Ehmed Arif
Em di salvegera wefata wî de mamosteyê edebiyata tirkî û Kurdî Ehmed Arif carêke din bi bîr bînin.
1. Ehmed Arif di 23ê Nîsana 1927an de li Amedê hatiye dinyayê. Wî Dayika xwe, Sara, dema ku ew pitik bû, winda kir, ji ber vê yekê jiyana wî ,bê dê, bi jinên nû yên bavê xwe re berdewam dike.
Ji 8 xwişk û birayan Ehmed Arifê herî biçûk, piştî ku bavê wî karmend bû ji Amedê koçî Siwêregê kir. Ehmed Arifê ku beriya dibistana seretayî di kreşê de hînî xwendin û nivîsandinê bû, dibistana amadeyî li Rihayê û lîse jî li Afyonê wek şagirtê konseyê xwend û hunera helbestê herî zêde li Afyonê xwe nîşan da. Helbesta wî ya yekem di sala 1940î de di Kovara Helbestên Bijarte Demetî de hatiye weşandin û 10 lîre heqdestê wî wergirtiye. Li Rivaya Stenbolê leşkeriya xwe kir û li Zanîngeha Enqereyê Fakulteya Ziman, Dîrok û Erdnîgariyê beşa Felsefeyê xwend. Di sala 1951 û 52an de du caran hat girtin, ji ber vê yekê nekarî xwendina xwe ya bilind biqedîne. Di rojnameyên cuda de xebitî. Di sala 1968’an de pirtûka
“Ez ji hesreta kelepçeyan hatim terikandin”
derketiye û 23 çapên wê yên ne piratîkî hatine çêkirin. Kaseta helbestê ya ku wî bi heman navî got, zêdetirî 20 hezar nusxe hat firotin. Helbestvanê ku navê wî yê rast Ehmed Onal e, di 2'ê Hezîrana 1991'an de di encama krîza dil de jiyana xwe ji dest da.
2. Îdîaya Xerîb
Ehmed Arif ji zarokatiya xwe ve li herêmên curbecur jiyaye û bi zimanên Erebî, Zazakî û Kurmancî gelek baş dizane. Ji ber vê sedemê, ew, ê di zarokatiya xwe de dibe lehengê îdîayek balkêş. Ji bo Ehmedê Kerkûkî bahîsek hat danîn...
Baş tê bîra min. Em lîstikek dilîzin, sê mêran bahîsek danîn. Sê mêr, yek ereb, yek kurd, yek zaza… Yekî dibêje, “ev lawik ereb e…” Yê din dibêje: “Na, ev lawik kurd e…” Yê sêyem got: “Ev ne Ereb e û ne jî Kurde.. Ev zarok Zaza ye. Em dilîzin, belkî li sohbetên me guhdarî dikin... Dema ku li hev nakin, ji dikandarekî dipirsin: Ev zarok çi ye?
Wan pênc lira danî. Pereyên mezin paşê bê guman. Dikandar dibêje: Hûn her sê ji bi xelet. “Ev xort tirk e…”
3. Zarokatiyêk di şer de
Ehmed Arif ji zarokatiya xwe ve her tim li pey edaletê bû, nikarîbû tehemûla neheqiyê jî bike. Heger hezkiriyên wan bûna dê hîn dijwartir bibûya.
“Ez ê vê bibêjim. Wekî zarokek, ez difikirim ku min tu carî ji bo xwe şer nekir. Lê min ji bo hevalên xwe, ji bo taxê, ji bo dibistana xwe, ji bo pola xwe gelek şer kir. Ev ji avakirina min tê. Îcar niha, eger kesek heqaretê li te bike, em li casino, em li kafeyekê ne, em li parkê ne, divê tu û hevalê te yê herî baş li dû te bigirîn, ne wisa? Ger ez îro hatim cem te jî, ez ê wî xortî berî te bişkînim.
4. Ew navan di guhên birayên xwe de dixwîne
Navên birayên min bi selewat di guhên xwe de digot, mezinê malê diviyabû navê wî lê bikira û ji ber ku bavê wî gelek caran li çol û çiya bû, Ehmedê biçûk navê xwişk û birayên xwe digot. bi tekbîr di guhên wan de hê 4-5 salî bû.
5. Ez Siwarê Hespê Ku Rewan Nabe
Ehmed Arif ê ku ji ber erdnîgariya ku lê mezin bûye xwediyê behremên cihê ye, di zarokatiya xwe de dest bi siwarbûna hespan kiriye. Ehmed Arifê ku di siwarbûna hespê de pir jêhatî ye, xwedî helwesteke teqez bû: 'Ji ber ku ez li hespê ku pêşve neçû siwar nabim. Mare pişta xwe nade.'
6. Helbestvanên Bijarte
Ehmed Arif heyranê gelek helbestvan, Faruk Nafiz, Nazım Hikmet, Orhan Veli, Cemal Süreya û gelekên din bû. Lê bi taybetî Cemal Süreya û Nazım Hikmet ji bo wî cuda bûn.
“Min di wan salan de helbestên wiha nivîsandin. Hinek Nazim Hikmet, hinek Ahmet Hamdi Tanpınar, hinek Ahmet Muhip, hinekan Cahit Külebi, hinekan Behçet Necatigil, min helbestên bi kalîte bi xwarina wan, bi mêlkirina wan, bi rengê hêjîyayî hêjîyayî, lê tu carî ne nêzikî navîn, ji wan baştir û bi qelîte bûn.
“Dema min helbesta wî ya bi navê “Keçika kincê bi pembe ” dixwend ez serxweş dibûm. Ez ê derbas bibim.” (Ji bo Cahît Kulebî)
“Ez bi Nazim serxweş im. Ez ê bi dil canê xwe bidim.” (ji bo Nazim Hikmet)
“Lê tu nîvê min î. Tu para min î ji avê wêdetir!' (ji Cemal Sûreya re)
7. Li kêleka Neyzen Tevfîk
Ehmed Arifê ku di lîseyê de helbesta xwe ji Kovara Helbestên Hilbijartî re şandibû, 10 lîreyan wek mîladê Xelad digirt. Lê ya herî balkêş jî ew bû ku helbesta Ehmed Arif bi helbestvan û mamosteyê mezin Neyzen Tevfîk re ku temenê bapîrê wî bû hat çapkirin.
8. Ez tenê dikarim pesnê gelê xwe bidim
Ehmed Arif tu kesî ji xeyni gel û evîna xwe layiqî pesindayînê nabîne, wiha got: “Ez tenê dikarim bi gelê xwe serbilind bim, ne bi eslê xwe. Ez xwe layiqî pesindanê nabînim. Û evîndar, helbet... Ne pêwîst e evîndar...” got û nêzîkatiya cihêkar a li ser wî bi awayekî herî tund ceza kir.
'Bi xatirê te, ez bûyereke ku li Lîseya Afyonê hat serê min, ji we re vebêjim. Li lîseyê xortek heye. Koçberê Bulgarî… Di pola me de yê herî mezin 20 salî ye; lê ew 30 salî ye... Rojekê em li ber deriyê polê ne. Em ê yan herin razanê yan jî dakevin qehwexaneyê. Em pirtûkên xwe, çenteyên xwe berhev dikin. Ew li dora xwe zivirîya û ji min re nebêje ”Ker Kurd”? Ez li ber sobê me. Min rahîşt qapaxa lûtkeya sobê û daxist ber rûyê wî. Qepax ji nîvê eniya wî, ji qapaxa çavê wî daketibû çengê wî. Mîna xetê… Û lawik ket erdê. Di cih de ew birin nexweşxaneyê. Navê wî Bulgar Hasan e… Alîkarê Serekî Cemal Hoca, Cemal Tunaç gazî min kir. Ew çi ye kuro? wî pirsî. Min got: “Çi mafê wî heye ku tiştên wiha wek heqaretê li min bike?”. Ez, min got, Ez ê bi malbata xwe, bi welatê xwe re bi rûmet.
9. Helbestên Ne Vegerîyayî
Bi dehan helbestên ku wî di xortaniya xwe de nivîsandibûn, ji destên wî filitîbûn û carna jî li hevalekê keç dima û carinan jî ji aliyê polîsan ve dihatin binçavkirin û nedidan.
“Defterên min ye tijî helbest hebûn. Min her şev 8-10 rûpel dinivîsand. Helbet yên bi qalîte jî hebûn û yên ne qelîte jî hebûn... Her yek ji wan li cem keçek ê ma. Gelek ji wan di destê polês de man… Min nekarî vegerînim, nadin…”
10. Helbestvanê ku hate derbkirin û ji bo bimire di sergo de hate hîştin.
Ehmed Arif ji ber helbesta xwe ya bi navê 'Sî û Sê Gulle' ku li ser Komkujiya Muglali nivîsîbû û di encamê de li Wanê 32 kesan jiyana xwe ji dest dan û kesek jî birîndar bû, gelek caran rastî lêpirsîn, lêdan û lêdanê hat. di sala 1943 de.
Eger niha li `Bahçelîevler' kesêk dîn sî mirîşkan bidize û bibire, roja din di rojnameya Ulusê de bûyer bi çar stûnan radigîhîne. Ew ne mirîşkin, 33 welatiyên te ne... Sûcê wan tune... Bêqusûr... Belkî ji me hemûyan bêgunehtirin.. Ji bilî tenêtiyê tu sûcê wan tune. Mirovên bitenê ewqas in…”
“Ji ber vê helbesta “Sî û sê guleyan” hatin û ez birin… Şev heta sibê li min xistin. Gotin bixwînin, min nexwend. …Piştî lêdanê, min avêtin ber wan têlan, nav sergo. Ez tenê li wir mam. Kûçikên bêxwedî hatin û min bêhn kirin, Ez ditirsiyam ku, ez mirî me û min bixwin…”
11. Rojê Çar Paket Cixare
Min rojê çar pakêt Bafra dikişand. Ehmed Arif got, dema cixarê dikişand jî, wî nedikarî bêhna cixareyê tehmûl bike. Ji ber vê yekê helbestvan bi qasî ku pêkan bû xwe ji hawîrdorên cixarê dûr dixist, di salên xwe yên dawî de bi tevahî dev ji cixareyê berda.
12. Bersiva Nazim Hikmeta Abidîn Dîno û Oktay Rifat
“Salên beriya 1950… Em li mala Abidîn (Dîno)
Rojekê em dîsa li malê, li ser helbestan diaxivin û Vedixwin, Nîqaşek dest pê kir. Gotin: “Me di helbesta tirkî de şoreş kir, ne Nazim. Ger serdemek hebe me dest pê kir.” Niha dê kî ji me biaxive ez nizanim. Tenê ez difikirim. Nazim xizmê wan e, rûmet daye wan û di bi rumetkirinê de alîkariya wan kiriye, ango di navbera wan de qanûnek heye. Em zarokên gelê derve ne. Em Nazim nasnakin, ne ez û ne jî Yaşar Kemal... Min got: “Ez lêborîna xwe ji Xanim Guzin Hoce dixwazim, ew mamosteya min e, lê ev bêedebî ye. Mirov xwe ji Nazim helbestvanekî mezintir, gelek girîngtir, pêşeng û şoreşgertir dibîne, karekî ehmeqî ye. Hûn birayên min yên li li vir in, lê we ez mecbûr kirim. “Ya duyem” min berdewam kir: “Em bibêjin em di civakeke pêşketî de ne, em gihîştine civakeke ku di her warî de, aborî, siyasî de pir pêşketî ye. Û wê demê em dipeyivin. Ne niha, eger kesek helbesta tirkî dadbar bike, hûn dikarin bi van gotinan derkevi holê, yanî ji Yahya Kemal re tiştekî nebêje, dê yêk ji te re bibêje xayîn. Şerm e, hûn him Nazim nas dikin û him jî li pişt wî wisa diaxivin. Oktay Rifat, Ji xeynî Nazim tu helbestvanê kî nizanî? got. Min êdî dengê xwe dernexist. Lê xanim Guzîn îşaret bi “Bixwîne” dike… Min jî “Tu Şev bi teqandina guleyan derbaznabe” xwend. Ev ya kê ye? got Oktay Rifat. ya Hevalê kî mine , min got.
Lê Oktay Rifat xwedî kelecan e. Dibêjin: Ew helbestek tirsnak e, pir xweş e. Ez dikarim bi vê helbestê pêncî helbestan binivîsim, wî wiha dewam kir, Çawa ew qas bi hovîtî malzemeyên xwe xerc dike... Paşê min lê vegerand: Tu pêncî dinivîsî, tu mijar, helbest, beyt diweşînî... Tu di bêjî ku, tu dikarî bi pêncî wêneyan bi vê boyaxê boyax bikê. Wê demê ev nabe helbest. Ji ber vê yekê nefikirin ku em nizanin. Hûn wê ji Prevert dimeşînin, hûn ji Charles Nodier dimeşînin, û dûv re hûn wê wekî nûbûnek pêşkêş dikin…”
13. Birayê mezin Spartakus
Helbestvan di helbestên xwe de şîara mêrxasî û mêrxasiyê pejirand û lehengên herî wêrek wek birayên xwe û birayên xwe yên mezin hesiband.
“Ez niha ji bo tiştekî vala nabêjim jibo Spartacus. Ez Spartakûs wek birayekî xwe hez dikim, wek yekî ji nifşê berî xwe, wek dil û canê xwe. Ez bi naskirina wî şanaz im… Ez wî digirim û digihînim vê demê.”
14. Li girtîgehê serdana Yilmaz Guney kirin
Dema di girtîgehê de bû çû serdana Yilmaz Guney ê ku ji lîstikvaniya wî bêtir heyranê derhêneriya wî bû û bi van gotinan evîna xwe ya ji Qralê Kirêt re anî ziman:
“Yilmaz Guney deh sal ji min biçûktir e. Lê belê rûmetê dide min. Ew hevwelatiyê min e. Bila ez qurban bibim, ew birayê min e.
15. Bi Orhan Veli re bi gera payton û gîrandina Cahit Sıtkı.
Helbestvanê kî xwediyê dorhêleke hunerî ya pir fireh bû, êvaran bi Orhan Velî re diçû û digerîyan û helbestên xwe ji birayê mezin Orhan re dixwend. Kesekî din ê ku helbestên wî xwendiye hevwelatiyê wî Cahit Sıtkı Tarancı bû.
“Orhan Velî helbestên min jî dizanî bû. Bi heyranî û bi hurmetê kî mezin pêşwazî dikir. Cahit Sıtkı jî... Bi dengekî bilind digirîya. Çend caran wî hişt ku ez bixwînim “Sî û sê Gule”, “Kolana Qerefilan”… Her carê Cahît digirîya.”
16. Helbestên ku di xewnan de hatine nivîsandin
Ehmed Arif bi taybetî bi şev helbest dinivîsand, saetên şev, saetên wî yên hezkirî bûn. Helbestvanê ku ji şevê derbas dibû, di xewna xwe de beyt digirt û helbestvan bi şev radibû û dinivîsand.
Ji zarokatiya xwe ve ez bi şev di xewnên xwe de helbest dixwînim û helbestan distrêm.
Yek ji van helbestan:
“ Zilma ehmeqî li ser enîya me‘‘
”Û nîvê şevên min ên delal, li hember deriyên pelên ducar, asênteng”
17. “ To be or not to be, Bûn an nebûn” û Çîroka wê
Ehmed Arifê ku di her wateyê de tûj û zelal e, gelek caran rastî îşkenceyê hat, timî ji aliyê polîsan ve hat şopandin û bû hedefa komên din ên dijber. Ji bo ku li quncikek wî nexin û nexin, her tim sporê dikir. Helbestvanê ku di salên 1951-52’an de du caran hate girtin, ji ber vê sedemê nekarî xwendina xwe ya bilind biqedîne, di bin îşkence û zextan de hewl da li ser pîyan bisekine û ev yek bi awayekî herî baş kir. Digel ku êşên ku nayên wesifkirin jî dît, dîsa jî got: Ezab li deverekê mîna evînê ye, ji her xizmetkarekî re nabe... Ehmed Arifê ku di girtîgehê de çaryek nan jê re dihat dayîn, ew qas nexweş ket ku nikaribû vî nanî bixwe jî. Tenê av vedixwar. `` Her tim dema ku, wan ez dibirim dadgahê, sibê de zû ez şilvi tazî dikirin û hemû cil û bergên min digerîyan, li min heqeret dikirin``
Bi gotina xwe careke din giraniya rewşê û yên ku yek ji lawên herî mêrxas ên neteweyekê tên dîtin û derxist holê.
Girtîgeheke li Harbiye ya ku ew şandine wê piştî zindana Sansaryan a ku ew tê de ma, wê xwediyê teybetmendiyeke balkêş a ku piştre wê di helbestên wî de cih bigirê.
Piştî ku ew ket hundur, li ser dîwarê hucreya xwe li ser nivîsa Bûn an nebûn bi heman wateyê bi nozdeh zimanên cuda hatibû nivîsandin. Helbestvan dixwaze rêza bîstemîn a bi tirkî li van nozdeh rêzan zêde bike. Û piştî ku di bin nozdeh rêzan de xêzeke berhevokê xêz dike, di bin rêzê de “Ya herro ya merro” dinivîse. Di laşê xwe de nozdeh zimanên cuda, nozdeh dilên cuda, nozdeh laşên îşkencekirî dicivîne û dû re dibêje, “ 'To be or not to, Bûn an nebûn e. / 'Cogito ergo sum' qet ne...”, bi helbesta xwe ya “Ez Ji bîr nakim” di dîrokê de notek dinivîse.
18. Navê Pirtûkê guherî
Ehmed Arif di qonaxa ewil a pirtûka xwe ya bi navê “Min ji hesreta xwe piranga qewn kirin ” xwestibû navê pirtûkê bike “Dört Yanım Pûşt zulası”, lê piştî hişyariya hevalekî xwe dev jê berda û navê pirtûkê kir “ Min ji hesreta xwe piranga qewn kirin ” . Guhertinek di vê de jî heye, ji ber ku, ``Min ji hesreta xwe Kelepçe kewnkirin``, divê ez red bikim, bäla bibe ``Rizyayî``, lê helbestvan peyva ku min red kiriye aciz dibîne û bi kar nayîne.
19. Adiloş Bebe
Lor§ina Adiloş Bebe kurê xwîşka helbestvan Nezîhe ye. Adiloş wê demê nû ji dayik bûye, Lê rezên Amedê ji bo balafirgeha li peravên Dîcleyê tê talankirin û zirarê dibînin. Helbestvan bi êşa vê talanê, helbestê wiha pênase dike ew helbest helbesta welatê min ê delal e.
20. Meqam-î Yusuf
Helbestvanê ku salên herî xweş ên jiyana xwe li pişt derabeyê hesinî derbas kir û çaryek nan jê re hat dayîn, ji peyvên polîs, girtîgeh, ban hez nedikir. Ehmed Arif Ew difikire ku navê herî baş ji bo cihê girtîgehê Maqama Yusuf e û ew Ji ber ku ji ber sedemekî birûmet wek Yûsiv pêxember di girtîgehê de bû ji vê îfadeyê hez dikir.
21. Wek Şekirên dawetê Pirtûkên Ehmed Arif
Eleqeya li ser helbestên Ehmed Arif ewqas zêde ye ku mamosteyek 500 pirtûkên helbestê yên Ehmed Arif belav dike û di daweta xwe de li şûna şîraniyê kirîbû. Bi fêrbûna vê yekê, helbestvan şermêk bi şermê re tevlihev dike. Ev eleqe di kovaran de jî xwe nîşan dide. Û kovara Soyut jî şuna 500 pirtûkan, 3 hezar pirtûkan difroşe û helbestên Ehmed Arif belav dibin.
22. Taybetmendiyên din ên Kesayetî / Kêfxweşiyên Ehmed Arif
Pirtûkên Bijarte:
“Pirtûkên ku ez pir jê hez dikim hene ku ez serxweş bûm. Berîya her tiştî, Rewşa Mirovahiyê ya Andre Malraux ev pirtûkek e ku kesayetî da min, min ji zarokatî û nezaniyê rizgar kir û nîşanî min da ku dinya çiqas mezine û çend ware. Dema ku min ev pirtûk xwend, ji aliyê dewletê ve hat çapkirin. Nasuhî Esat, paşê Nasuhî Baydar wergerandiye. Wateya wê demê paşnavê wî tunebû... Dema min ew xwend ez lerizîm. Min wek pirtûkeke helbestan xwend. Emile Zola, lê bi taybetî jî Dostoyevskî û Tolstoy nivîskar in ku ez jê têr nabim.'
Berhemên Muzîkê yên Herî Bijarte:
Semfoniya 9emîn a Beethoven û Strana Rêwîtiya Cîhanê ya Schubert. Wî her wiha got, “Zarokên me yên temenê Filinta, bi muzîka rockê re mijûl in, muzîkek ku jê re dibêjin heavy metal. Ez hinek bedewîyan jî di wan de nabînim.” dibêje.
Helbestvanê ku eleqeyeke wî ya taybet bi muzîka gelêrî hebû, heyranê hevwelatiyê xwe Celal Güzelses ê ku bi navê bilbilê rojhilatî û Ruhî Sû bû.
Lîstikvanê Şanoyê yê Herî Xwezî: Yilmaz Gruda Egîdek wek Yilmaz bi hêsanî ji dayik nabe.
Derhênerê bijare: Japon Akira Kurosava
Fîlmê bijarte di xortaniya xwe de: Tirîyên Xezebê, The Grapes of Wrath ya John Ford. Hefteyek bi tevahî li vê fîlmê temaşe kir.
Stêrkên Bijarte:
Wî ji Rossana Podesta û Lizabeth Scott pir hez dikir ji ber ku ew mîna hevala xwe xuya dikir. Ji stêrkan yek blond û ya din esmer e ji bo helbestvan mijareke pir balkêş e.
Di nav stêrkên fîlimê yên mêr de, Ew heyranê Humpbrey Bogart, Burt Lancaster, Yul Brynner û paşê jî Marlon Brando bû. Stêrkên Tirkiyê Kurditanê Hale Soygazi, Şener Şen û Yilmaz Guney.
Xwarina wî ya herî baş û bijare: Şorba nîskê. Helbestvan jî ji xwe re nan û şîrê xwe dikire, goştê xav çêdikir û li deriyê hevalên xwe dixist.
23. Bi rêzdarî...
Ehmed Arif hemû jiyana xwe, ji bo şer û hezkirina xwe derbas kir. “Ez ne mezin im. Ez barekî asayî û belengaz ê gelê xwe me. Ji kerema xwe vê diyar bikin. Ez bi vê bawer im û bi rûmet im. Hin xort dibêjin, Min pirtûka herî baş a pêncî salên dawîn nivîsî. ew dibêjin. Ev îdiaya wî bi xwe ye, rêzdar... Gelo li bajarê Nazim Hîkmet gotinên wiha tên gotin?” Bi gotinên xwe tu carî dilnizmiya xwe winda nedikir.
Hez kir, lêdan, şer kir, êşkence, zindan û gelek lîstikên din ên xapînok kişand. Helbestvanê ku dilekî mezin û helbestên bêhempa da gelê xwe û axa ku lê jiyaye, di 2'ê Hezîrana 1991'an de ji ber krîza dil jiyana xwe ji dest da.
Tenê ev xwesteka xwe mabu: “Ez dixwazim li vir, li van nexweşxaneyan, ne li ser vê axê, lê li wir, li nav konekî li rex Dîcle bimirim. Ew jinen we dere ew qas xweş dilorînin û digirîn… Tu mûzîk nikare ew qas dilşewat be…”
Bi rêz û hurmet, dilovanî û minetdarî yad û bîranîna helbestvanê bê hempa, kedkarê dilpak Ehmed Arif...[1]