لۆزان، پەیمانێک کە بڕیاری درووستکردنی دەوڵەتی کوردستانی هەڵوەشاندەوە
ڕۆژ قادری

بۆ باسکردن و پەرژانە سەر پەیمانی لۆزان، سەرەتا دەبێت ئاوڕێک لە جەنگی جیهانیی یەکەم بدەینەوە، هەروەها ناکرێت بەبێ باسکردن لە پەیمانی سیڤەر، بپەرژێینە سەر پەیمانی لۆزان.

=KTML_Bold=جەنگی جیهانیی یەکەم=KTML_End=
جەنگی جیهانیی یەکەم کە وەک جەنگی گەورەش دەناسرێت، جەنگێکی جیهانی بوو کە ڕێکەوتی #28-07-1914# دەستی پێ کرد و هەتا #11-11-1918#ی زایینی درێژەی کێشا. وڵاتگەلێکی زۆر لەم جەنگەدا تێوەگلان و بە ملیۆنان مرۆڤ بوونە قوربانی و زیانەکانی تا ئەو کات، لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بێ‌ وێنە بوو.
جەنگی جیهانیی یەکەم لە بەرچاوترین ڕووداوەکانی مێژووی مرۆڤایەتییە و بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە دیاریکردنی مێژووی سەدەی بیستەمدا ڕۆڵێکی گەورەی هەبووە. ئەم جەنگە بووە هۆی کۆتاییهێنان بە چەند سیستەمی سەڵتەنەتی لە ئەورووپا و بووە هۆی لەنێوچوونی چوار بنەماڵەی حکوومەتیی هابسبۆرگ-لۆرێن لە ئۆتریش (نەمسا)، هوهێن تێسۆلێرن لە ئەمپراتۆریی ئەڵمانیا، ئالێ عوسمانی لە ئەمپراتۆریی عوسمانی و ڕۆمانۆف لە ئەمپراتۆریی ڕووسیا.
هەندێک لە هۆکارەکانی جەنگی جیهانیی یەکەم بریتی بوون لە: بەربەرەکانێی نەمسا و ڕووسیا لە باڵکان، گرژیی نێوان فەڕەنسا و ئەڵمانیا لەبارەی ئاڵزاس و لێرن، کێبڕکێیی ئابووری و دەریاییی نێوان ئەڵمانیا و بەریتانیا، پەرەسەندنی ناسیۆنالیسم لە ئەورووپا، ئەمبارکردنی چەکوچۆڵی جەنگی لە ئاستێکی زۆر بەربڵاو لە وڵاتانی ئەورووپاییدا و...، بەگشتی جەنگی جیهانیی یەکەم بناخەدانەری پاکتاوی ئەتنیکیی کورد بوو.

=KTML_Bold=پەیمانی سیڤەر=KTML_End=
ڕێکەوتی #10-08-1920#ی زایینی (دوای جەنگی جیهانیی یەکەم) پەیماننامەی سێڤەر کە پەیمانێکی ئاشتی لەنێوان دەوڵەتانی فەڕەنسا، بەریتانیا، ئیتاڵیا و ژاپۆن و ھاوپەیمانان بوو، لە وڵاتی فەڕەنسا واژۆ کرا. لە کاتی واژۆکردنی ئەم پەیمانەدا، شاندێکی کورد بە سەرۆکایەتیی شەریف پاشا بەشدار بوو و تێیدا باس لە دانی مافی ئۆتۆنۆمی بە کورد کرا کە ئەمە بۆ یەکەمین جار بوو بە شێوەیەکی فەرمی لە ئاستێکی وەهادا باسی مافی کورد بکرێت.
کۆمیسیۆنێکی نوێنەرانی زلهێزەکان نەخشەیەکیان بۆ خۆبەڕێوەبەریی ناوچەییی کوردان، بە مافی سەربەخۆبوون لە ماوەی ساڵێکدا، پێشکەش کرد. ئیتر کوردان چاوەڕوانی سەربەخۆییی تەواو بوون، ئەگەرچی ناوچە کوردییە دەستنیشانکراوەکان لەگەڵ ڕووبەری کوردستانی گەورە یەکی نەدەگرتەوە، بەڵام زۆرتر وەک پاشنووسی ئەرمەنستانی سەربەخۆ دەچوو.
پەیماننامەکە 13 بەشی هەبوون و ئاماژەی بە 433 بڕگە دەکرد. دەقی کوورتکراوی ئەو بڕگەگەلەی پەیمانی سیڤەر کە تایبەت بە کورد بوون، بەم شێوەیەیە:
بڕگەی 62: دەبێت کۆمیسیۆنی ئەستەنبوڵ بەفەرمی سێ نوێنەر دەستنیشان بکات و هەتا شەش مانگ دوای مۆرکردنی ئەو پەیماننامەیە، ئەو کۆمیسیۆنە دەبێت نەخشەیەک بۆ ئۆتۆنۆمیی ئەو ناوچانە ئامادە بکات کە زۆربەی دانیشتووانی کوردن.
بڕگەی 63: حکوومەتی تورکیا پابەندی هەر بڕیارێک دەبێت کەوا کۆمیسیۆن دەری بکات و دەبێت لە ماوەی سێ مانگ پاش دەرکردنی بڕیارەکە، جێبەجێیان بکات.
بڕگەی 64: تا ساڵێک پاش واژۆکردنی ئەو پەیمانە، ئەگەر کوردەکانی دانیشتووی ڕووباری فورات‌ و باشووری ئەرمەنستان لە تورکیا جیا نەبنەوە، دەبێت بە ئەنجوومەنی کۆمەڵی نەتەوەکان ڕابگەیەنن‌ و ئەنجوومەنیش دانی بەوەدا نا کە ئەوان دەتوانن سەربەخۆ بژین و دەبێت حکوومەتی تورکیاش قبووڵی بکات و دەستبەرداری ئەو ناوچانە بێت. کوردەکانی ویلایەتی موسڵیش ئەگەر خوازیاری جیابوونەوەن، ئەوا هاوپەیمانان هیچ ڕێگرییەکی لێ ناکەن.
هیچ کام لەو بڕگانەی پەیماننامەی سیڤەر جێبەجێ نەکران (هۆکارەکانی ئەمەش زۆرن کە لەم بابەتەدا بواری باسکردنیمان نییە) و زۆری پێنەچوو کە پەیمانی لۆزان واژۆ کرا.

=KTML_Bold=پەیمانی لۆزان=KTML_End=
ڕێکەوتی #24-07-1923#ی زایینی، براوەکانی جەنگی جیهانیی یەکەم (هاوپەیمانان) و تورکیا، لە شاری لۆزانی وڵاتی سویس، پەیمانێکیان بە ناوی پەیمانی لۆزان واژۆ کرد. واژۆکردنی پەیمانی لۆزان، هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەری لێ کەوتەوە و بە جۆرێک لە جۆرەکان ئەم بابەتە لەو سەردەمەدا کۆتایی بە خەونی کوردستانییەکان بۆ درووستکردنی دەوڵەتی کوردی هێنا.
بەپێی ئاگربڕی مودەینا لەنێوان بەریتانیا و ناسیۆناڵیستە تورکەکان لە ساڵی 1922دا، مەرجەکانی پەیماننامەکەی سیڤەر پێویستی بە دانووستانی سەرلەنوێ بوو. هاوپەیمانان و کەماڵیستەکان (وەک نوێنەرانی بێ ڕکابەری تورکیا)، بۆ ئەو مەبەستە ڕێکەوتی 20ی نۆڤامبەر لە لۆزان بۆ کۆنفرانسی ئاشتی کۆ بوونەوە.
دوای ئەوە مستەفا کەماڵ پەیماننامەی سیڤەری هەڵوەشاندەوە و سەرجەم مەرجەکانی پەیماننامەکەی ڕەت کردەوە. کەماڵیستەکان کۆمارێکی نوێیان لەژێر ئایدیۆلۆژیی ناسیۆناڵیسمی تورکی-کەماڵیستی ڕاگەیاند.

ڕێکەوتی 24-07-1923، پەیماننامەی لۆزان یان بە واتایەکی تر، پەیماننامەی ئاشتی لەگەڵ تورکیا، لەنێوان تورکیا و دەوڵەتانی ئەمپراتۆریی بەریتانیا، فەڕەنسا و ئیتاڵیا، بە ڕەزامەندیی دەوڵەتانی ژاپۆن، یونان، ڕۆمانی، دەوڵەتی سیرب-کرۆوات-سلۆڤێن و چێکوسلڤاکیا واژۆ کرا.
بەگشتی ئەم پەیمانە بە فەرمی ئەو ململانێیەی کە لە سەرەتای جەنگی جیهانیی یەکەمەوە لەنێوان ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و فەڕەنسا، بەریتانیا، ئیتاڵیا و یۆنان هەبوون، یەکلایی کردەوە و بەتەواوەتی بە زیانی کورد شکایەوە.
پەیاماننامەی لۆزان لە پێنج بەش و 143 بڕگە پێک هات و تورکیا وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ دانی پێدا نرا. هەروەها بڕگەکانی 37 تا 45 لە ڕێککەوتنی لۆزان گرنگترینیان بوون، چونکە باسیان لە مافی کەمینەکان دەکرد؛ بۆ نموونە بەپێی بڕگەی 38، حکوومەتی تورکیا بەڵێن دەدات بەرگری لە ماف و موڵک و ئازادیی هاووڵاتییانی تورکیا بکات، بەبێ ڕەچاوکردنی زمان و ڕەگەز و ئایین. بەڵام لەو پەیماننامەیەدا باسی کورد و کوردستان نەکراوە، باسی ئەرمەنەکانیش نەکراوە، تەنانەت باسی پەیمانی سیڤەریش نەکراوە، بەڵام ناوەرۆکی پەیمانی سیڤەر هەڵوەشێنرایەوە. لە پەیمانی لۆزاندا کورد وەک نەتەوە یان تەنانەت وەک کەمینەیەکی بچووکیش لە تورکیادا دانی پێدا نەنرا.
هەروەها سەرەڕای هەوڵی بەریتانیا بۆ گونجاندنی خۆبەڕێوەبەریی کوردی لە بڕگەیەکدا، بەڵام هیچ ئاماژەیەک بە دەستەواژەی کوردستان، کورد یان پارێزگاری لە مافەکانیان نەکرا.
دوای پەیمانی لۆزان، لە یاسای بنەڕەتیی 1924دا، تورکبوون بوو بە بناغەی شارۆمەندی و بەم شێوەیە لە یاسای بنەڕەتیی تورکیادا حاشا لە هەر نەتەوە و ئیتنیکێک جگە لە تورک دەکرێت.

=KTML_Bold=کۆتایی=KTML_End=
هەرچەند واژۆکردنی پەیماننامەی لۆزان لەو سەردەمەدا کۆتایی بە خەونی کوردستانییەکان بۆ درووستکردنی دەوڵەتی کوردی هێنا بەڵام لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا و دوای دوو پەیماننامەی سیڤەر و لۆزان، کوردەکان هەرگیز لە خەبات و تێکۆشان بۆ گەیشتن بە مافەکانیان کۆڵیان نەداوە. لە خەباتی #شێخ سەعیدی پیران# ەوە بگرە تا ئەمڕۆ، خەباتی کورد لە هەر چوار بەشی کوردستان بۆ گەیشتن بە مافە سەرەتایی و نەتەوەییەکانی بەردەوامە و تا گەیشتن بە ئاکامیش بەردەوام دەبێت.[1]