ئەفسانەی (ڕێبازی وەسفيی شیکاريی) لە ڕەخنەی ئەدەبی ئەکادیمی کوردیدا
د. فوئاد ڕەشید

سەرچاوەکانی بواری میتۆدۆلۆژیای لێکۆڵینەوەی زانستی بە گشتی جەخت لە پێویستبوونی (ڕێباز = المنهج = Method)ێک دەکەنەوە کە لێکۆڵەر بەپێی ئه و ڕێبازە دیاریکراوەی کە گونجاوە لەگەڵ سروشت و جۆری بابەتەکەی لێکۆڵینەوەکەی ئەنجام دەدات.
هەڵبەتە میتۆدەکانی لێکۆڵینەوەی زانستی جیاواز و فرەجۆرن، بۆیە لێکۆڵەر لە هەڵبژاردنی میتۆدی کارەکەیدا، ڕەچاوی تەبایی و گونجاوی جۆری میتۆد و سروشت و ئامانجی لێکۆڵینەوەکەی دەکات.
ئاشکرایە لێکۆڵەری بوارەکانی ئەدەبناسيیش لەبەردەم هەمان هەلومەرجی هەڵبژاردنی میتۆدێکدایە بۆ لێکۆڵینەوەکەی، به و مانایەی لێکۆڵەری بواری ئەدەب و ڕەخنەیش، پێویستە میتۆدبەندییەک بۆ خۆی دیاری بکات، چونکە (هەر لێکۆڵینەوەیەک شوێن پێی میتۆدێکی زانستی هەڵنەگرێت ئەنجامێکی ورد و ڕۆشنی نابێت و خودی ئەم جۆرە لێکۆڵینەوانە، تەنها بریتی دەبێت لە کەڵەکەکردنی چەند زانیارییەک و لەڕووی چۆنێتییەوە شتێکی نوێمان پێنابەخشێت)[1].
لێرەوە گرنگی ئاماژەپێدانی لێکۆڵەری ئەدەب و ڕەخنە بە جۆری میتۆدبەندیی کارەکەی دێتە ئاراوە، خودی کردەی ئەم ئاماژەپێدانە لەلایەک پەیوەستە بە ئاستی هۆشمەندیی میتۆدگەرایی لێکۆڵەرەوە و لەلایەکی دیکەشەوە چەندە پەی بە جۆر و ئامانجی لێکۆڵینەوەکەی خۆی بردووە، تا جۆرە هاوسەنگیی و تەباییەک ڕابگرێت لە نێوان لێکۆڵینەوەکەی و جۆری ئه و میتۆدبەندییەی کە هەڵیدەبژێرێت.
ئەگەر لەم گۆشەنیگایەوە سەرنجێکی لێکۆڵینەوەکانی ڕەخنەی ئەدەبی ئەکادیمی کوردی بدەین بە تایبەت نامەکانی ماستەر و دکتۆرای بەشە کوردییەکانی زانکۆکانی هەرێمی کوردستان دەبینین ئەم نامانە کە لە بواری بابەت و ژانری ئەدەبی جیاوازن، زۆربەیان لە ئاماژەدان بە (ڕێبازی لێکۆڵینەوە)کەیان نووسیویانە، ڕێبازی لێکۆڵێنەوەکەیان (ڕێبازی وەسفيی شیکاریی)یە و هەندێکیشیان دەستەواژەی (ڕێبازی مێژوویی)یان بۆ زیادکردووە، واتە (ڕێبازی وەسفيی شیکاریی مێژوويی).
جێی سەرنجە لێکۆڵینەوەکان کە سەر بە ژانری ئەدەبی جیاوازن و بوار و بابەتی جیاوازیان لەخۆگرتووە، وەک (وێنەی شیعريی)، (بنياتی ڕووداو کارەکتەر)، (نامۆیی)، (ئایینی)، (تەکنیکی گێڕانەوە)، … هتد، کەچی لێکۆڵەری ئەم نامانە هەر هەموویان نووسیویانە سوودیان لە ڕێبازی (وەسفيی شیکاریی) بینیوە!
بەڕاستی ئەم دیاردەیە جێی سەرنج و پرسیارێکی گوماناویشە، ئەرێ ئەوە چ میتۆدێکە بۆ بابەتە جیاوازەکانی (تەکنیکی گێڕانەوە) و (ڕەهەندی ئایینی) و (وێنەی شیعریی)یش هەر گونجاو و دروستە؟!
وەک بڵێی دەستەواژەی (ڕێبازی وەسفيی شیکاريی) ئامرازێکی ئەفسانەییە و لە هەموو لێکۆڵینەوەیەک وەک فریادڕەسێک ئامادەیی هەیە.!
هەڵبەتە سوود بینین لە ڕێبازی (شیکاريی = التحلیلی) یان (وەسفيی = الوصفی) یان لە هەردووکیان پێکەوە ڕەنگە ئاسایی بێت و کێشەیەک نەبێت، ئەوەی لێرەدا بووەتە کێشەیەکی میتۆدولۆژی بۆ ئەم نامە ئەکادیمییانە، ئەوەیە که ئەم زاراوە میتۆدبەندییانە بە شێوەیەکی دروستی زانستییانە لەڕووی هەنگاوی کردەیی و ئەنجامەکانیانەوە، نەساز و دژن لەگەڵ چەمکی ڕێبازی (وەسفی شیکاریی) بە مانا ورد و زانستییەکەی.
بە بۆچوونی من سەرچاوەی ئەم هەڵە میتۆدۆلۆژییە بۆ چەند خاڵێک دەگەڕێتەوە:
1 نەبوونی هۆشمەندییەکی زانستییانە لە ئاست میتۆدگەرایی لێکۆڵینەوەی زانستی بە گشتی و لە ئاست میتۆدەکانی ڕەخنەی ئەدەبی به تایبەتی.
2 نەبوونی تێگەیشتنێکی ورد و زانستییانە بۆ خودی چەمکەکانی (ڕێبازی وەسفيی)، (ڕێبازی شیکاریی)، (ڕێبازی مێژوویی).
3 جیانەکردنەوەی تایبەتمەندێتی ئەم ڕێبازانە لەنێو کایە مەعریفییە جیاوازەکاندا، بۆ نموونە ڕەچاو نەکردنی سیما و ئەدگاری چەمکی (ڕێبازی وەسفیی) لە بواری ڕەخنەی ئەدەبی لەگەڵ بوارەکانی دیکەی وەک پەروەردە و زمانناسی و کۆمەڵناسی.
4 دەستنیشان نەکردنی بواری لێکۆڵینەوەی نامە ئەکادیمییەکان لەنێو بازنەی لقەکانی ئەدەبناسیدا، ئەمە دەکرێ لەگەڵ ڕوونکردنەوە و ناساندنی ناونیشانی لێکۆڵینەوەکە ئاماژەی پێبکرێت.
ئەگەر ئەمە هۆکارەکانی ئه و هەڵە میتۆدۆلۆژییەی نێو ڕەخنەی ئەکادیمی کوردی بن، ئەوا لەم نووسینە کورتەدا ڕوونکردنەوەی چەمکەکانی (ڕێبازی وەسفیی شیکاریی مێژوویی) بە پێویستی دەزانین وەکو هەنگاوێک لە پێناو ڕاستکردنەوەی هەڵەی ناوبراو.
یەکەم: ڕێبازی وەسفيی (المنهج الوصفي = Descriptive Method) ئامادەبوونی زاراوەی (ڕێبازی وەسفيی) لەنێو بوارە جیاوازەکانی زانست و مەعریفەدا، مانا و مەبەستی جیاوازی بە زاراوەکە بەخشیوە لە ئاستی بەکارهێنانیدا، لەگەڵ ئەمەشدا خاڵی هاوبەش هەیە لەنێو ئەم بوارە جیاوازانەدا لەڕووی تیۆرییەوە، بەڵام لە هەر بوارێکدا ئامادەبوونی ئەم زاراوەیە تایبەتمەندێتی جۆر و سروشتی لێکۆڵینەوەکە لەخۆ دەگرێت.
ئامادەبوون و پراکتیزەکردنی بەربڵاوی (ڕێبازی وەسفیی) بۆ سەرەتاکانی سەدەی بیستەم دەگەڕێتەوە، ئەمەش بە کاریگەری تیۆری زمانناسی سویسری فەردينان دۆ سۆسێر (1857 1913).
هەڵبەتە لێکۆڵەرانی زمانناسی بەر لە سۆسێر واتا لە سەدەی نۆزدەهەم پتر گرنگییان بە لێکۆڵینەوەی (مێژوویی) و (بەراوردکاری) (Comparative philology) داوە.
بەڵام سۆسێر وەرچەرخانێکی لەم بوارە بەرپاکرد، ئەویش بە هەندوەرگرتنی لێکۆڵینەوەی خودی زمان دوور لە ڕەوتی مێژوویی[2]، له و ڕوانگەیەوە کە (زمان پێکهاتەیەکی یەکگرتووی سەربەخۆیه) [3].
سوسێر دوو جۆر لێکۆڵینەوەی زمانی لەیەک جیاکردەوە کە بریتیین لە لێکۆڵینەوەی (هاوکاتی = Synchrony) و (بەدوای یەکداهاتن = diachronic) بە ڕای زمانناسان ئەم دوو جۆرە لێکۆڵینەوەیە (دوو میتۆدی زۆر گرنگن لە دیراسەکردنی زماندا) [4].
لێکۆڵینەوەی (Diachronic) گرنگی بە پەرەسەندن و گۆڕانکاری زمان دەدات لە چوارچێوەی قۆناغە مێژووییە جیاوازەکاندا[5]. هەرچی لێکۆڵینەوەی (Synchrony) لە خودی پێکهاتەی زمان دەکۆڵێتەوە لە کاتێکی دیاریکراودا، به و مانایەی (خۆی به و هەموو گۆڕان و پەرەسەندنانەی زمانەوە لە قۆناغە یەک بەدوای یەکەکاندا خەریک ناکات).[6]
کەواتە (ئەوەی سۆسێر مەبەستێتی ئەوەیە زمان بەشێوەیەکی وەسفی نەک مێژوویی یان پێوانەیی توێژینەوەی لەبارەوە بکرێت).[7]
کەواتە لە دیدی (سۆسێر)ةەوە ئەرکی لێکۆڵەری زمان بریتییە لە خستنەڕووی پێکهاتەی بڕگەکانی خودی زمان و شیکردنەوەی دیاردەکانی وەکو خۆی کە هەیە و لە کاتێکی دیاریکراویشدا بێت. ئەم جۆرە کارکردنە بە (میتۆدی وەسفیی) ناسراوە و بە ڕای زۆرێک لە شارەزایانی بواری زمانناسیی بە ديارترين قوتابخانە و ميتۆدی ليکۆڵينەوەی زمانناسيی نوێ دادەنرێت، [8] لەم چوارچێوەیەدا ڕێبازی وەسفیی بەوە ناسێنراوە کە (میتۆدێکی زمانەوانییە، زمانی کار لەسەرکراو وەکو خۆی دەخاتەڕوو، باسی ڕەگەز و تایبەتمەندییەکان و پێوەندی نێوانیان دەکات، بێ ئەوەی تێکەڵی هۆکاری خودیی و بیروبۆچوونی تاکە کەسيی ببێت)[9].

$گرنگترین تایبەتمەندییەکانی ڕێبازی وەسفيی$
له و ڕوانگەیەوە کە (ڕێبازی وەسفيی) لەسەر دەستی (سۆسێر) برەوی پێدراوە و وەرچەرخانێکی لە لێکۆڵینەوەی زمانناسییدا دروست کرد، بۆیە ئه و سەرچاوانەی کە تایبەتمەندییەکانی (ڕێبازی وەسفیی)یان دیاریکردووە، زیاتر لەنێو بازنەی لێکۆڵینەوەکانی زمانەوانیدا دەیخەینەڕوو[10].
ئەرکی لێکۆڵەر لە (ڕێبازی وەسفيی)دا، پتر خستنەڕووی وەک خۆی دیاردە و بابەتەکانی زمانە لە ئاستە جیاوازەکاندا، دوور لە بڕیار و هەڵسەنگاندن، چونکە لێکۆڵەر زياتر وەڵامی پرسیاری (چۆن) دەداتەوە نەک (بۆچی)،
دوور لەم وردەکارییەی بواری زمانەوانی، تەنها بە گشتی لەڕووی کاری میتۆدبەندییەوە، گرنگترین تایبەتمەندییەکانی (ڕێبازی وەسفیی) لەم چەند خاڵەدا دەخەینەڕوو:
1 گرنگیدان بە خودی پێکهاتەکانی زمان، دوور لە هۆکار و قۆناغی مێژوویی.
2 ئەرکی لێکۆڵەر لە (ڕێبازی وەسفيی)دا، پتر خستنەڕووی وەک خۆی دیاردە و بابەتەکانی زمانە لە ئاستە جیاوازەکاندا، دوور لە بڕیار و هەڵسەنگاندن، چونکە لێکۆڵەر زياتر وەڵامی پرسیاری (چۆن) دەداتەوە نەک (بۆچی)، بە دەربڕینێکی دی لێکۆڵەری جێبەجێکاری ڕێبازی وەسفیی سەرقاڵی توێکاریی زمانە، بێ بڕیار و بۆچوونی خۆی[11].

$ڕێبازی وەسفيی لە ڕەخنەی ئەدەبییدا$
ئامادەبوونی ڕێبازی وەسفيی وەک میتۆدێکی ڕەخنەیی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی سەدەی بیستەم، هاوکات لەگەڵ سەرهەڵدانی قوتابخانەی بونیادگەری زمانەوانی و کارو کاریگەری بزاڤی فۆرمالیستی ڕووسی (1915 1930 Russian Formalism) ڕەوتێکی نوێی ڕەخنە هاتە ئاراوە.
هێڵی ستراتیژی ئەم ڕەوتە نوێیە، گرنگیدان بوو بە خودی پێکهاتەی ناوەوەی دەقی ئەدەبی، ئەمەش وەکو کاردانەوەیەکی ئه و ڕێباز و ئاراستە ڕەخنەییانەی کە هەتا سەدەی نۆزدەش پتر گرنگییان بە هۆکار و هەلومەرجەکانی دەرەوەی دەق (مێژوو، ژین و ژینگە و ئایدیای نووسەر) دەدا.
ئەم گرنگیدانە بە خودی پێکهاتەی دەق، ڕواڵەتێکی کاریگەری تیۆرەکەی سۆسێر و ڕوانینی فۆرمالیستەکان بوو بۆ ئەدەب.
فۆرمالیستەکان جەختیان لەوە دەکردەوە کە (ئەدەب سیستمێکی تایبەتمەندی زمانییە)[12] لەملایشەوە سۆسێر لە لێکۆڵینەوەی زماندا، جەختی لە گرنگی لێکۆڵینەوەی خودی زمان دەکردەوە، لێرەوە جۆرێکی نوێ لە ڕەخنەی ئەدەبیی نوێ هاتە کایەوە کە بە (ڕەخنەی وەسفیی) یان (ڕێبازی وەسفیی) ناسرا.
کەواتە لە پێناسەیەکی کورتدا دەکرێ بڵێین:
(ڕەخنەی وەسفيی بریتییە لە خوێندنەوە و شیکردنەوە و ڕوونکردنەوەی دەقی ئەدەبی، بە مەبەستی دیارخستنی بونیادی ڕەگەزە پێکهێنەرەکانی، نەک بۆ هەڵسەنگاندن و بڕیاردان لەسەری لەسەر بنەمای چەند پێوەرێک و دواتریش جیاکردنەوەی دەقی چاک و خراپ لە یەکدی و ئاراستەکانی چەند ڕێنماییەک)[13].
لە ڕەخنەی پێوەریيدا، ڕەخنەگر لەسەر بنەمای چەند پێوەرێکی ئیستاتیکی یان بەهای مرۆیی و کۆمەڵایەتی دەقی ئەدەبی هەڵدەسەنگێنێت و بڕیاری بەسەر دەدات، بەڵام لە ڕەخنەی وەسفیيدا ڕەخنەگر تەنها سیما و پێکهاتەی ڕەگەزەکانی دەق و پێوەندی و کاریگەری نێوانیان دەخاتەڕوو، بێ بڕیاردان و هەڵسەنگاندنی دەق.
چەمکی (ڕێبازی وەسفيی) لە لێکۆڵینەوە زمانییەکاندا، زیاتر وەکو کاردانەوەیەک لە بەرانبەر (ڕێبازی مێژوويی) سەری هەڵداو لەم بوارەدا وەکو دوو چەمکی پێچەوانەی یەکتر دادەنرێن. بەڵام لەناو ڕەخنەی ئەدەبیدا چەمکی (ڕێبازی وەسفيی) وەک دوالیزمێکی هاودژ لەگەڵ (ڕێبازی پێوەريی = النقد المعیاری = Criticism normative) باس دەکرێن.
لەم چوارچێوەشدا جیاوازییەکە لەوەدایە کە لە ڕەخنەی پێوەریيدا، ڕەخنەگر لەسەر بنەمای چەند پێوەرێکی ئیستاتیکی یان بەهای مرۆیی و کۆمەڵایەتی دەقی ئەدەبی هەڵدەسەنگێنێت و بڕیاری بەسەر دەدات[14]، بەڵام لە ڕەخنەی وەسفیيدا ڕەخنەگر تەنها سیما و پێکهاتەی ڕەگەزەکانی دەق و پێوەندی و کاریگەری نێوانیان دەخاتەڕوو، بێ بڕیاردان و هەڵسەنگاندنی دەق.

$دووەم: (ڕێبازی شیکاريی = المنهج التحلیلی = Analytical Method)$
لە سەرچاوەکانی ڕەخنەی ئەدەبیيدا لە دیدی جیاواز و بە دەربڕینی جیاواز پێناسەی (ڕێبازی شیکاریی) و (ڕەخنەی شیکاریی) کراوە.
ڕەخنەگرێکی وەکو دیڤید دێتشس پێیوایە، هەڵەیە گەر ڕێبازی شیکاريی بە ڕێبازێکی ڕەخنەیی سەربەخۆ دابنرێت، بەڵکوو تەنیا شێواز و ڕێگەیەکە لە لێکۆڵینەوەی دەق
تەنانەت بەلای هەندێک لە توێژەرانەوە میتۆدێکی ڕەخنەیی سەربەخۆیە، بەڵام ڕەخنەگرێکی وەکو دیڤید دێتشس (1912 2005) پێیوایە، هەڵەیە گەر ڕێبازی شیکاريی بە ڕێبازێکی ڕەخنەیی سەربەخۆ دابنرێت، بەڵکوو تەنیا شێواز و ڕێگەیەکە لە لێکۆڵینەوەی دەق[15]. تەنانەت هەندێک ڕەخنەگر وەکو حاتەم سەگر ڕاستەوخۆ دەڵێت: (شیکاریی دەق، میتۆدێکی سەربەخۆ نییە… بەڵکو.. ڕواڵەتی چەند دیدێکی میتۆدییە، نەک میتۆدێکی سەربەخۆ)[16]. بە دەربڕینێکی ڕوونتر، دەکرێ چەند میتۆدێکی ڕەخنەیی هەبێت کە کردەی شیکردنەوە یەکێک بێت لە ئەدگار و تایبەتمەندییەکانیان، بەڵام شیکردنەوە بۆ خۆی لە خۆیدا میتۆدێکی ڕەخنەيی سەربەخۆ نییە.
خودی زاراوەی (شیکردنەوە = شیکاریی = التحلیل = Analysis)ش بەپێی بواری بەکارهێنانەکەی مانایەکی وردتر وەردەگرێت.
لەڕووی فەلسەفەییەوە (شیکردنەوە) ڕێبازێکی هزرییە بەشێوەیەکی بنەڕەتی کار لەسەر دابەشکردنی (گشت = الکل) بەسەر (بەش= الجزء) دەکات[17].
لەبواری ڕەخنەی ئەدەبیشدا کە زاراوەی (شیکردنەوەی دەق = تحلیل النص) بەکاردەهێنرێت به شێوەیەکی گشتی بریتییە لە (شیکردنەوەی دەقی ئەدەبی بۆ ڕەگەز و بەشە پێکهێنەرەکانی)[18] و (بەدیارخستنی سروشتی پێوەندی نێوانیان)[19].
ئەوەی بەلای ئێمەوە گرنگە ئەوەيە (ڕەخنەی شیکاریی) بە میتۆدێکی سەربەخۆ دابنرێت یان دانەنرێت، ئەوەیە لە هەردوو حاڵەتەکەدا شارەزایان جەخت لەوە دەکەنەوە کە لە ڕەخنەی شیکاریدا، گرنگی بە ژین و ژینگە و ئایدیای نووسەر نادرێت، لەم میانەدا (د. عەدنان خالید عەبدوڵڵا) دەڵێت: (ئەگەرچی ڕێگەی شیکاریی، شێوازێکی میتۆدبەندیی هەیە بۆ لێکۆڵینەوەی ئەدەب، بەڵام لەلایەکی دیکەوە پێوەندی نێوان دەقی ئەدەبی و ژیان و بارودۆخی کۆمەڵایەتی نووسەر فەرامۆش دەکات)[20]. ئەم تایبەتمەندییەی (ڕەخنەی شیکاریی) بەلای هەندێک لە ڕەخنەگرانەوە له و ڕوانگەیەوەیە کە ڕەخنەی شیکاریی مۆرکێکی زانستی و بابەتیانەی هەیە و بایەخ و گرنگی ئەم ڕەخنەیەش لەم ئەدگارەیدایە، چونکە ڕێبازی شیکاريی ئامرازێکە بۆ شرۆڤەکردنی دەقی ئەدەبی لە ناوەوەی خۆی، دوور لە حەز و ئارەزووی نووسەر و ڕەخنەگریش[21].

$سێيەم: ڕێبازی مێژوويی (المنهج التاریخی = Historical Method)$
ئامادەبوونی (مێژوو) لە نێو لێکۆڵینەوەی ئەدەبییدا، دەرکەوتنی جیاوازی هەیە لێرەدا (مێژوو) سێ ڕواڵەتی جیاوازی هەیە:
1 مێژوو بەمانا گشتییەکەی (مێژووی بارودۆخی سیاسیی و کۆمەڵایەتی).
2 مێژوو، وەک (مێژووی ئەدەب) کە لقێکی ئەدەبناسییە و لە پرۆسەی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی باری ئەدەبی دەکۆڵێتەوە و بەپێی قۆناغی مێژوویی چۆنێتی و چەندێتی بوونی بەرهەمی ئەدەبی میللەتێک دەخاتەڕوو[22].
3 مێژوو: وەکو میتۆدێکی ڕەخنەیی بە (ڕەخنەی مێژوویی) یان (میتۆدی مێژوویی) ناودەبرێن دەقی ئەدەبی دەکاتە کەرەستەی لێکۆڵینەوەی خۆی.
ئەم ڕێبازە له و ڕوانگەیەوە تەماشای ئەدەب دەکات کە دەق بەرهەمی نووسەره و نووسەریش وێنەیەکی کەلتووری خۆیەتی و کەلتووریش زادەی قۆناغ و ژینگەیەکی دیاریکراوە[23]، لێرەوە بۆ شرۆڤەکردنی دەقی ئەدەبی پشت بە ساخکردنەوەی قۆناغی مێژوویی ژین و ژینگەی نووسەر دەبەستێت. هەر لە چوارچێوەی ڕێبازی مێژووییدا ئاراستەیەکی دیکە کە دەقی ئەدەبی دەکاتە پاشکۆی ڕووداوی مێژوویی. لەم حاڵەتەدا ئەدەب دەبێتە بەڵگەنامەیەک بۆ ڕوونکردنەوەی ڕووداوێکی مێژوویی بەکاردێت، ئەم ئاراستەیە هێندە سەرقاڵی ڕووداوی مێژوویی دەبێت کە گرنگییەکی ئەوتۆ بە ڕەهەندی ئیستاتیکی دەق نادات و بە وتەی د.عەلی جەواد تاهیر ئەم جۆرە کارکردنە ناچێتە نێو بازنەی ڕەخنەی ئەدەبییەوە.
لە ڕەخنەی ئەدەبی کوردیدا، نووسینێکی نووسەری کۆچکردوو مستەفا نەریمان به ناونیشانی (رەنگدانەوەی شەڕی ئاوباريک لە شیعری کوردیدا) کە لە گۆڤاری (کاروان) ژمارە 87 سالی 1990 بڵاوکراوەتەوە، نموونەیەکی دیاری ئەم جۆرە ڕەخنەیەیە. ناوبراو دەقی شیعریی کردۆتە بەڵگەی ساخکردنەوەی شوێن و چۆنێتی لایەنە بەشداربووەکانی شەڕی ئاوبارێک. هەنديک لە نامەکانی ماستەر و دکتۆراش دەيان لاپەرەيان تێدايە کە هاوشێوەی نووسينەکەی مستەفا نەريمانن.
ئەمانەی باسکران کورتە ناساندنێک بوو بۆ هەر سێ چەمکی (ڕێبازی وەسفيی)، (ڕێبازی شیکاريی)، (ڕێبازی مێژوویی).
کێشەی سەرەکی نامە ئەکادیمییەکانی بەشە کوردییەکانی زانکۆکانی هەرێمی کوردستان، لەم چوارچێوەیەدا ئەوەیە کە نەک هەر هەست ناکرێت ئەم چەمکانە بە شێوەیەکی دروستی زانستییانە بەکارهێنرابێت، بەڵکوو بە وردبوونەوە لە لایەنە تیۆریی و پراکتیکییەکانی هەر نامەیەک بۆت دەردەکەوێت، شرۆڤەکردنی دەقەکان و تەنانەت ئەنجامی ليکۆڵينەوەکەش پێچەوانەی بنەمای ئه و ڕێبازە ڕەخنەییە کە گوایە لە نامەکەدا جێبەجێ کراوە[24].
بۆ نموونە له زۆرێک لە نامەکاند ا نووسراوە لێکۆڵەر سوودی لە (ڕێبازی وەسفيی شیکاريی) بینیوە، کەچی نامەکان پڕن لە بڕیاری ڕەخنەیی و باسکردنی ژین و ژینگە و ئایدیا و باری دەروونیی نووسەر، ئەمەش پێچەوانەی بنچینەکانی کاری (ڕێبازی وەسفيی شيکاریی)يە. ئەمە لەکاتيکدالە نێو ڕەخنەی ئەدەبييدا (وەسفيی و شيکاريی) ڕێبازی سەربەخۆ نین و تەنیا ئەدگار و سیمای چەند ميتۆدێکن. کەواتە لە زۆربەی نامه ئەکاديمييەکاندا بە شێوەيکی دروستی زانستييانە ئاماژە بە ميتۆدی ليکۆڵينەوەکان نەدراون، ئەمە ئەگەر پەيڕەوييان لە ميتۆبەنديی کردبێت.

$پەراوێز و سەرچاوەکان$
[1] د.أحمد علبی، المنهجیة فی البحث الأدبی، ط(1)، دار الفارابی، بیروت، 1999، ل189.
[2] د. نایف خرما، أضواء علی الدراسات اللغویة المعاصرة، المجلس الوطنی للثقافة والفنون وڵادب، الکویت، 1978، ل(100 101).
[3] فردينان دی سوسور، علم اللغة العام، ت: د.یوئیل یوسف عزیز، ط(2)، بیت الموصل، 1988، ل(27).
[4] پوختەیەک دەربارەی زمانناسی، سەلام ناوخۆش، هەولێر، 2005، ل27.
[5] هەمان سەرچاوە، ل26.
[6] هەمان سەرچاوە، ل27.
[7] ابراهیم خلیل، تیۆرو ڕێبازەکانی زمان، و: د.نەریمان عەبدولڵا خۆشناو، چاپی یەکەم، ناوەندی ئاوێر، هەولێر، 2016، ل82.
[8] د. تمام حسن، اللغة بین المعیاریة والوصفیة، ط(4)، عالم الکتب القاهرة، 2000، ل13، هەروەها: د.نوزاد حسن احمد، المنهج الوصفی فی کتاب سیبویة، ط(1) منشورات جامعة قاریونس، بنغازی، 1996، ل23.
[9] د. نعمة ڕحیم العزاوی، مناهج البحث اللغوی بین التراث والمعاصرة، منشورات المجمع العلمی، بغداد، 2001، ل106.
[10] بۆ نموونه ی ئەم بابەتە بڕوانە:
د. نوزاد حسن احمد، المنهج الوصفی فی کتاب سیبویە، ل28 29.
د. نعمة ڕحیم العزاوی، مناهج اللغوی، ل104 105.
[11] د. تمام حسن، اللغة بین المعیاریة والوصفیة، ل 24.
[12] د. تمام حسن، اللغة بین المعیاریة والوصفیة، ل 24.
[13] د. أحمد عبدالجبار فاضل، الأحکام الشعریة فی المجالس الشعریة بین المعیاریة والوصفیة، مجلة (کلیة التربیة للبنات) العدد (1) 2015، ل239.
[14] د. عزالدین اسماعیل، مناهج النقد الأدبی بین المعیاریة والوصفیة، مجلە (فصول) العدد2، 1981، ل16.
[15] دیفید دیتشس، مناهج النقد الأدبی، ت د يوسف محمدنجم، ل(485)، هەروەها عبدالسلام المسدی، الأسلوب والأسلوبیة، ل115.
[16] حاتم الصکر، ترویض النص، ل12.
[17] مجدی وهبة، معجم مصطلحات الأدب، ل(16)، هەروەها عبدالسلام المسدی، الأسلوب والأسلوبیة، ل115
[18] د. أمیل یعقوب وآخرون، قاموس المصطلحات اللغویة والأدبیة، ل112.
[19] نواف نصار، معجم المصطلحات الأدبیة، ل70.
[20] د. عدنان خالد عبداللە، النقد التطبیقی التحلیلی، ل17.
[21] د. سمیر سرحان، النقد الموضوعی، ل9 10.
[22] د. فؤاد مرعی، مقدمة فی علم الأدب، ل6.
[23] د. یوسف وغلیسی، مناهج النقد الأدبی، ل15.
[24] لێرەدا مەبەستمان زۆربەی نامەکانە، نەک هەمووی، چونکە لە چەند نامەیەکدا کە زۆر کەمن، بە شێوەیەکی زانستی پەیڕەوی لە میتۆدبەندیی ڕەخنەیی کراوە، ئەمە لەلایەک لەلایەکی دیکەشەوە، بە دووری نازانم خۆشم یان قوتابییەکی منیش هەمان هەڵەی بەسەردا تێپەڕیبێت، ئەمە ئاساییە هەموومان ئەگەری هەڵەکردنمان هەیە، گرنگ ئەوەیە هەر کاتێ هەستمان کرد هەڵەیەک هەیە، هەوڵی ڕاستکردنەوەی بدەین.