ناونیشان: وڵاتانی بەڵتی؟
ئامادەکار: #حوسێن عەبدولکەریم ڕۆستەم#
وڵاتانی بەڵتی
بریتییە لە کۆمەڵە وڵاتێک دەکەونە کیشوەری ئەوروپا (ئەستۆنیا، لاتیڤیا، ليتوانيا)، ئەم وڵاتانە دەکەونە کەناری دەریای بەڵتی و پێیان دەوترێت وڵاتانی بەڵتی یان وڵاتانی بەڵتیڤ یان کۆمارەکانی بەڵتی یان نەتەوەکانی بەڵتی.
وڵاتانی بەڵتی دەکەونە ناوچەی باکووری ئەوروپا لە کەناری ڕۆژهەڵاتی دەریای بەڵتی، سنوری ناوچەکە بریتییە لە دەریای بەڵتی لە باکوور و ڕۆژئاواوە، و پۆڵەندا و بەشێک لە ڕوسیا لە باشووری ڕۆژئاواوە و بیلاروسیا لە باشووری ڕۆژهەڵاتەوە و ڕوسیا لە ڕۆژهەڵاتەوە.
$زاراوەی وڵاتانی بەڵتی.$
زاراوەیەکی جوگرافی سیاسییە، بۆ وڵاتانی (ئەستۆنیا، لاتیڤیا، ليتوانيا) بەکاردێت لە ئەوروپای باکوور لە کەناری ڕۆژهەڵاتی دەریای بەڵتی، زاراوەکە وەکو زاراوەیەکی کەلتووری، نیشمتانی، زمانی نییە، چونکە لە کاتێکدا زۆربەی دانیشتوانی (لاتیڤیا، ليتوانيا)، لە گەلانی بەڵتین بەڵام زۆربەی دانیشتوانی وڵاتی ئەستۆنیا لە گەلانی
ڤێنییە، ئەم سێ وڵاتە هاوپەیمانیان دروست نەکردووە، بەڵام هاوکاری لە نێوانیاندا هەیە لە بواری سیاسەتی دەرەوە و ئاسایش و بەرگری و ووزە و گواستنەوە، سێ وڵاتەکەی بەڵتی ئەندامن لە پەیمانی باکووری ئەتڵەسی و ناوچەی یۆرۆ و ڕێکخراوی هاوکاری ئابووری و پەرپێدان و لە یەکێتی ئەوروپایشدا.
$ناونانی وڵاتانی بەڵتی.$
زاراوەی وڵاتانی بەڵتی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی یازدە کە لە ناوی دەریای بەڵتییەوە هاتووە، چەندین بۆچوون دەربارەی بنچینەی ناوەکەدا هەیە کە لە کۆتایدا دەگەڕێتەوە بۆ بنچینەی هیند و ئۆرپی.
دەریای بەڵتی لە سەدەکانی ناوەڕاستدا بەزمانی جیرمەنی لە نەخشەکان دەرکەوت بە بەناوی دەریای ڕۆژهەڵات و بەزمانی ئەڵمانی بەناوی دەریای ئۆستسی و بەزمانی دانیمارکی بەناوی ئۆستاسوین و بەزمانی هۆڵەندی بەناوی ئۆشتسی و بەزمانی سویدی ئۆستخۆن.
زاراوەکە تا سەرەتاکانی سەدەی بیست بۆ وڵاتانی سەر دەریای بەڵتی بەکارهات وەکو ئەڵمانیا و سوید و دانیمارک و پۆڵەندا و ڕوسیا، بەڵام پاش جەنگی جیهانی یەکەم زاراوەکە وڵاتانی سوید و دانیمارکی نەگرتەوە و لە وڵاتە سەربەخۆ نوێەکانی کەناری ڕۆژهەڵاتی دەریای بەڵتی (ئەستۆنیا، لاتیڤیا، ليتوانيا) پێک هات.
بەدرێژایی سەدەی هەژدە تاکو سەدەی بیست
وڵاتانی بەڵتی بەشێک لە ئیمپراتۆرێتی ڕوسی بوون تاکو لە ساڵی 1918 سەربەخۆیان بەدەست هێنا، و دووبارە ڕوسیا ئەو وڵاتانەی داگیر کرد پاشان ئەڵمانیا لە جەنگی جیهانی یەکەم سێ وڵاتەکەی داگیر کرد بەڵام ڕوسیا توانی دووبارە ئەو وڵاتانە داگیر بکات و بە هەڵوەشانەوەی یەکێتی سۆڤیت لە ساڵی 1991 سەربەخۆیان بەدەست هێنا.
$ئاو و هەوای وڵاتانی بەڵتی.$
وڵاتانی بەڵتی خاوەنی ئاووهەواێکی سارد و شێدارن، و پلەکانی گەرمی مامناوەندە بەبەراورد لە گەڵ ناوچەکانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات، و باران بەسەر بەرزاییەکانی ناوەوە زیاتر دەبارێت لە ناوچەکانی دیکەدا.
$ئابووری وڵاتانی بەڵتی.$
وڵاتانی بەڵتی خاوەنی ئابووری بەهێزن، کشتوکاڵ ڕۆڵێکی گەوری هەیە لە ئابووری وڵاتانی بەڵتی هەرچەندە نزێکەی سێ یەکی ناوجەکە بریتییە لە دارستان، و بەگشتی
ئابووری وڵاتانی بەڵتی بریتییە لە چاندنی پەتاتە و دانەوێڵە و بەروبوومی ئاڵف و بەخێوکردنی ئاژەڵ و ڕاوکردنی ماسی
$زمان لە وڵاتانی بەڵتی.$
زمانە سەرەکییەکانی ناوچەی بەڵتی بریتییە لە چوار زمانی سەرەکی (لاتیڤی، لیتوانی، ئەستۆنی، لیڤۆنی).
سێ وڵاتەکەی بەڵتی
1- وڵاتی ئەستۆنیا :
یەکێکە لە وڵاتانی بەڵتی، دەکەوێتە باکووری ئەوروپا، سنووری ئەستۆنیا بریتییە لە کەنداوی فنلەندا لە باکوورەوە و دەریای بەڵتی لە ڕۆژئاواوە و لاتڤیا لە باشوورەوە و دەریاچەی بێبۆس و ڕوسیا لە ڕۆژهەڵاتەوە، ڕووبەری ئەستۆنیا 45227 کم²، و زیاتر لە 1500 دورگەی بچووک و گەورە لە دەریای بەڵتی پێک دێت، دەکەوێتە ژێر کاریگەری ئاووهەوای کیشوەری سارد. ژمارەی دانیشتوانی 1.3 ملیۆن کەسە و شاری تالین پایتەختی وڵاتە، دانیشتوانی ئەستۆنیا لە ئەسڵە فنلەندین، زمانی فەرمی وڵات فنلەندیە، و خاوەن ئابووریەکی بەهێزە.
2- وڵاتی ليتوانيا:
گەورەترین وڵاتانی بەڵتییە لە ساڵی 2004 بوو بە ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا، ویەکێکە لە وڵاتانی یەکێتی سۆڤیتی جاران، دەکەوێتە کەناری باشووری ڕۆژهەڵاتی دەریای بەڵتی و ڕۆژهەڵاتی سوید و دانیمارک، سنووری ليتوانيا بریتییە لە لاتیڤیا لە باکوورەوە و بیلاروسیا لە ڕۆژهەڵات و باشوورەوە و پۆڵەندا لە باشووری ڕۆژئاواوە و هەرێمی گالینینگرادی ڕوسی و دەریای بەڵتی لە ڕۆژئاواوە.
ڕووبەری کەناری وڵاتی ليتوانيا 100 کم و 38 کم ڕاستەوخۆ دەکەوێتە سەر دەریای بەڵتی و ئەوی ماوتەوە دەکەوێتە سەر دەریاچەی کۆرسیو، ئاووهەوای ليتوانيا تێکەڵە لە ئاووهەوای کەناری و کیشوەری، شاری ڤيلنيۆس پایتەخت و گەورەترین شارەکانی ليتوانيایە، ژمارەی دانیشتوانی 3.515.858 مليۆن کەسە، زمانی لیتوانی زمانی فەرمی وڵاتە.
3- وڵاتی لاتیڤیا:
یەکێکە لە وڵاتانی یەکێتی سۆڤیتی جارانە، لە ساڵی 2004 بوو بە ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا، سنووری لاتیڤیا بریتییە لە دەریای بەڵتی لە باکوور و ڕۆژئاواوە، و ئەستۆنیا لە باکووری ڕۆژهەڵاتەوە و ڕوسیا لە ڕۆژهەڵاتەوە و بیلاروسیا لە باشووری ڕۆژهەڵاتەوە و لتوانیا لە باشوورەوە، ڕووبەری وڵات 64.589 کم2 و ژمارەی دانیشتوان 2.165.165 کە لە ساڵی 2014، و ڕووبەری وڵاتە نزیکەی 12000 ڕووباری بچووک و 3000 دەریاچە و ڕووبەرێکی فراوان لە دارستان دایدەپۆشێت، شاری ڕێگا پایتەختی وڵاتە، ئاووهەوای لاتیڤیا کەنارییە لەگەڵ هاوینی سارد و باراناوی و زستانی مامناوەندە و زمانی فەرمی، زمانی لاتێڤیە.[1]