Bitlis Mirliği Tarihinde Abdal Han Dönemi (1618-1664)
sedat ulugana
dergi: Kürt Tarihi , C.20,2015,p.52-57، Istanbul
Abdal Han'a dair bu güne kadar verilen bilgiler ya hatalı ya da eksiktir . Örneğin Evliya Çelebi'yi tekrarlayan Nazmi Sevgen , Abdal Han'ın Mir Şemsedin'den sonra Bitlis miri olduğunu söyler ve hükümranlık tarihini de 1633-1657 tarih aralığı olarak verir.Şakir Epözdemir Abdal Han'ın Mir Şemsedin'in oğlu olduğunu iddia eder . Ziya Avcı da Şakir Epözdemir'in söz konusu iddiasını tekrarlayıp Abdal Han'ın 1657'de öldüğünü kaydeder . Bu hatalı bilgiler akademik tezlerde de aynı şekilde karşımıza çıkıyor.
SEDAT ULUGANA Şeref Han ve II . Ab V. dal Han Bitlis mir leri içinde en çok bilinen iki önem tarihi figürdür . Şeref Han bu ününü Kürt tarihi üzerine yazdığı Şerefname'sine ( 1597 ) . Abdal Han da Evliya Çelebi'nin Seyahatname adlı eserine borç ludur . Bu iki mire dair bildik lerimiz adı geçen eserlerin ver . diği bilgilerin dışına çıkamıyor . Yani onlara dair yazılanlar ço : gunlukla bu iki eserin verdiği bilgiler çerçevesindedir . Söz konusu mirlere ve dönemlerine dair yapılan değerlendirmeler de tekrardan öteye geçemiyor lar . Bu makalenin amacı işte bu iki popüler mirden biri olan Abdal Han'ı , farklı kaynaklar şığında Evliya Çelebi'nin ver . diği bilgileri zenginleştirmek ve çizmiş olduğu çerçevenin dışına taşımaktır . Bu doğrultuda Ab dal Han'a dair tartışmalı bilgi leri farklı kaynaklardan bulup karşılaştıracak ve az bilinen ya da hiç bilinmeyen noktaları gün yüzüne çıkarmaya çalışılacak . Böylece Bitlis Mirliği'nin altın çağ olarak adlandırılabile cek olan II . Abdal Han dönemi ( 1618-1664 ) üzerine daha fazla detay öğrenmiş olacağız . Abdal Han'a dair bu güne kadar verilen bilgiler ya hata lı ya da eksiktir . Örneğin Evli ya Çelebi'yi tekrarlayan Naz . mi Sevgen , Abdal Han'ın Mir Şemsedin'den sonra Bitlis miri olduğunu söyler ve hüküm ranlık tarihini de 1638-1657 ta rih aralığı olarak verir . Şakir Epözdemir Abdal Han'ın Mir Şemsedin'in oğlu olduğunu iddia eder . Ziya Avcı da Şakir Epözdemir'in söz konusu iddi asını tekrarlayıp Abdal Han'ın 1657'de öldüğünü kaydeder . Bu hatalı bilgiler akademik tezler de de aynen tekrarlanmış ; özel likle Bitlis ve Van tarihi konulu tezlerde ( içinde Abdal Han ge çen ) kullanılan kaynaklar Evli ya Çelebi ve Nazmi Sevgen'nin eserleridir . Batılı yazarlar ta rafından yazılan Abdal Han konulu tez ve makalelerde de bu durum değişmez , yorumla malar ve varsayımlar yine Ev liya Çelebi'nin verdiği bilgilere dayalıdır . Robert Dankoff ve Christiane Bulut ise Çelebi'nin Bitlis Mirliği ve Abdal Han al gısına dair çalışmışlarında , Evliya'nın daha ziyade çizmiş olduğu Abdal Han portresine sadık kalmışlar . Abdal Han , sadece akademik tez , araştır ma ve makalelere değil , edebi romanlara da konu olmuştur . Örneğin Haydar Işık sadece Wilhelm Köhler'in Abdal Han konulu akademik çalışmasını Türkçeye çevirmekle kalmamış ayrıca Abdal Han konulu bir ro man yazmıştır . Diğer bir roman yazarı Seyit Alp . şaşırtıcı bir şekilde Abdal Han'ı romanın da olumsuz bir karakter olarak işlemiş . Yasemin Beyazıt , bü tün bu saydığımız kaynakların aksine Evliya Çelebi'nin Abdal Han'a dair yazdıklarına eleşti rel yaklaşır . Deyim yerindeyse okuyucunun ufkunu açmayı başarır . Abdal Han gerçekten de Mir Şemsedin'in oğlu değildir , Mir Ziyadin'in oğludur . Mir Ziyadin de Şerefname'nin mü ellifi V. Şeref Han'nın oğludur ; yani Abdal Han Şeref Han'ın torunu ve Mir Şemsedin'in ye genidir . Kaldı ki bu açık bilgi , yüzyıllardır Bitlis'in Ihlasiye Medresesi'nin avlusunda ya tık halde bulunan taş bir lahit üzerinde yazılıdır . Söz konusu mezar , Abdal Han'ın oğlu Mir Bedredîn'in mezarına aittir . La hitte Türkçeye çevrilmiş haliyle şunlar yazılmaktadır: Bu mezar mutlu , şehid , merhum , Allah'ın rahmine ve affina muhtaç Şeref Han oğlu , Ziyadin Han oğlu Abdal Han oğlu Bedredin Han'a aittir . Sene 1674 Abdal Han'ın doğum tarihi ne dair bazı tahminler dışında kesin bir bilgi bulunmamak tadır . Yasemin Beyazıt , Evliya CÇelebi'nin Abdal Han'ın yaşına dair verdiği bilgilere dayanarak , Abdal Han'ın 1575-1580 tarihle ri arasında dünyaya geldiğini , 25 yaşında Bitlis miri olduğu nu söyler . Ama burada da bir karışıklık söz konusu . Çünkü Evliya Çelebi Abdal Han'ın ya şından bahsederken iki farklı sayı belirtir . Mesela 1650'deki olaylardan bahsederken Abdal Han'ın 70 yaşında olduğunu kaydeder . Aynı Evliya Çelebi 1656 yılında Bitlis'i ziyaret etti gi dönemden bahsederken , Ab dal Han'ın ağzından 80 yaşında olduğunu duyduğunu aktarır . Görüldüğü gibi bu iki tarih ara sında 6 yıl var . Yine de Abdal Han'ın kendi yaşına dair verdiği bilgiyi , yani 1656 yılında 80 ya şında olduğunu kabul edersek , 1576 yılında doğduğunu varsa yabiliriz . O zaman doğum yeri nin de Azerbaycan ( Nahçivan ) olduğunu söyleyebiliriz . Zira Şeref Han ailesi 1578 yılına ka dar orada yaşamıştır . Ziya Avci ise kaynak belirtmeden Abdal Han'ın 1610-1615 yılları arasın da doğduğunu iddia eder . Aynı şekilde , Abdal Han'ın Bitlis Mirliginin tahta çıkış ta rihi de tahminlere dayalıdır . Yasemin Beyazıt , Abdal Han'ın 25 yaşında tahta çıktığını , bu tarihin de 1601 yılına tekabül ettiğini belirtir . Oysa Şeref Han'dan hemen sonra , 1597'de Şerefname'de yazdığına göre tahta oğlu Şemsedin çıkmıştı . Şemsedin'den sonra da karde şi Ziyadin tahta çıkmıştı . Nite kim 1606 yılında Bitlis mirinin Ziyadin olduğunu görüyoruz . Mir Ziyadin'nin 1617 yılına ka dar da bu görevi sürdürdüğünü yine başka bir kaynaktan öğre niyoruz . Italyan seyyah Pietro Della Valle 1616 yılında Is tanbul'dayken Bitlis mirinin pahalı hediyeler eşliğinde padişahı ziyaret etmek için Dersaadet'e geldiğini söy ler . Ziyaret amacının da Nafiz Paşa tarafından gasp edilen topraklarının kendi sine iade edilmesi olduğu nu belirtir . Della Valle so nuç olarak , Bitlis mirinin bütün isteklerinin kabul edildiğini , buna karşılık kendisinin de Safevilere karşı savaşan Osmanlıla ra 12 bin atlı asker vermeyi taahhüt ettiğini de ekler . Bir yıl sonra yani 1617 yi hinin sonbaharında Van paşası Tekeli Mehmed Paşa , Van askerleri , Bitlis miri Ziyadin ve Hakkâri miri Yahya Bey ile bir likte Azerbaycan'a sefer düzenler..
[1]