نووسین و ئامادەکردنی: ئارێز ئەندەریاری
بەشی چوارەم و کۆتایی
لە دووای کۆمەلکوژیەکانی نێوان شەڕەکانی یەکەم و دووەمی جیهانی لە ڕێکەوتی 9 دێشامبر 1951 "کۆنوانسیونی پێشگرتن لە کۆموڵەکوژی و سزادانی بکەرانی" ئەو تاوانانەن لە کۆمەڵەی گشتی ڕیکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان، پەسەند کرا.
تا ئێستا 140 ولات ئەو کۆنوانسیۆنەیان واژۆ کردووە. سەرەڕای هەبوونی ئاوەها کۆنوانسیۆنێک، گەلی کورد لە لایەن دەوڵەتە سەردەستەکانی کوردستانەوە(ئێران، عێراق، تورکیە و سوریە) بەردەوام ڕووبەڕووی کۆمەلکوژی کراوەتەوە. لە تورکیە دوای لەسێدارەدانی "سەید ڕەزا دێرسیم"ی، لە 20 مارسی (1937 – 1938) زیاتر لە 90 هەزار کورد لە لایەن ڕژیمی تورکیەوە کۆمەڵکوژ کران. لە دەیەی 1980 زیاتر لە 182 هەزار مرۆڤی کورد لە لایەن ڕژیمی سەدام حسێن کۆمەڵکوژ کران(ئەنفال). لە ساڵەکانی(1984 – 1988) ڕژیمی ڕووخاوی بەعس بە گازی شیمیایی چەندین جار هێرشی کردەوەتە سەر‌ کوردان، نموونەی هەرە بەرچاوی لە 16-03-1988 لە ئەنجامی بۆمبارازنی شیمیایی شاری "هەلەبچە " زیاتر لە 5000 مرۆڤی کورد کۆمەڵکوژ کران و 10 هەزار کەسیتر ژەهراوی بوون. ڕژیمی بەعس زیاتر لە 5000 گوندی تێکڕووخان و دانیشتووانەکەی کۆمەلکوژ کرد؛ هەروەها دەیان کۆمەڵکوژیتر لەسەر کوردان بەڕێوە چووە. · ڕۆژهەڵاتی کوردستان (ئێران)! لە دەستپێکی هاتنە سەرکاری کۆماری ئیسلامی ئێران(1979) دووا بە دووای شکستی وتوویژەکانی نێوان کار بەدەستانی حکوومەتی و لایەنە کوردیەکان سەبارەت بە داخوازیەکانی نەتەوەی کورد، کۆمەلکوژی و لە سێدارەدانی مرۆڤەکان کەوتە ڕۆژەڤە، لە ئەنجامی پەلاماری هێزە سەربازی و ئاسایشیەکانی کۆماری ئیسلامی، تا ئیستا خەڵکی مەدەنی زۆرترین زەرەیان بەرکەوتووە. سیاسەتی جینوساید و کۆمەلکوژ کردنی کوردان لە لایەن کاربەدەستانی کۆماری ئیسلامی لە کاتێکدایە کە کۆماری ئێران چەندین ڕێکەوتننامە و کۆنوانسیۆنی نێونەتەوەیی سەبارەت بە مافە، مەدەنی و سیاسیەکان واژۆ کردووە ؛ لەوانە:

پەیمانی مافی هاوڵاتیبوون و مافەسیاسیییەکان، لە ژووەنی ساڵی 1975 واژۆ کراوە.
پەیمانێک سەبارەت بەمافی وەک یەکی ئابوری، کۆمەڵایەتی و کولتوری، لە ژووەنی ساڵی 1975 واژۆ کراوە.
پەیمانی ڕەتکردنەوەی هەر چەشنە شیوازێکی هەڵاواردن، له ‌ئاگوستی ساڵی 1968 واژۆ کراوە.
پەیمانی مافی منداڵان،له جوولای ساڵی 1994 واژۆ کراوە.
· کۆمەڵکوژیەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان!
لە ڕیکەوتی 2ی سێپتامبری 1979 هێزە حکوومەتیەکان بە تانک و تۆپەوە هێرشیان کردە سەر گوندی " قارنا" لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا و خەلکی ئەو گوندەیان کۆموڵکوژ کرد. بە گوێرەی سەرچاوە کوردیە فەرمیەکان، 68 کەس لە ژن، منداڵ و پیاو لە ماوەی 2 کاتژمێردا کۆمەلکوژ کران کە ناوی سەرجەم کوژراوەکان، تۆمار کراوە.
لە ڕێکەوتی 4ی نوامبری 1980 لە گوندەکانی" ئیندرقاش"و" یوسفکەند" لە 10 کیلۆمەتری شاری مەهاباد، هێزەکانی بەسیج بە سەرپەرەشتی کەسێک بە ناوی" مەعبوودی" لە ماوەی چەند کاتژمێردا 35 کەسی مەدەنیان کۆمەلکوژ کرد کە ناوی سەرجەمیان تۆمار کراوە.
لە ڕێکەوتی 28 ئاگوستی 1980 گوندی" قەلاتان" سەر بە شاری نەغەدە ڕووبەڕووی هێرشی هێزەکانی حکوومەتی کرایەوە و لە ئەنجامدا 13 کەسی مەدەنی کوژران، کە ناوی سەرجەمیان تۆمار کراوە.
لە ڕێکەوتی8 نوامبری 1980 چوار ڕۆژ دووای کۆمەلکوژی " ئیندرقاش"و" یوسفکەند" هێزەکانی ڕژیم بە فەرماندەی" مەلا حەسەنی" و" مەعبودی" لە گوندنی" سۆفیان" سەر بە شاری شنۆ لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا 12 کەسی مەدەنیان کۆمەڵکوژ کرد؛ کە 7 کەسیان تەمەنیان لە سەرو 50 ساڵ بوو، هەروەها 20 کەسیتر بریندار کراون، کە ناوەکانیان تۆمار کراوە.
لە ڕێکەوتی 9 نوامبر 1981 گوندی" بایزئاوا" سەر بە شاری نەغەدە ڕووبەڕوی هێرش کرایەوە کە تێدا 9 کەسی مەدەنی کۆمەڵکوژ کران، کە ناوی سەرجەمیان تۆمار کراوە.
لە ڕێکەوتی 14ی سێپتامبر 1981 لە کۆمەڵکوژی کرێکارانی کوورەخانەی خشتی" ساروقامیش" 18 کەس کۆموڵکوژ کران.
لە ڕێکەوتی 2ی سێپتامبر 1982 لە کۆمولکوژی گوندی" قەرەگوڵ" سەر بەشاری مەهاباد 18 کەس کۆمەلکوژ کران کە تەنانەت کەسانی 70 ساڵە و 95 ساڵەیان تێدابووە،
لە کۆمەلکوژی گوندی "سوزی" مەهاباد 9 کەس کۆمەلکوژ کرا.
لە بەردەوامی سیاسەتی کۆموڵکوژ کردنی کوردان، لە گوندەکانی" دیلانچەرخ، حەلبی، کویکان، کەرێزەی شکاکان و یونسلیان" لە ناوچەی نەغەدە 40 کەس کۆمەلکوژ کران.
لە کۆمەڵکوژی گوندەکانی" دێمەسوور، جافرئاوا، مەرجان ئاوا" سەر بە شاری مەهاباد، لە ڕیکەوتی 16 مارس 1983 چەندین کەس کۆمەڵکوژ کران کە تەنیا ناوی 9 کەس زانرا.
لە کۆمەڵکوژی ڕێکەوتی 23 مارس 1983 لە گوندەکانی" هەڵقوش"و" گێجە" لە ناوچەی سۆمای شاری ئورمییە 13 کەس کۆمەلکوژ کران.
لە کۆمەڵکوژی گوندەکانی" چەقەڵ مستەفا، خەلیفەلینا و گورخانە" سەر بە نەغەدە لە ڕێکەوتی 25 مارس 1983 بە گشتی 21 کەس کۆمەلکوژ کران.
لە کۆمەڵکوژی گوندەکانی" جبرەیل ئاوا، گوندە وێڵە و دووئاو" سەر بە ساری شنۆ لە ڕێکەوتی 14 سێپتامبر 1983 بە گشتی 6 کەس کۆمەڵکوژ کران.
شایانی باسە کە ناوی سەرجەم ئەو کەسانە تۆمار کراوە؛ بە دڵنیاییەوە چەندین کۆمەڵکوژیتر لە لایەن کار بەدەستانی کۆماری ئیسلامی ئەنجامدراون کە ئەمانە بەشێکی تاوانەکانی ئەو ڕژیمەن دژ بە خەڵکی مەدەنی. · لەسێدارەدانی کوردان بە مەبەستی سیاسی!
ناوەندی کورد و ساید واچ – چاک ڕایگەیاندووە : لە نێوان ساڵانی (1979-1991)، 832 کە لە کوردستان لە لایەن کار بەدەستانی کۆماری ئیسلامیەوە، تیرباران، یان لەسێدارەدراون.
لەو هەژمارە 399 کەس، ئەندام یان لایەنگری حیزبی ەێمکۆراتی کوردستان ئێران، ڕاگەیەندراون.
209 کەس ئەندامی کۆمەڵە ڕاگەیەندراون.
کەسەکانیتر ئاماژەیان پێنەکراوە کە سەر بە کام پارت و لایەن سیاسی بوون.
· تیربارانی بەکۆمەڵی گیراوانی سیاسی!
لە ڕێکەوتی 19 ئاگوست 1979 لە گرتووخانەی " دیزڵ ئاوا" لە شاری کرماشان 11 کەس تیرباران کران.
لە 20 ئاگوست 1979 دیسانەوە 7 کەسیتر تیرباران کران.
لە ڕێکەوتی 25 ئاگوست 1979 دیسانەوە 7 کەسیتر تیرباران کران.
لە ڕێکەوتی 2 ژوئەن 1984 - 59 جەوانی مەهابادی بە کۆمەڵ لە شاری تەبرێز، تیرباران کران.
لە ڕێکەوتی 27 ئاگوست 1979 لە پادگانی شاری سەقز 20 کەس تیرباران کران.
لە ڕێکەوتی 22 ئاپریل 1979 بە گشتی 26 کەس کۆمەلکوژ کران.
لە سآلی 1980 بە گستی 52 کەس لەسێدارەدران.
لە ساڵی 1981 بە گشتی 163 کە لە گرتووخانەوەکانی، سنە، مەهاباد، کامیاران، بانە، دیواندەر و شارەکانیتر لە سێدارەدران.
لە ڕێکەوتی 26 ئاگوست 1979 لە شاری سنە 11 کەس تیرباران کران.
لە ساڵی 1982 بە گشتی 160 کەس لەسێدارەدران.
لە سالی 1983 بە گشتی 44 کەس لە سێدارەدران.
لە ساڵی 1984 بە گشتی 37 کەس لەسێدارەدران.
لە ساڵەکانی (1985 – 1986) 20 کەس لەسێدارەدران.
لە ساڵەکانی (1988 – 1989) 59 کەس لەسێدارە دران.
لە ساڵی 1990 بە گشتی 8 کەس لەسێدارەدران.
لە ساڵی 1991 بە گشتی 25 کەس لە سێدارە دراون.
لە سالەکانی (1994 – 1995) 4 کەس لەسێدارەدران.
لە ساڵەکانی(2002 – 2003) 2 کەس لەسێدارە دران.
لە ساڵی 2004 لە ساری سەقز 6 کەس لەسێدارەدران.
لەڕێکەوتی 20 ی دێسەمبری ساڵی2007 ئەندامێکی پەژاک (حەسەن حکمەت دەمیر) لە شاری خوی لەسێدارەدرا.
لەڕێکەوتی 11 نوامبری ساڵی 2009 ئێحسان فەتاحیان، لە گرتووخانەی ناوەندی شاری سنە لەسێدارەدرا.
لە ڕێکەوتی 6ی ژانویەی ساڵی2010 فەسێح یاسەمەنی لەگرتووخانەی شاری خوی لەسێدارەدرا.
لەڕێکەوتی 9 مەی 2010 چووار کەس، بە ناوەکانی عەلی حەیدەریان، فەرهاد وەکیلی، شیرین عەلەم هولی، مامۆستا فەرزاد کەمانگه بەکۆمەڵ لەزیندانی ئێوینی تاران لەسێدارەدران.
لە ڕێکەوتی 15ی ژانویەی 2011 حسین خزری لە گرتووخانەی ناوەندی شاری ئورمیە لەسێدارەدرا.
لە ڕێکەوتی 26 ژانویە 2009 فەرهاد تارم لە گرتووخانەی ئورمییە لەسێدارە درا.
لە ڕێکەوتی 26ی ئوکتۆبەری 2013 حەبیبۆڵڵا گولپەریپور ئەندامی پارتی ژیانی ئازادی کوردستان" پەژاک" لە گرتووخانەی ناوەندی شاری ئورمییە و هەروەها "ڕەزا ئیسماعیلی" ئەندامی " پەژاک" لە گرتووخانەی ناوەندی شاری سەڵماس، لە سێدارەدران.
لە ڕێکەوتی 4ی ئوکتۆبری 2013 گیراوی سیاسی کورد سەر بە کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان "شێرکۆ مەعارفی" لە گرتووخانەی ناوەندی شاری سەقز لەسێدارە درا.
لە ڕێکەوتی 17 ئاپریلی 2014 سمکۆ خۆرشیدی خەڵکی شاری بانە و گیراوی سیاسی کورد سەر بە کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان لە گرتووخانەی ناوەندی "دیزڵ ئاباد"ی شاری کرماشان لەسێدارە درا.
شایانی باسه ئیستا چەندین گیراوی سیاسی کورد لە لایەن دەزگای دادی کۆماری ئیسلامی بە تاوانی کورد بوون سزای لەسێدارەدانیان بەسەردا سەپێندراوە و هەچ کات مەترسی جێبەجێکردنی ئەو سزایانە لە ئارادایە. کردەوەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران تا ئیستا لە ئاستی نێونەتەوەییدا، لە ماوەی 3 دەیە دەسەڵاتداریدا بە دەیان جار شەرمەزار کراوە.
ڕێکخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی(Amensty International لە ڕاپۆرتی ساڵی 2010 ڕایگەیاندووە: ئێران بە حەشیمەتێکی 70 میلیۆنی لە دوای وڵاتی جین لە ڕیزی دووەمی ئەو وڵاتانە دایە کە سزای لەسێدارەدانی تێدا جێبەجێ دەکرێت بە پێ ئامری ئەو ڕێکخراوە لە ساڵی 2010 نزیکەی 252 کەس لەسێدارەدراون، بەڵام سەرچاوە نافەرمییەکان ئاماژە بە ژمارەی 300 کەس دەکەن.
ڕێکخراوی چاوەدێری مافەکانی مرۆڤ (Human Rights Watch) لە ڕاپۆرتی ساڵی 2011 سەبارەت بە ئێران، ڕەخنەی توندی لەو ولاتە گرتووە و ئاماژە بە خراپی ڕەوسی مافەکانی مرۆڤ لەو وڵاتە دەکات.
وەرزارەتی دەرەوەی ئامریکا لە ڕاپۆرتی ساڵانەی خۆی سەبارەت بە مافەکانی مرۆڤ بۆ سالی 2010 زیاتر لە 70 لاپەری بە ئێران تەرخان کردووە و دەڵێت، لە ئێران ئەو سالە 312 کەس لە ئێران لە سێدارەدراون، کە هەندێک لە گیراوان لە ژێە ئەشکەنجە ناچار بوون کە بڵین پەیوەندیان بە گرووپە تێرۆریستیەکانەوە بووە. لە ڕاپۆرتەکەدا هەروەها هاتووە: هەندیک لە سەرجاوەکان ئاماژە بە لەسێدارەدانی زیاتر لە 500 کەس دەکەن لە ئێران لە ماوەی سالی 2010.
ساڵی 2011 یەکیەتی ئوروپا ناوی 32 کاربەدەستی بڵند پایەی ئێرانی خستە لیستی ڕەشەوە کە دەستیان هەیە لە بنپێکردنی مافەکانی مرۆڤدا.
وەزارەتی دەرەوەی بریتانیا لە ڕاپۆرتی ساڵانەی خۆی بۆ مافی مرۆڤ ئاماژه بە خراپی ڕەوشی مافەکانی مرۆڤ لە ئێران دەکات، بە جۆرێک کە ڕیژەی لەسێدارەدانەکان لە 388 کەس لە ساڵی 2009 بۆ 650 کەس لە ساڵی 2010 بەرز بووەتەوە.
رۆژی 23ی ئۆکتۆبەر 2013 نێردەی تازە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان" ئەحمەد شەهید" نوێترین ڕاپۆرتی خۆی پێشکەشی کۆمیتەی سێیەمی کۆنسەی گشتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان کرد و تێدا بە وردی ئاماژە بە پێشلکارییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران بەرانبەر بە نەتەوەکانی ناو ئێران کرابوو.
هەروەها چەندین ولات و ناوەند و ڕێکخراویتری جیهانی سیاسەتەکانی کار بەدەستانی ئێرانیان، سەبارەت بە مافەکانی مرۆڤ شەرمەزار کردووە.