زوان چەنی هەرمانە مەکەروٙ؟
نویستەی: #ناجح گوڵپی#
زوان خاسیەتێوی-دیارکەوتێوی دەرونی تایبەو ئەنزانین. زوان دیارکەوتێوی کوٙمەڵایەتین. هەکە گرد ڕوێ بەکارش ماوەروٙنە. هەرپاسە گردما ویرێوی بەهازما هەن دەربارەو گونجیای و بەکارئاوردەی زوانی بە ڕاس و دروسی. ئیٛمە هەمیشە هەنمیٛ ویرۆکەرڎەینە کە زوان چندە سەرسامئاوەرەن. کاتێ واتێوەما هەنە پسەو (وەشەسیای) هەمیشە ویریٛش چەنە مکەرمیٛوە چەنی وەشە بییٛنە، چکوٙوە ئاومێنە؟ پەی ماوەو خولێ ویریٛ بکەرەو ئەچی زوانیە، ئیجا ئی واتیٛ بوانەوە و بیاوەشەنە و بزانە چەنی و چکوٙنە بەکارش ماری واتچنەنە یام دواینە؟ ئەچی کاتنە توٙ نا هاگایانە میاویشنە، وەلێم نمەزانی چەنی سازیێنە و چەنی زوانەکەت هەرمانە مەکەروٙ؟ زوان پسەو ماشینێوەی ئاڵوٙزی هەرمانە مەبەروٙ، بڕێو لیٛڵییٛش چەنەنیٛ بەئاسانی نمەیاومیٛشانە. پەوکای پەی ئەنەیاوای دیمە نادیارەکاو زوانی، زانشتو زوانی یاردیما مەدوٙنە تا یەکەڵاشا بکەرمیٛوە، بوزمیٛشا بەرۆ و چەنەشا بیاومیٛنە. واتچنسازی، یام سازنای واتچنی-ڕیٛسمانی یوٙن ئەچا چیٛوە نادیاراو زوانی هەکە جە ڕاو ئادیوە مزانمیٛ زوان چەنو هەرمانە مەکەروٙ؟ جە ڕاو واتچنسازیوە پەیما بەر مەگنوٙ چەنی هەرمانە مەکەروٙ و هەرمانەو ویٛش مەپوٙڕنوٙ. با ئیسە بزانمیٛ بنەڕەتنە زوان چەنو هەرمانە مەکەروٙ؟
ئیسە زاناما زوان خاسەتێوی مەعرفی و دەرونی ئانزانین. بەسیان مەژگیوە و دەمارەکانو مەژگیوە، بڕێو جە دەمارەکان ئەرکو سازنای دەنگی (نویسە)یشا هەنSound, Letter، بڕێ تەریچ ئەرکو فاڕای ئی دەنگاشاهەن پەی واتیٛ و پەی ویری-فکرەی. یانی دەنگەکا مەواڕوٙ پەی واتێوەی ماناداریٛ. ئەگەر سەرنجە بدەیمیٛ بە زوان ئی واتا و ویریە بەرمەوزمیٛ و مدەیمیٛش بەر تا وەردەنگەکەما بژنەووٙنەشا. جە باسێوی تایبەنە بەنامیٛ (زوان و مەژگ) بە تیٛروتەسەلی باسو پەیوەندی زوانی و مەژگی کریان. بەرهەمئاوردەی و ئەژنەویەی دەنگەکاو زوانی پەنەش ماچا فوٙنەتیک Phonetics دەنگسازنای. دماو ئانەی کە دەنگەکیٛ ئامێ بەرۆ و فاڕیێ پەی هەننەیsyllable و نمونەیPattern و نەخشی گۆرەتەری ڕیٛکیٛوزیێ، ئاوەختە پەنەش ماچا دەنگئەشناسای، فنۆلۆجی Phonology. ئیجا کە دەنگەکیٛ-نویسەکیٛما ڕیٛکیٛوستیٛ پەی ئانەی ماناشا ببوٙنە ئاوەختە پەنەشا ماچمیٛ موٙرفیم Morpheme یام واتیٛWord . پەی نمونەی (هامڕاز) واتێوەنە جە موٙرفیمو (هام) ی (ڕاز)ی وەشە بییٛنە. کە هەردوە بەشەکیٛش ماناشا هەنە، هام یانی پیٛوەرە، ڕاز یانی نیەتو دڵی. پەی ئینەی بزانمیٛ ئی واتیٛ چەنی مەسازیانیٛ زانشتو واتسازنای Morphology هەرمانەکیٛ مەپوٙڕنوٙ. دماو ئانەی کە واتیٛ چەنی هەنترینی ڕزیٛ و ڕیٛکیٛ کریێ پەی دەسەواتیٛ و واتچنی پەنەش ماچا واتچنسازی Syntax. دماو ئانەی واتیٛ و دەسەواتەکا مەبەرمیٛ، مەفاڕمیٛشا پەی ویری و ئەندیٛشەی و ماناکاشا مزانمیٛ ئاوەختە زانشتو مانائەشناسای Semantics هەرمانە مەبەروٙ. هەرپاسە وردیتەر کاتو قسیٛکەرڎەی میانو دویٛ کەسانە زانشتو مەبەستئەشناسای Pragmatics مەگنوٙ هەرمانە تا ماناو واتچنەکاو میانو دویٛکەسان بەر بگنوٙ.
واتچنسازی ئاحەندنە جە زوانی کە کەوتەن میانو دەنگی و واتیٛ و ماناو واتەی (چەنای)، یانی پەیوازەن گرد زانشتەکاو زوانی بزانمیٛ، زانشتو دەنگسازنای، دەنگئەشناسای، واتسازی، مانائەشناسای و مەبەستئەشناسای. چون گردو زانشتەکا بەشداریٛنیٛ ئەچی هەرمانیٛنە کە واتچسازناین، دەنگەکیٛ-نویسەکە مەفاڕیانیٛ پەی واتیٛ، ئیجا مەدرکنمیٛش پسەو دوای. یام پیٛسەو واتچنی ڕیٛکش مەوزمیٛ. چی هەرمانوکارنە ڕاگا و یاساو زوانی ویٛش مەسەپنوٙ، پەی ئانەی واتچنەکە، واتەی، دوای ڕاس و دروس بوٙنە. یانی ڕازوان سەروکاری ئی هەرمانە وردیٛ مەکەروٙنە. ئیسە زاناما چەنی زوان هەرمانە مەکەروٙ.
واتیٛ (زوان) ی جەویارو زوانئەشناساینە دویٛ جوٙریٛ مانا میاونوٙ. یوٙشا تەوانو ئەنزانین پەی دوای و چەنای کە بە یاردی پلە گوٙشتێوەن دلیٛو دەمینە، ئیدیچ هەر زوان Tongue پەنە مەوچیوٙنە. ئی پلە گوٙشتە سەربارو درکنای دەنگەکاو زوانی، هەرمانەو چەشتەی و یاردی وەردوپەڕەناوو واردەی مەکەروٙنە تا قوتش مدەی. ئەوی تەرشا نمونەو زوانەکاو جەهانین کە خوڎای گۆرەی بەخشان بە میللەتانو سەرو ڕووەو زەمینی، تا جە یوٙترینیشا جیا بکەروٙوە، هەر یوٙیچشا قەواعد و یاساو هەرمانکەرڎەیش جیاوازەن چەویشا تەری. پسەو زوانو گوٙرانی، زوانو کورڎی، زوانو عەرەبی، زوانو فارسی، زوانو سپانی، زوانو ئینگلیزی، زوانو سەواحلی، زوانو فەرەنسی. هەورامانەنە پەی هەر یەرە حاڵەتەکەو زوانی تەنیا یەک واتیٛما هەنە ئادیچە (زوان)ەن.[1]