dd ، ڎ = d̑ ، ڕ = r ، ڕ = Ŗŗ، ز = Zz ، ژ = Ẑẑ ، س = Ss ، ش = Ŝŝ، ع = Ƹƹ ، غ = Ġġ ، ف = Ff ، ڤ = Vv ، ق = Qq ، ک = Kk ، گ = Gg ، ل = Ll، ڵ = ĺ ، م = Mm ، ن = Nn ، ڼ = ŋ ، ه = Hh ، ە-ە = e ، ۋ = Ṿṿ ، و = - u Ww ، ۊ = ü ، ۇ |وو = ẅ ، ۆ = Oo ، ێ - ێ = ӗ، ی-ی = i-Yy ،‌ ې-ۍ = ᴉ ]
کۊششمکەرڎ و ساڵۊ (2013) من یەکەمین ڤێرژنو کیبۆردە لاتینییەکۍ ئاماڎېکەرڎە[2]، بەڵام کیبۆردە لاتینییەکۍ تاکو ئیسە پەی ئەرەگېرتەی و بەکاربەرڎەی کەسا تەری ۋەڵانەکریێنۆ و بەس وېم پەی فەرھەنگنۋیسی بەکارشبەرۇ. ھامکات چە لاو سەری (فەرھەنگی ھۆرامی) چە فەیسبۇکەنە و چە نۋیستېۋەنە بەنامۊ (ئەلفابێتی ھۆرامی) پېسەو ۋەرینەو پەڕچنو ئەلفابێتی ھۆرامی (ئەلفابێتە ھۆرامییە لاتینییەکە) ۋەڵاکریانۆ. ھەڵبەتە مەڵامەتو ۋەڵانەکەرڎەو تاکو ئیسەو کیبۆردە لاتینییەکۍ ئانەن، ھەم نۋیستەی بە لاتینی نەبېیەن بە پەنەۋازیېۋو هۆرامی-نۋیستەی و ھەم گەرەکمنەبېیەن ھۊشو وەنەری ھۆرامی جەنجاڵتەر کەرۇ. دماتەر سەرو بنەماو ئا ئەلفابێتە ھۆرامییە (عەرەبی[3] و لاتیینیە) کە من نېیانەرە، دماتەر یەکەمین ئاماڎەکاریی (ھۆرامی-نۋیس Horami-Nvis v1.0)ی و پەرەدای بە کیبۆردەکۍ (Horamyar) پەی سکریپتی عەرەبی تاکو ئیسە ئاماڎەکاریی (v3.2) ۋەڵاکریانۆ و هەر پاسە چە ساڵۊ 2012 تاکو ئیسە، ئا ئەلفابێتە چە پڕۆژەو بە ھۆرامی-کەرڎەی (سکریپتو سیستەمو پەڕیانەسازیی چڼ زۋانەی SPIP) و ھەر پاسە چە پڕۆژەو ھۊرگېڵنای بەرنامەو (چات-مەسینجەرو تێلەگرام)ی و (فەیسبۇک)ی و چڼ پڕۆژېۋی تەرەنە بەکاربریان و بریۊ.
چېۋېۋ کە من چېگەنە گەرەکما چە بارەش بنۋیسۇ، بەس نۋیستەین چە بارەو (ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی) و وەڵامۆدای بە پەنەۋازیی دەنگەکا زۋانی ھۆرامی. بابەتەکا (ڕازۋان)ی و (ڕانۋیس)ی و (کیبۆرد)ۍ بە جېیا جېیا و پەی دماتەری ھۊرگېرۊ. ھەڵبەتە ئانەیچە ۋاچۇ، کە من گەرەکمنېیا چە بارەو (ڕازۋان)ی و (ڕانۋیس)ی بابەتۍ یان پەڕتۇکۍ تازۍ بنۋیسۇ، چۇنکە چڼ کەسېۋی چا بارۆ کۊششا کەرڎەن و پەڕتۇکېشا نۋیستېنۍ و نۋیستەی پەڕتۇکا تەری چە لایەنو منۆ یان ھەر کەسېۋی تەریۆ بۊ بە بەزمو بەگلەرانۊ (ئەلفابێتی) و (کیبۆردۍ). ڕەنگا خاستەر بۊ، کە من یان کەسانۍ تەرۍ بەپاو توانای و زانیاریی و ئاشنایی وېما چە بارەو (ڕازۋان)ی و (ڕانۋیس)ی، کۊششکەرمۍ نۋیسیاکا چا باراۋە بوانمېۋە و سەرنج بڎەیمۍ و ڕەخنەگیرمۍ، تاکو بابەتۍ (ڕازۋان)ی و (ڕانۋیس)یچ نەبا بە بەزمو فرە کیبۆردی و ۋېرانکەرڎەی زۋانی ھۆرامی.
ھەڵبەتە من ئانەی مزانۇ، کە باۋ نەبېیەی و نەیارای ڕەخنەگېرتەی مەڵامەتو سەرھۊردای ئا گرڎە ئەلفابێتی و کیبۆرڎانە و ئەر درۊسکەرو ھەر کیبۆردېۋۍ یان بەکاربەرو ھەر ئەلفابێتېۋی چە کەسەکا ۋەڵۍ وېش ڕەخنېش گېرتېبېیێ، ھەرمانۊ ئارۊ ئېمە پېسە سەختە و پەڕ سەرئېشۍ نەبۍ و من ئی گلەیۍ ۋەڵۍ گرڎ کەسېۋیەنە چە وېم کەرۇنە.
ۋەرو ئانەی خاستەرا، ھەر کەس کە گەرەکشا چە بارەو ئەلفابێتی و کیبۆردۍ و ڕازۋانی و ڕانۋیسی بنۋیسۊ، بە سەرنجدای و ڕەخنەگېرتەی کۊششو کەسا ۋەڵۍ وېش دەسپنەکەرۊ، تاکو وەنەرۍ و بەکاربەرۍ بزانا نادرۊسییەکۍ و ۋەرتەنگییەکۍ کامېنۍ و مەڵامەتو سەرھۊردایشا چېشا و چنین چارەسەرۍ کریا. ئا سەرنج و ڕەخنۍ بەس کەسا تەری نمەگېراۋە، بەڵکو وېچما گېراۋە و ئەر ھەر یۊ چە ئېمە کە ئەلفابێت و کیبۆردۊ ۋەڵینا وېما نادرۊسە، یان کەمە زانێنە، ئەشیێ جېیاتی جېیاۋاز-نۋیستەی و درۊسکەرڎەی کیبۆردا تەری، کۊششما کەرڎەبېیێ چە نۋیستەی و کیبۆردەکا ۋەڵۍ وېما ڕەخنە گېرمۍ، بەدڵنېیایی بارو (ھۆرامی-نۋیستەی) پېسەو ئارۊی نالەبار نەبۍ و دلۍ لیتەو (بەگلەرانۍ)نە نەچەقۍ و گرڎ کەس پەی پاشا-بېیەی کۊشش نەکەرۍ و پاشاگەرڎانیی ئارۊی درۇسنەبۍ و مۊرانەو نەزانی، زۋانی ھۆرامی شیتەڵ نەکەری و نەھاڕۍ.
کاتېۋ کە ساڵۊ 2008 چنی ھۆرامی-نۋیستەی خەریکبېا، ڕۊ بە ڕۊ ئانە پەی من بەرکۆت، نەنۋیستەی و نەبېیەی پیتۍ تایبەتۍ پەی دەنگە جېیاۋاز و تایبەتەکا زۋانی ھۆرامی، گۆرەتەرین ڕاگېرو نۋیستەی و واناین بە زۋانی ھۆرامی و ھەر پاسەیچ بەکاربەرڎەی ئەلفابێتو زۋانېۋی تەری پەی بە (ھۆرامی نۋیستەی) گۆرەتەرین ئامرازی ۋېرانکەرا. دماتەر پېسەو ۋەرەنجامو بەردەۋامیی ھۆرامی-نۋیستەی و ئەۋەوانای نۋیستەو فرەو نۋیسەرا، من بە ئا سەرەنجامە یاۋانۍ، چە ئانەیچە ۋېرانکەرتەر ئانەن، کە دۇر چە پەیجۇری زانستیی و ھەر کەس بەپاو حەزو وېش پەی دەنگە
جېیاۋازە ھۆرامییەکا ھېمێ بەکاربەرۊ [مەبەس بەکاربەری ئاسایین].
بە پەیلۋاو من، ھەرگیز (نەوانای و نەنۋیستەی بە ھۆرامی) چە سەڎ ساڵی ۋېیەرڎەنە، ئېڼەو ھەڵە-نۋیسیی ئی دۋە دەهەیە پەی سەرو زۋانی ھۆرامی زېیانش نەبېیەن. چە ۋېیەرڎەنە ھۆرامی-زۋانەکۍ پېسەو سەڎان ساڵی ۋېیەرڎەی دەنگۍ و ۋاچۍ زۋانەکەو وېشا پېسەو وېشا، بە ئا جۊرە کە چە ئەڎێشاۋە فېرۍ بېیېبېنۍ، ۋاچېنۍ و قسېکەرېنۍ. بەڵام ئیسە، پاسە کە قسۍ کەرا، نمەنۋیسا و پاسە کە نادرۊس منۋیسا، مواناۋە؛ بە درۊسی قسۍ کەرا و نادرۊس منۋیسا، نادرۊس منۋیسا و بە نادرۊسییەکەیچ مواناشۆ. ۋاتا چڼ دەھېۋی تەرەنە زۋانی ھۆرامی بۊ و کریۊ بە دیالێکتو ئا زۋانا، کە دۆڵەتا ئېراقی و ئێرانی سەرو ناوچەو ھۆرامانییەرە سەپنێنۍ؛ ئا کەسۍ جېیاتی ئا ۋاچا کە نۋیستەیشا بە ئەلفابێتە سەپېیاکا سەختا، ۋاچۍ زۋانە زاڵەکریاکا بەکاربەرا [ھەر پاسە کە ئیسە چە ئێران مېیانو پەنج ۋاچانە، یەرۍ ۋاچۍ فارسیۍ بەکاربریا و چە ئېراق مېیانو پەنچ ۋاچانە یەرۍ ۋاچۍ عەرەبیۍ و سۆرانیۍ بەکاربریا] و ئەر گەرەکشابۊ بە ھۆرامی بنۋیسا، ناچار پابەڼو ئەلفابێتە سەپېیاکا با، پیتۍ (حەرفۍ) نادرۊسۍ بەکاربەرا و سەرەنجام چڼ دەھېۋی تەر ھۆرامەکۍ پاسە قسۍ نمەکەرا، کە چە ئیسەنە قسۍ کەرا، بەڵکو پاسە قسۍ کەرا، کە چە ئیسەنە بە ھەڵە منۋیسا؛ واتا گرڎو ئا دەنگە جېیاۋازا فاڕیا و فرەو ۋاچە جېیاۋازەکا ھەر پېسەو ھەڵە-نۋیسییەکەو ئیسەی تېکەڵۍ با و سەرەنجام ۋاچە جېیاۋازەکۍ بە یەک جۊر منۋیسیا و با بە یەک ۋاچۍ، بەڵام دۋۍ ۋاتێ جېیاۋازۍ. ئانەیچ ۋاتا مەرڎەی و دلېنەلۋای زۋانی. چۇنکە زۋانی زیڼە پەی یەک ۋاتای چڼ ۋاچېۋۍ هامۋاتێش ھەنۍ، بەڵام زۋانېۋ کە پەی چڼ ۋاتایا ۋاچېۋەش ھەنە، ھەژار بۊ و بە پەنەۋازییەکا ژېۋای سەردەمی وەڵام نمەڎۊۋە و سەرەنجام بەکاربەرېش پەی ۋاچا زۋانەکا دۆروبەری هانابەرا و دماجار زۋانەکە بۊ بە بەشېۋ چە زۋانەکا تەری.
نمۇنە، ئەر کاتېۋ (جۆت Jot ) و (جۊت jüt) ، ( کۆت kot) و (کۊت küt) و (کوت kut ) ، (ملۇ mlẅ ) و (ملۊ mlü) و (ملو mlu)، هەر یەرېشا یان دۋېشا بە (ۆ) بنۋیسیا؛ یان (سیر Sir) و (سېر sᴉr) ، ( چینە çine) ، (چېنە çᴉne) ، (پێنە pĕne) و (پینە pine) و (پېنە pᴉne) هەر یەرېشا یان دۋېشا بە (ێ) بنۋیسیا؛ یان (پەنە pene) و (پەڼە peŋe) ، (گەنە gene) و (گەڼە geŋe) ، (مەن men) و (مەڼ meŋ) هەر دۋېشا بە (ن) بنۋیسیا؛ یان ( ئاڎە әad̑e ) و ( ئاڎ әad̑ )، (ئېڎە әᴉd̑e) و (ئېڎ әᴉd̑) و (دېڎۍ Dᴉd̑ᴉ) و ( دېدۍ Dᴉdᴉ (و ..تد) بە (د) بنۋیسیا، (ۋەر ṿer، وەر Wer) هەر دۋۍ بە (و) بنۋیسیا، سەرەنجام پېسەو یەکتری موانېیاۋە و دماجاریش پېسەو یەکتری ماچېیا و ئیتر پەی زۋانی ھۆرامی فاتېحە ۋزەرە.
بار و دۊخېۋ کە ئارۊ نۋیستەی ھۆرامیش کۆتەنەنە، ئېمە گرڎ چە ئاڎی ۋەرپەرسۍ هەنمۍ. من وېم بە ئا سەرەنجامە یاۋانا، کە ئەشیێ من ساڵۊ 2012 ۋەڵۍ ئەرەنېیای کیبۆردۍ ھۆرامیۍ، بە نۋیستەی چە بارەو ھەڵە-نۋیستەی (ۆ) و (ێ) چە لایەنو نۋیسەرە ھۆرامی-زۋانا بەشۊ ئێرانی سەرنجمدابېیێ و چە بارەو نەبېیەی ھېماو دەنگە ھۆرامییە تایبەتەکا تەری ( ۋ، ڼ، ې-ۍ) چە کیبۆردەکۊ بەرێز (ئارامی شەکیبایی) سەرنجۍ و ڕەخنۍ وېم نۋیستېبېیێنۍ. بەڵام بەداخۆ، ئا کاتە نەزانېنمۍ و نەتاۋېنمۍ بارو ئارۊی ۋېناکەرمۍ و خېیاڵو ھیچ یۊ چە ئېمەینە نەبۍ، کە بارەکە بە ئاستو ئارۊی بېیاۋۊ. ئانەیچ ۋەرو ئانەی کە هەڵای دلۍ ھۆرامی-زۋانەکانە ڕەخنەگېرتەی باۋ نەبېیەن و ھەر پاسە مەڵامەتو ڕەخنە-نەگېرتەی پەی منیچ چا بارەنە، دۋۍ مەڵامەتېش بېنۍ:
یەکەم : نەکا ڕەخنەگېرتەی ڕاسەوڕاس بۊ بە مەڵامەتو سەرڎۆکەرڎەی نۋیسەرا و وەنەرا و خزمەت کەرا نۋیسیاریی زۋانی ھۆرامی.
دوەم : پەیلۋاو ئا کاتەو من ئانە بۍ، کە خاستەرا بە ھەنگامۍ کرڎەیۍ (نۋیستەی) جېیاۋازییەکا بە ئا نۋیسەرا نیشانبڎریا و سەلەمېیا.
بەڵام فرە بەداخۆ، ھەر دۋە خەموەرییەکۍ من و ئازیزا تەریچ نادرۊسۍ بەرشېیۍ و ئا ھەڵە-نۋیسییە پېسەو سەرەتانی زۋانی ھۆرامیش گېرتەرە و ئیسە ئیتر ۋەرەنگاریېۋی فرە سەخت و پەیگیرانەش پەنەۋاز هەن و ھەڵە-نۋیسییەکە یۊ و دۋۍ نېیا، بەڵکو تەمامو ئەدەبیاتی تازەو زۋانی ھۆرامیش گېرتەنەرە و ئەشېیێ ۋەڵۍ گرڎ چېۋېۋیەنە، بە نۋیستەی بەرڎەۋام ئانە ڕ‌ۊشن کریابېیێۋە، کە نمەکریۊ (ێ) پەی دۋۍ دەنگا؛ هەم ( ې-ۍ ᴉ ) و هەم ( ێ - ێ ĕ) ، (ۆ) پەی دۋۍ دەنگا؛ هەم ( ۆo ) و هەم ( ۊ ü) بەکاربریۊ، چۇنکە گرڎ پېتېۋە یەک ئەرکش ھەن، ئاڎېچ نمایانکەرڎەو یەک دەنگین، ھەر پاسە کە چەم نمەتاۋۊ وارڎە بوەرۊ و دەم نمەتاۋۊ ۋینۊ و گۊش نمەتاۋۊ بۋە کەرۊ.
ئەشېیێ چە کاتو وېشەنە بەبۍ سڵکەرڎەی، ڕەخنەگېرتەی تڼ و ڕاسەوڕاس ئاراستەو ئا نادەربەسییە زۋانەۋانییە کریابېیێ، تاکو زاڕۊڵۍ و گەنجە ھۆرامی-زۋانەکۍ ئارۊی بەڎبەختانە پا نەنېیانە یاگەپاو ئا نۋیسەرە کەمتەرخەم و نادەربەسا و دلۍ لیتەو ھەڵە-نۋیسیی ھیزی و ئیسەینە گیرنەۋەرا. بە پەیلۋاو من سەرەتانەکە بە جۊرېۋ پەرەشئەسان، فرینەو ھۆرامی-زۋانەکا ئېراقی، کە ئا دۋە پیتەشا بە درۊسی ( ۆ ، ێ ) وانێنۍ و درۊس مزانا دەنگو ئا دۋە پیتەیە چە دەنگو ( ۊ ) و ( ې -ۍ ) جېیاۋازا، کەچی گېرۊڎەو ئا سەرەتانەیە بېیېنۍ، کە چە ئێرانۆ و پېسەو ۋەرەنجامو سەپېیای زۋانی فارسی، پەی دلۍ ھۆرامەکا ئېراقی تەشەنەشکەرڎەن.
ھەڵبەتە، ئەر زۋانی ھۆرامیینە دەنگو (ۆ | O) و (ێ | ӗ) نەبېیێنۍ، دیسان ئاسایی نەبۍ، کە پەی نۋیستەی (ئۊ : ۊ : لۊ ü әü : Lü )ی و (یۍ : ې -ۍ : مېڵۍ Yᴉ : ᴉ : mᴉľᴉ ) ئېمە (ۆ | O) و (ێ | ӗ) بەکاربەرمۍ. چۇنکە (ۆ | O) و ( ێ | ӗ ) ھېمانۍ پەی بەرزۆبېیەی دۋۍ دەنگا، کە دلۍ ئی ۋاچانە ھەنۍ (ھۆر، ھۆرام ، ھۆرامی، ھۆرامان، کەرۆ، بەرۆ، بڎۆ، چڕۆ، شارۆ ..تد) و (ئێر، ئێران، پێنە، لۋێنە، دریێنۍ، وڕیێنۍ، وڕیێنێ، کریێنۍ، کریێنێ، ۋزیێنۍ ، ۋزیێنێ، بلمێ، بەیدێ، لۊدێ، گېڵدێ، ورۇژیێ ، ورۇژیێنۍ ...تد)؛ ئەر بە ورڎی سەرنجو ئی ۋاچا بڎەیمۍ، فرە بە ئاسانی جېیاۋازی ۋاتای و دەنگېشا بەرگنۊ:
شارۊ : [نامۍ ، گېڵای شۊنۊ وەزارە دماو ۋەزشای]
- ئاسۊ، بۊ با پەی دلۍ باخی بلمۍ و شارۊ کەرمۍ!
شارۆ : [کرڎارو فەرماندای بە دوەم کەسی تاکی]
- کنا خاتۇن، ئا خەلەیە شارۆ، با باجگیرۍ ئوسمانییەکا پنەش نەزانا!
لۋێنۍ :[کرڎاری ۋېیەرڎەی تەمامی (یەک جاری)، پەی یەرەم کەسی کۊ]
- کاتېۋ ئېمە ئامامۍ، ۋاتشا ئاڎۍ لۋێنۍ.
لۋێنێ : [کرڎاری ۋېیەرڎەی تەمامی (فرە جارەکی)، پەی یەرەم کەسی کۊ]
- کاتېۋ ئېمە ئامایمێ، ۋاتشا ئاڎۍ لۋێنێ.
ملدۍ : [کرڎاری ئیسەیی | ئایەندەیی (یەک جاری)، دوەم کەسی کۊ]
- ئانە کۊگە ملدۍ؟
کەی شمە بەرەو شۊشمۍ ملدۍ؟
ملدێ : [کرڎاری ئایەندەیی (فرە جاری)، دوەم کەسی کۊ]
- کەی شمە پەی یانەو وېتا ملدێ؟
بېژگە ئا گرفتا، هەڵای ئېمە چنی کۊمەڵېۋی تەر چە گرفت و نادرۊسییا ڕۇبەڕۇۍ ھەنمۍ، کە زۋانی ھۆرامیشا تەنېیەنەرە :
- نامەبەرڎەی پیتەکا (حەرفەکا) بە بېدەنگ و دەنگدار، ئانە کاتېۋەنە کە پیتە ھېماسازییەنە پەی دەنگی و پیتۍ بېدەنگە بېیەیش نېیا و ھېماسازیکەرڎەی چېۋېۋی، کە بېیەیش نەبۇ، پېسە نامەنېیای جنی بۊ.
- نامەنېیای بارە ڕازۋانییەکا ھەر پېسەو ھېماسازیی دەنگەکا، ھەر کەس بە ئارەزۇ وېش و چنین ئاۋەزۇ وېش بڕکەرۊ.
- فاڕای ئامرازە ڕازۋانییەکا، ۋەرو ئانەی کە چنی زۋانەکا دۆروبەری ھامبەشېنۍ.
- بەراۋرڎکەرڎەی و پیمانەکرڎەی و شیکەرڎەی بارو ڕازۋانو زۋانېۋی بەپاو ڕازۋانو زۋانېۋی تەری.
- پېۋەرە نەلکنای ۋاچە یۊگېرتەکا بە یەنگۆکەرڎەی ڕانۋیسو زۋانی فارسی (درۊس کەرڎەی، دەس بەرڎەی، چەکەرە کەرڎەی، قسە کەرڎەی، دڵ پیس، نامە وەش، دەنگ وەش، خېرا تەر، ھەتیم باز، پیر تەرین، ...تد)، کە وېشا ۋاچۍ یۊگېرتېنۍ و مشیۊ پېۋەرە بنۋیسیا.
- ئا گرفتۍ و کۆمەڵېۋ گرفتاریۍ تەرۍ، کە پەنەۋاز هەن چە بارەشا بنۋیسیۊ و گفوگۊکریۊ و چارەسەرکریا ...تد.
نەۋاچېیا نەمەنۊ، من ئی بابەتۍ پەی ورۇژنای و درۊسکەرڎەی گفتوگۊ-کەرڎېۋی بەردەۋامی و ھاندای کەسا تەرین پەی نۋیستەی و ڕەخنەگېرتەی [چی بارۆ] منۋیسۇ. هومېڎواز ھەنا وەنەرۍ ئازیزۍ بە سەرنجدای و ڕەخنەگېرتەی چی بابەتۍ دەسپنەکەرا، تاکو ژڵېۋېۋی ڕەخنەگېرانە ڕاگنۊ و سەرنجدای و ڕەخنەگېرتەی بۊ بە گیانو ژڵېۋەی ڕۆشنگەرانەی و پەرۋەرڎەکەرو وەنەری دەربەسی و سەرنجداری و ئەۋەوانای گرڎ نۋیستېۋی بە چەمو ڕەخنەی، تاکو ھیچ ئایدیۆلۆجیېۋ و ھیچ کۊششېۋی دوژمنسازانە نەتاۋۊ وەنەرا ئاراستەکەرۊ و نەتاۋۊ قسەکەرڎەی و زۋانی ئەڎایی وەنەرا تېکبڎۊ.
دما قسە، من هومېڎواز ھەنا، ئا بەڕێزۍ کە من دلۍ ئی نۋیستەینە چە بارەو ھېماسازیییەکا ئاڎېشا سەرنجۍ وېم نۋیستېنۍ، یەکەم سەرنجداکەو من بە ھورۇژمی کەسیی پەی سەرو وېشا نەزانا و لێکنەڎاۋە و چە بارەو خراب ئەنەیاۋای من چە بابەتەکا، وەڵام بڎاۋە و ڕۊشنکەرڎەی وېشا بڎا و بنۋیسا، تاکو بەردەۋامیی گفتوگۊکەرڎېۋی دڵسۊزانەی، کە ئامانجش دماییئاۋرڎەین بە ئا سەرەتانەی ( بە بېسەرەو-بەرەیی ڕانۋیسی ھۆرامی و فرە ھېمایی پەی یەک دەنگی و ھەر پاسەیچ دماییئاۋرڎەی بە بەکاربەرڎەی یەک ھېمای [پیتۍ] پەی دۋۍ دەنگا، کە ھەر ئیسە چە گرڎو چېۋەکا تەری زېیاتر زۋانی ھۆرامی ۋیران کەرۊ و خەریکا جۊرو قسەکەرڎەی ھۆرامەکا شېۋنۊ)، بەڵکو بە کۊششو گرڎېماۋە بتاۋمۍ گرفتو (ھېماسازیی دەنگە ھۆرامییە تایبەتەکا) و (فرە کیبۆردیی) و (بېسەرەوبەرەیی ڕانۋیسو زۋانی ھۆرامی) چارەسەرکەرمۍ، تاکو پېۋەرە بتاۋمۍ نۋیستەکا یەکتری بوانمېۋە و چە مەبەسو یەکتری بېیاۋمېنە و دیالۆگی ڕۆشنۋیرانە و کۊمەڵایەتیی چە بارەو گرفتارییەکا ڕۊزگاری، کەرمۍ بە پەرچەمۊ ژڵېۋە ڕۊشۋیریی و جەماوەریی و کۊمەڵایەتییەکا و ئامانجە بەرزەکا (شاییستەکەرڎەی ژیۋای، ژیۋارپارېزنای و ئاژەڵدۊسی و زۋانی ئەڎایی) ۋزمۍ خزمەتو درۊسۆکەرڎەی و پتەۋکەرڎەی پەیۋەڼییە کۊمەڵایەتییەکا و پەرەدای و بەرزۆکەرڎەی ئاستو کولتۇری و ڕۊشنۋیری و وۍ-ڕزگارکەرڎەی چە دامە ڕامیارییەکا، کە چە سەرەتاۋە تاکو ئیسە بەس نەھامەتیی و بەڎبەختیشا پەی فرەو کۊمەڵۍ ئاۋرڎەن و مارا.
29و جۇنو 2019
---------------------------------------------------------------------------
پەراۋېزۍ:
(1) سەرتەل: ئۆنلاین؛ کیبۆردۍ سەرتەلە | ئۆنلاینە ئا کیبۆردېنە، کە ئینتەرنێتەنە دلۍ پەڕیانېۋیەنە یان فۆرومېۋیەنە ھەنە و بەکاربەر متاۋۊ پنەش بنۋیسۊ و نۋیستەکەو وېش پەی یاگېۋۍ تەرۍ کۆپیکەرۊ www.lexilogos.com/calvier/gorani.html
بەرتەل: ئۆفلاین؛ کیبۆردۍ بەرتەلە | ئۆفلاینە بە دۋۍ جۊرۍ ھەنە:
جۊری یەکەمە: پېسەو بەرنامېۋی سەرو سیستەمو بەکاربەریی دەزگاکاۋە مەرزنیۊرە http://sourceforge.net/p/horami-keyboard-v3-2//download
جۊری دوەمە: پېسەو پەڕلېۋی ئینتەرنێتیی بەڵام بەبۍ پەیۋەست-بېیەی ئینتەرنێتیی بە ھەمان شېۋەو کیبۆردۍ سەرتەلۍ | ئۆنلاینۍ ھەرمانەکەرۊ و بېیەی ئینتەرنێتی پەنەۋاز نېیا https://sorceforge.netprojects/horami-nvis/filesHorami-nvis%20v1.0zip/download
یان سەرو ئی لینکە وارینەیە کلیککەرە و چە ئینتەرنێتەنە (ئۆنلاین) بەکارشبەرە https://sites.google.com/view/horaminvis
(2) دماو ئەرەنېیای ئاماڎەکەرڎەی یەکەمو (کیبۆردۍ ھۆرامیۍ)، ساڵۊ 2013 خەریکو ئەرەنېیای ئەلفابێتی ھۆرامی-لاتینی بېیا و ھامکاتیچ ئەرەنېیای یەکەمین ئاماڎەکەرڎەی کیبۆردۍ ھۆرامیۍ-لاتینیۍ.
(3) ھەرچڼ فرە کەسۍ سکریپتېۋ کە پەی نۋیستەی عەرەبی و فارسی و ئوردۇیی و پەشتۇیی و ھۆرامی و سۆرانی و کرمانجی و ...تد بەکاربریۊ، بە ئەلفابێتی ئارامی نامیبەرا و مژناسنا، بەڵام ۋەرو ئانەی کە ئاستېۋی فراۋانتەرەنە بە سکریپت و ئەلفابێتی عەرەبی ئەژناسیان و مژناسیۊ، من چېگەنە ھەر نامە باۋەکۍ (سکریپتی عەرەبی) بەکاربەرۇ، تاکو چە وەنەری سەرنەشېۋنۇ.
* دیۋانو (سەیدی هۆرامی)، محەمەدە ئەمین کاردوخی، چاپی یەرەم 1385 سنە، ل 201
** دەنگە تاییبەتەکۍ زۋانی هۆرامی، پیتە و نمۇنەی دەنگیی و نۋیستەیی:
- ڎ : ئەڎا : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6322
- ۋ : ۋاران : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6328
- ڼ : مەڼ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6324
- ۊ : لۊ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6326
- ې ۍ : دەنگ https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/6330
- ﯗ = و : (مﯘ)
لینکو گرڎو پیتەکا ئەلفابێتو زۋانی ھۆرامی
https://t.me/Ferhengu.Zvani.Horami/7588
[1]