المکتبة المکتبة
البحث

کورديپيديا أکبر مصدر کوردي للمعلومات بلغات متعددة!


خيارات البحث





بحث متقدم      لوحة المفاتيح


البحث
بحث متقدم
المکتبة
الاسماء الکوردية للاطفال
التسلسل الزمني للأحداث
المصادر
البصمات
المفضلات
النشاطات
کيف أبحث؟
منشورات كورديبيديا
فيديو
التصنيفات
موضوع عشوائي
ارسال
أرسال موضوع
ارسال صورة
استفتاء
تقييماتکم
اتصال
اية معلومات تحتاج کورديپيديا!
المعايير
قوانين الأستعمال
جودة السجل
الأدوات
حول...
امناء الأرشيف لکوردیپیدیا
ماذا قالوا عنا!
أضيف کورديپيديا الی موقعک
أدخال \ حذف البريد الألکتروني
أحصاء الزوار
أحصاء السجل
مترجم الحروف
تحويل التقويمات
التدقيق الإملائي
اللغة أو لهجات الصفحات
لوحة المفاتيح
روابط مفيدة
امتداد كوردییدیا لجوجل كروم
كوكيز
اللغات
کوردیی ناوەڕاست
کرمانجی
Kurmancî
هەورامی
Zazakî
English
Français
Deutsch
عربي
فارسی
Türkçe
Nederlands
Svenska
Español
Italiano
עברית
Pусский
Fins
Norsk
日本人
中国的
Հայերեն
Ελληνική
لەکی
Azərbaycanca
حسابي
الدخول
المشارکة والمساعدة
هل نسيت بيانات الدخول؟
البحث ارسال الأدوات اللغات حسابي
بحث متقدم
المکتبة
الاسماء الکوردية للاطفال
التسلسل الزمني للأحداث
المصادر
البصمات
المفضلات
النشاطات
کيف أبحث؟
منشورات كورديبيديا
فيديو
التصنيفات
موضوع عشوائي
أرسال موضوع
ارسال صورة
استفتاء
تقييماتکم
اتصال
اية معلومات تحتاج کورديپيديا!
المعايير
قوانين الأستعمال
جودة السجل
حول...
امناء الأرشيف لکوردیپیدیا
ماذا قالوا عنا!
أضيف کورديپيديا الی موقعک
أدخال \ حذف البريد الألکتروني
أحصاء الزوار
أحصاء السجل
مترجم الحروف
تحويل التقويمات
التدقيق الإملائي
اللغة أو لهجات الصفحات
لوحة المفاتيح
روابط مفيدة
امتداد كوردییدیا لجوجل كروم
كوكيز
کوردیی ناوەڕاست
کرمانجی
Kurmancî
هەورامی
Zazakî
English
Français
Deutsch
عربي
فارسی
Türkçe
Nederlands
Svenska
Español
Italiano
עברית
Pусский
Fins
Norsk
日本人
中国的
Հայերեն
Ελληνική
لەکی
Azərbaycanca
الدخول
المشارکة والمساعدة
هل نسيت بيانات الدخول؟
        
 kurdipedia.org 2008 - 2024
 حول...
 موضوع عشوائي
 قوانين الأستعمال
 امناء الأرشيف لکوردیپیدیا
 تقييماتکم
 المفضلات
 التسلسل الزمني للأحداث
 النشاطات - کرديبيديا
 المعاينة
موضوعات جديدة
المکتبة
أحزاب غير ديمقراطية في نظام ديمقراطي: تشكيل وعمل الأحزاب السياسية في العراق بعد 2003
30-10-2024
هژار کاملا
المکتبة
نحو شفافية مائية في حوض نهري دجلة والفرات رسم خرائط لتغيرات المياه السطحية في العراق بين عامي 1984-2015
30-10-2024
هژار کاملا
المکتبة
اﻟﻛرد وﻗﺿﯾﺗﮭم اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ
28-10-2024
هژار کاملا
المکتبة
طائفية تنظيم الدولة الإسلامية: الجذور الإيديولوجية والسياق السياسي
22-10-2024
هژار کاملا
المکتبة
ما بعد دولة الخلافة : الايدولوجيا، الدعاية، التنظيم والجهاد العالمي
22-10-2024
هژار کاملا
السيرة الذاتية
كوري محمود علي ادو
21-10-2024
اراس حسو
السيرة الذاتية
محسن حاج ايزيدي
21-10-2024
اراس حسو
السيرة الذاتية
مجو شيبو إزدو
21-10-2024
اراس حسو
السيرة الذاتية
كوري قاسم الياس ادو
21-10-2024
اراس حسو
السيرة الذاتية
كولي عمر داود
21-10-2024
اراس حسو
أحصاء
السجلات
  530,176
الصور
  110,960
الکتب PDF
  20,352
الملفات ذات الصلة
  105,419
فيديو
  1,578
اللغة
کوردیی ناوەڕاست - Central Kurdish 
295,471
Kurmancî - Upper Kurdish (Latin) 
90,587
هەورامی - Kurdish Hawrami 
66,151
عربي - Arabic 
31,280
کرمانجی - Upper Kurdish (Arami) 
19,094
فارسی - Farsi 
10,469
English - English 
7,671
Türkçe - Turkish 
3,675
Deutsch - German 
1,785
لوڕی - Kurdish Luri 
1,690
Pусский - Russian 
1,140
Français - French 
348
Nederlands - Dutch 
131
Zazakî - Kurdish Zazaki 
91
Svenska - Swedish 
72
Español - Spanish 
55
Polski - Polish 
55
Հայերեն - Armenian 
52
Italiano - Italian 
52
لەکی - Kurdish Laki 
37
Azərbaycanca - Azerbaijani 
27
日本人 - Japanese 
21
中国的 - Chinese 
20
Norsk - Norwegian 
18
Ελληνική - Greek 
16
עברית - Hebrew 
16
Fins - Finnish 
12
Português - Portuguese 
10
Тоҷикӣ - Tajik 
9
Ozbek - Uzbek 
7
Esperanto - Esperanto 
6
Catalana - Catalana 
6
Čeština - Czech 
5
ქართველი - Georgian 
5
Srpski - Serbian 
4
Kiswahili سَوَاحِلي -  
3
Hrvatski - Croatian 
3
балгарская - Bulgarian 
2
हिन्दी - Hindi 
2
Lietuvių - Lithuanian 
2
қазақ - Kazakh 
1
Cebuano - Cebuano 
1
ترکمانی - Turkman (Arami Script) 
1
صنف
عربي
بحوث قصیرة 
12,859
السيرة الذاتية 
4,989
الأماکن 
4,860
الشهداء 
4,704
المکتبة 
2,428
وثائق 
878
صور وتعریف 
279
المواقع الأثریة 
61
فيديو 
50
الأحزاب والمنظمات 
43
قصيدة 
34
المنشورات 
32
الخرائط 
19
احصائيات واستفتاءات 
12
المتفرقات 
11
الأبادة الجماعية 
9
العشيرة - القبيلة - الطائفة 
6
نكت 
4
بيئة كوردستان 
1
الدوائر 
1
مخزن الملفات
MP3 
324
PDF 
31,608
MP4 
2,599
IMG 
203,549
∑   المجموع 
238,080
البحث عن المحتوى
المکتبة
تأريخ كردستان سوريا المعاصر...
السيرة الذاتية
مزكين طاهر
الشهداء
دجلة عمر
السيرة الذاتية
خالد محمد حمادة
السيرة الذاتية
أحمد خيري
بەیادی فەقێ تەیران، کامەیە یەکەم تێکستی نووسراوی کوردی؟ 2/1
تقوم زميلات كورديبيديا بأرشفةٍ معاصرةٍ للآم المرأة الكردية وأنتصاراتها في قاعدة بياناتها القومية..
صنف: بحوث قصیرة | لغة السجل: کوردیی ناوەڕاست - Central Kurdish
شارک
Facebook0
Twitter0
Telegram0
LinkedIn0
WhatsApp0
Viber0
SMS0
Facebook Messenger0
E-Mail0
Copy Link0
تقييم المقال
ممتاز
جيد جدا
متوسط
ليست سيئة
سيء
أضف الی مجموعتي
اعطي رأيک بهذا المقال!
تأريخ السجل
Metadata
RSS
أبحث علی صورة السجل المختار في گوگل
أبحث علی سجل المختار في گوگل
Kurmancî - Upper Kurdish (Latin)0
English - English0
عربي - Arabic0
فارسی - Farsi0
Türkçe - Turkish0
עברית - Hebrew0
Deutsch - German0
Español - Spanish0
Français - French0
Italiano - Italian0
Nederlands - Dutch0
Svenska - Swedish0
Ελληνική - Greek0
Azərbaycanca - Azerbaijani0
Catalana - Catalana0
Čeština - Czech0
Esperanto - Esperanto0
Fins - Finnish0
Hrvatski - Croatian0
Lietuvių - Lithuanian0
Norsk - Norwegian0
Ozbek - Uzbek0
Polski - Polish0
Português - Portuguese0
Pусский - Russian0
Srpski - Serbian0
балгарская - Bulgarian0
қазақ - Kazakh0
Тоҷикӣ - Tajik0
Հայերեն - Armenian0
हिन्दी - Hindi0
ქართველი - Georgian0
中国的 - Chinese0
日本人 - Japanese0
بەیادی فەقێ تەیران، کامەیە یەکەم تێکستی نووسراوی کوردی؟ 2/1
بحوث قصیرة

بەیادی فەقێ تەیران، کامەیە یەکەم تێکستی نووسراوی کوردی؟ 2/1
بحوث قصیرة

#فەلەکەدین کاکەیی#

بەرایی: لە مانگی حوزێراندا، لە #ئامەد# و شاری #وان# و موکسی یادی #فەقێ تەیران#، شاعیری نەمری باکووری کوردستان دەکرێتەوە، کەساڵی 1564 ز (هەندێ دەڵێن لە 1514 ز) لە شاری موکسی لەدایکبووە و لەوێ کۆچی دوایی کردووە.
شیعری فەقێ تەیران قۆناغێکی گرنگی شیعری کوردییە، مۆرک و ناوەرۆکی گەشی نیشتمانی و سۆفیگەری و عیرفانی بەرز بە شیعرییەوە دیارە.
بەم بۆنەیەوە ئەم وتارەم بۆ پەڕتووکێک ئامادەکردووە کە بە یادی فەقێ تەیران لە ئامەد دەردەچێت، بە سوودی دەبینم بیخەمە بەرچاوی خوێنەرانی خۆشەویستی هەفتەنامە(گوڵان).


شیعری فەقێ تەیران(1514-1631 ز) وەکو شاعیرە کلاسیکییە گەورەکانی کورد، چەندین پرسیار دەوروژێنێ:
- تێگەیشتنمان دەربارەی شیعر و فەلسەفە؟
- ڕیشەی مێژوویی زمان و ئەدەب و ئایینی کۆنی کورد؟
- چما زۆربەی شاعیرە کلاسیکییەکان عارف و سۆفی و ئیشراقین(ڕێبازی تیشکهاوێژ و درەوشانەوەن)؟
- ئایا کۆمەڵگای کوردەواری سرووشتی تایبەتمەندی خۆی هەیە؟
- چۆن بووە، لە شیعری هەموویاندا هەستی نیشتمانپەروەری زەق و ڕوون ڕەنگبداتەوە و، ئەو پەیامە دەسا و دەس بە ئێمەیان گەیاندووە؟ ئایا شیعریان لە پێناو دەربڕینی ئەو هەستەدا بەکارهێناوە؟ یا لە ژێر پاڵەپەستۆی ئەو هەستە دەروونییەدا بوون بە شاعیر؟
- پرسیاری دیکەش زۆرن کە نابڕێنەوە، چونکە بەلای منەوە، تا ئێستا بە قووڵی نەچووینەتە نێو جیهانی ئەو شاعیرانەوە، هەندێ جاریش بە ترس و دوودڵی و ڕاڕایی بابەتەکان شیدەکەینەوە.
وتارەکەم لە ژێر چەند پرسێکدا ڕێکدەخەم بەم شێوەی خوارەوە:
پرسی یەکەم:
دەبا لێرەدا ڕەخنەی سەرەکی لە عەقڵی خۆمان (واتە بیڕوڕامان و جیهانبینیمان) بگرم و بڵێم کە هێشتا مێشکمان داگیرکراوە. مەبەست لە مێشک ژیری و شێوەی بیرکردنەوە و بۆچوون و ڕامانە دەربارەی وجودی خۆمان و دەوروبەر.
لەوما، هێشتا بەتوندی مێشکمان شەتەک دراوە و، خۆمانیش بەدەستی ئەو واقیعە داوە و، هەوڵنادەین بە ئازادی بیربکەینەوە و بە ئازادی بۆ مەسەلەکان بچین، هێشتا سنووری ڕامان و بیرکردنەوەی خۆمان سنووردار کردووە، زۆریش بەر تەسک بۆی دەچین، و ناتوانین لەوە دوورتر بڕۆین، کەسەدان ساڵە بە گوێمانا دەخوێنن کە ئێمە هەندەین، نەتەوەیەکی بێ سەروسامانین، مێژوومان نییە، یا ئەگەر هەبێ کورت و لێڵە و تێکەڵاوی مێژووی خەڵکی دیکەیە.
هەر بۆیەش مێشکمان وەها بە داتا و بیر و بۆچوون و زانیاریی گەلانی دەوروبەرمان ئاخێنراوە و تەژی بووە، ئیتر جێگەی وەرگرتنی زانیاری و بیروبۆچوونی خۆماڵی نەماوە.
یەکەمین ئەنجامی پەروەردە و ڕاهێنانی نێگەتیڤی دوور و درێژی دەوروبەرمان، لەمەڕ هەبوونی خۆمان، ئەوەیە کە بڕوامان بەخۆمان و ڕابردوو گەنجینەی کەونارای خۆمان نەماوە.
وەختێکیش مرۆڤێک، یا گەلێک، بڕوای بەخۆی نەمێنێ، ئیتر هەمیشە تەسەلیمی بەرانبەرەکەی و تەسەلیمی ئەو ژیانە دەبێ کە وێنەیان بۆکێشاوە.
کەواتە: گشت پرسیارەکان لە دەوری یەک دوو تەوەرەی بنەڕەتی کۆدەبنەوە، ئەویش پرسیاری هەمیشەیی هەر نەتەوە و کۆمەڵگایەکە و سەبارەت بە شوناسنامە، کە کێن و لە کوێوە هاتوون؟
سەری داوەکەش هەمیشە بۆ زمان و کەلەپووری فەلسەفی و ئەدەبی نەتەوەکە دەگەڕێتەوە، کەوابێ: یادی فەقێ تەیرانیش ئەمڕۆ، هەموو ئەو پرس و جۆیانە دێنێتەوە پێش.
پرسی دووەم: ئەز، بەم بۆنەیەوە، لە خاڵێکی دیکەوە دەچمە نێو بابەتەکە و دبێژم کە هەر کۆمەڵگایەک سرووشتی خۆی هەیە، کە بریتییە لە کۆی خوو ڕەوشت و ئیدیۆم و شێوەی ڕامان لە ژیان و گەردوون، واتە:
سرووشتی کۆمەڵگا جیاوازەکان بە کولتوور و هونەری خۆیەوە بەندە و، لەوێدا ڕەنگیداوەتەوە، سۆسیۆلۆجێکی گەورەی ئێڕاقی بەناوی(د. عەلی وەردی)، کە مامۆستای زانکۆو لیکۆڵەرێکی زانابوو، پەڕتووکێکی دانا بەناوی(سرووشتی کۆمەڵگای ئێڕاقی) هەندێ خوێنەری کورد دەیانپرسی: چما دەربارەی سرووشتی کوردی لە پەڕتووکەکەدا نەدواوە بەڵام نەیاندەزانی کە مەبەستی عەلی وەردی سرووشتی کۆمەڵگای عەرەبی ئێڕاقە، نەک کۆمەڵگای کورد، لە وەڵامێکدا گوتبووی ئەگەر وەختم هەبوو لە کۆمەڵگای کوردیش دەکۆڵمەوە، مەبەستی ئەوەبوو کە سرووشتی کۆمەڵگای کورد جیاوازە لە سرووشتی کۆمەڵگای عەرەب، لێ، پرسیارێکیش دەمێنێتەوە: کە ئەو (سرووشتە) چییە؟
بە واتایەکی دیکە ئەگەر کۆمەڵگای کورد سرووشتی تایبەتمەند و جیاوازی خۆی نەبا، ئایا دەیتوانی دوای زیاتر لە سێ هەزار ساڵ تا ڕادەیەکی ڕوون و بەرچاو وەک خۆی بمێنێ؟
مەبەستمان لە کۆمەڵگای کورد ئەو توخم و شێوەزار و توێژانەی خەڵکە کە هەزار ساڵ لەسەرم ئەم خاک و ئاوەدا ژیاون، جا بەهەر کۆڵەمەرگێ بووبێت، لە دوا دواییدا ئێمەیان بەجێهشتووە، واتە: ئێمە ئێستا پاشماوە و خوڵقێنراوی گشت ئەو تیرە و کولتوور و خەڵکانەین کە لێرەدا ژیاون کاریان کردووە و کولتوور و شارستانییانە بە بەرهەم هێناوە، جا چ هەندێ جار یا لە هەندێ جێگە، سەربەست بوونە، یا ژێر دەست و تەپەسەربوونە.
خوڵاسە، ئێمەی پوختەی ژیان و کار و بەرهەمی نەوەکانی پێشووی سەر ئەم خاکەین، بەڵام هەمیشەش سرووشتی کولتووری و شارستانیەتی خۆمان هەبوو، جیا لەوەی چەند پێشکەوتووە یا دواکەوتووە.
دەبێ خۆمان، وەکو هەین قبوڵیبکەین، ئەمجا لە خەڵکی تر داوابکەین وەکو خۆمان قبوڵمان بکەن.
بەڵام دەشبێ هەمیشە بزانین کە سرووشتی کۆمەڵایەتی خۆمان هەیە، ئەوەش بە مانای ئەوە نییە کە لە خەڵکانی دیکە باشترین یا خراپتر، زیاترین یا کەمتر، جوانترین یا ناشرینتر؟ ئێمە بەم شێوەیە هەین و. هیچی تر، نە بەرزتر، نە نەویتر.. خەڵکانی دیکەش بەو شێوە هەن کە خۆیان بیری لێدەکەنەوە.
گەلۆ! ئەگەر کۆمەڵگای کورد سرووشتی خۆی نەبا ئەوە ڕەنگە بە ئاسانی، بچووبایە سەر سرووشتی نەتەوەکانی دەوربەری، بەڵام هەر خۆی، وەک خۆی مایەوە خۆ هەزاران ساڵە، لەم ناوچەیەدا، نەتەوەی فارس و نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی تورک زاڵن هەر هەموویانیش، لەسەردەمی جیاجیادا، بەسەر کۆمەڵگای کوردا زاڵبوونە، بەڵام هەریەک بە سرووشتی خۆی ماوەتەوە، نە ئەوانە بوونە بە کورد، نەش کورد بووە بە هیچ یەک لەوان، دیارە سرووشتی کورد ڕێگەی نەداوە، لە ناو نەتەوەیەکی تردا بتوێتەوە.
ڕاستە کە کورد کولتووری عەرەب فێربووە و وەریگرتووە، هەروەها لە کولتووری تورک، هەروەهاش لە کولتووری فارس، بەڵام کولتووری خۆی پاراستووە، ئەمڕۆ کە یادی فەقێ تەیران دەکەینەوە، درووست ئەو پرسیارەمان دێتە پێش:
- چما و چۆن یەکێک وەکو فەقێ تەیران، لەو سەردەمە ناخۆش و تاریکە(1) کە کورد لە زمان و کولتووری خۆی بێبەش بووە هاتووە بە زمانی کوردی شیعری داناوە، نەک بە عەرەبی یا تورکی یا فارسی، کە ڕەنگە بیتوانایا؟!
چۆن فەقێ تەیران توانیوێتی بە زمانی شیعر ئەویش بە کوردی لە فەلسەفەی ژیان و مێژوو بدوێ؟ چۆن سەرکەوت لە دانانی(شێخی سەنعان) کە هەم ڕێبازێکی ئیشراقییە، هەم فەلسەفەی یەکێتی ئایینەکانە؟
چۆنە زمانی کوردیی بۆ شیعرێکی بەرزی وەک(ئەی ئاڤ و ئاڤ) بەکارببا کە شیعرێکی پرشنگداری ئیشراقییە و، لە یەکبوونی وجود دەکۆڵێتەوە؟ چۆن ئەو بیڕوڕامانە فەلسەفییە قووڵانە بە شیعری کوردی هۆنیوەتەوە؟
پرسی چوارەم:
کەمایەسی گەورەی ڕێبازی لێکۆڵەرانی کورد لە بارەی فەقێ تەیران و شاعیرە کلاسیکییەکانی دیکە، ئەوەیە کە تەنیا لە ڕووی هونەریی شیعرییەوە تەماشایان دەکەن، نەک لە ڕووی ناوەرۆکیشەوە کە: شیعر لەجەوهەردا حیکمەت و فەلسەفەیە، هەندێ لێکۆڵەری کورد، وەختێک دەڵێن مەلای جزیری فەیلەسووفە بە گاڵتەوە وەریدەگرێت، چونکە لە جەوهەری سرووشتی کۆمەڵایەتی نەتەوەکەی ناگات، کە ئەگەر خاوەن کولتوور و شارستانی خۆی نەبا، قەت وەک ئێستا نەدەما.
شیعر شێوەیەکی هونەریی دەربڕینە، بەڵام چی دەردەبڕێت؟ ئەوە لەسەر ڕامان و فەلسەفەی شاعیر دەمێنێتەوە.
ئەوە لە ئالییەک.
لە ئالییەکی دیکەوە لەو سەردەمانەدا شیعر گرنگترین شێوەی دەربڕین بووە، کە ئەزبەرکردنی ئاسان بووە، هەر بۆیەش هەڵگرتن و مانەوە، زیاتر بووە، لەو دەمەدا پەخشان پەیدا نەبووە، چاپ و بڵاوکردنەوەش نەبووە، بەڵکوو بە(دەسخەت) بڵاو دەکرایەوە، ئەوەی ئەمڕۆ بە پەخشان دەریدەبڕین و بە تازەترین تەکنەلۆژیا چاپ بڵاودەبنەوە، لەو سەردەمانەدا مومکین نەبووە، هەربۆیەش ڕوویان کردۆتەوە هونەر و زمانی شیعر.
دەشبینین کە ناوەرۆکی شیعری کلاسیکیمان ئاوێتەی هزری نەتەوەیی و باوەڕی ئایینییە.
واتە: کەلەپووری مێژینەمان لە گەنجینەی شیعردا پارێزراوە مەبەستم لە شیعری کوردییە تا نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، کە دەتوانم بڵێم بە گۆران و جگەرخوێن و هێمن و هەژار کۆتایی پێدێت.
بە گەڕانەوە بۆ پرسیارەکان پێشەکی وتارەکەم دەربارەی شیعر و فەلسەفە دەڵێم:
کە شاعیرانی کورد لەسەرەتاوە، تا نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم هەموو مەسەلە گرنگەکانی هزر و ڕامانی خۆیان بە زمانی شیعر دەربڕیوە، چ لە ڕووی فەلسەفەو بڕواو ئایینەوە، یا کۆمەڵایەتی و نیشتمانپەروەری و سۆز و عاتیفە و جوانی سرووشتەوە.
لێرەدا، لەوە زیاتری لەسەر ناڕۆم.
پرسی پێنجەم: دەچمە سەر باسێکی دیکە کە هەڵەیەکی گەورەی زۆربەی توێژینەرانی کولتووری کوردە، ئەویش لە بارەی مێژووی دەرکەوتن سەرهەڵدانی شیعر و ئەدەبی کوردییە: دەمویست ئەم تەوەرە لە دەسپێکی وتارەکەمدا بهێنمەوە، یا بیکەم بە تەوەری سەرەکی، هەربۆیەش، ڕێگەم بدەن، لێرەدا بچێک فراوانتر بدوێم و بە ڕاشکاوی ببێژم کە هەڵەی گەورەیان ئەوەیە بەسەر دوو سێ هەزار ساڵی کولتوور و شارستانی کورددا باز دەدەن و تەنیا لە هەزارەی دووەمی زاینییەوە دەستپێدەکەن، وەک بڵێن نەوێرن، یا بڕواناکەن، باسی کۆنتر بکەن.
کەسانێک وەک عەلائەدین سوجادی (1907-1984)و د. عزالدین مستەفا ڕەسوڵ د. مارف خەزنەدار و جەمال نەبەز و سدیق بۆرەکەیی نەبێ. ئیتر کەم کەس هەیە ڕەوڕەوەی کولتوور و شارستانیەتی کورد بۆ پێش ئیسلام بگەڕێنێتەوە، کە هەر ئەوەش حەقیقەتەکەیە، زمان و ئەدەب و کولتووری کوردی دوو سێ هەزار ساڵ بەر لە هاتنی ئایینی ئیسلامە، کە قورئانی پیرۆزی بە زمانی عەرەبی هێناوە.
هەندێ توێژەر و ڕووناکبیری کورد ناوێرن بەرەو ئەو ئاقارە بڕۆن.
هەندێکیش بڕوایان نییە کە ئێمە خاوەنی ئەو مێژووە زەنگینە بین.
هەندێکیش دیارە بیروهۆشیان تووشی بەربەرستی ئەیدلۆژیا و کولتووری گەلانی دیکە بووە، واتە:
مێشکیان داگیرکراوە.
ئێمە کە دەڵێین ڕیشەی کولتووری کوردی بۆ پێش ئیسلامیش ڤەدەگەڕێ، بە مانای کەمکردنەوە لە ئایینی ئیسلام نییە، ئەوەتا نەتەوەی عەرەبیش ئەدەب و کولتووری خۆیان بۆ شیعر و دانانی زەمانی جاهلییەتی بەر لە پەیدابوونی ئیسلام دەبەنەوە ناتوانین بە هیچ ڕووناکبیرێکی عەرەب بڵێین: دەس لە شیعر و ئەدەبی پێش ئیسلام هەڵبگرە!
هەروەها یۆنانییەکان بۆ نموونە، دەسپێکی ئەدەب و کولتووری خۆیان لە پەیدابوونی کریستیانەوە دانەناوە(لە کاتێکدا ئێستا هەموو کریستیانن) بەڵکوو سەرهەڵدانی ئەدەب و فەلسەفەی یۆنانستان بەدەستپێک دەزانن، کە بەر لە لەدایکبوونی عیسا بووە.
هەروەهاش گەلانی چین و هیندستان و ژاپۆن و هەر گەلێکی تر، تەنیا ڕۆژێکیش لە دیرۆکی کولتووری خۆیان ناسڕنەوە، چ بەر لە پەیدابوونی ئایینەکانیان بووبێ، یا دوای ئەوە.
لە لێکۆڵینەوەیەکی ژیان و شیعری فەقێ تەیراندا(بڕوانە: سەعید دێرشی، کەلێن ئاڤا(چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە – هەولێر 2005 ز) دەخوێنینەوە:
(فەقێ تەیران دەسپێکا تۆرەیا نڤیسکی یا کوردایە)..
ئەز خۆشحاڵ دەبووم ئەگەر وەهابا، یەکسەریش دبێژم:
فەقێ تەیران شاعیر و فەیلەسووفە، چێژ لە شیعر و ماناکانی وەردەگرم وەک هەر تۆرەڤانێکی دیکە، مەبەستم کەمکردنەوە لە ڕۆڵ و پێگەی فەقێ تەیران نییە، بەڵکوو ڕەخنەم لە بۆچوونی توێژینەرە کە دەپرسێ، کێ دەسپێکە و کێ دەسپێک نییە.
فەقێ تەیران چ ئێکەمین شاعیر بێ، یا دوایین، هەر وەکو هزرڤانێک و چرایەکی گەشی کوردستان دەمێنێتەوە، چونکە لەسەردەمێکدا، مەسەلەگرنکەکانی کۆمەڵگای کوردەواریی وروژاندووە، کە کەس نەیدەوێرا، یا نەیدەزانی، بەلایابچێت.
ڕەخنەم لەو جۆرە بیرکردنەوەی زۆربەی شیکەرەوەکانە کە خۆیان لەسەرچاوەی ڕەسەنی کولتوور و ئەدەب و شارستانی کورد دەشارنەوە، یا چاوی لێدەپۆشن، و پەراوێزی دەکەن.
کەواتە: کامەیان سەرچاوە و ئەسڵی دەسپێکا تۆرەیان نڤیسکی یا کوردایە)؟
خۆ ئەمساڵ 2010 زاینیی هەزارەی شاعیری گەورەی بابا تاهیری هەمەدانییە(935 ز – 1010 ز، کە ئەگەر قبوڵیبکەین بابا تاهیر دەسپێکی ئەدەبی نووسراوی کورد بێ، ئەوە ئەمساڵ هەزارەی ئەدەبیاتی کوردییە، مامۆستا و زانایانی هێژا وەک د. عزالدین مستەفا د. مارف خەزنەدار و کەسانی دیکە شیعری بابا تاهیر، کە بە زاری لووڕی دایناوە، بەدەسپێکی ئەدەبی نووسراوی کوردی دەزانن، لە چەند ساڵی دواییشدا چەندین لێکوڵینەوەی ورد لە بارەی وشە و زاراوەی شیعری بابا تاهیر و فەلسەفە و بۆچوونەکانی دەرچوونە، شیعری بابا بەزاری سۆرانی و کرمانجیی سەروو و هەورامی داڕێژراوەتەوە، بەوەش دەرکەوتووە کە زمانی شیعریی بابا تاهیر بەشێکی ڕەسەن و جوانی زمانی کوردییە، کە تێکەڵاوی زاری کەلهوڕ و گۆران(هەورامی)یە.
وەلێ، ئەز دبێژم شیعری بابا تاهیریش دەسپێکی ئەدەب و کولتووری نووسراوی کورد نییە؟، چونکە لە چەند ساڵی دواییدا چەند دەسخەتی تازە دۆزرانەوە کە بۆ هەزار و سەد و تا هەزار و سێسەد پێش زایین دەگەڕێنەوە، شیعری عیرفانی سۆفیگەرین بە زاری گۆرانی کۆن نووسراون، لەوانەش دیوانێکی بالوولی دانا(بالوولی ماهی) کە دامەزرێنەرەوەی ڕێوڕەسمی ئایینی (یارستانە) کە لە ناوچەی لوڕستان سەریهەڵدایەوە، دبێژم دامەزرێنەرەوەی(نەک دامەزرێنەر) چونکە ئەم ئایینە هەر هەبووە و، لقێکی ئایینی زەردەشتییە، کە دوای هاتنی ئیسلام، بە نهێنی لە لوڕستان، لەسەر دەستی بالوولی دانا، دانرایەوە و، ئەمڕۆ ملیۆنەها کەس لە ئێران و ئێڕاق پەیڕەوی دەکەن.
هێشتا بابەتی دەسخەتی بالوولی دانا و ئەوانی دی کە بە شوێنیا هاتوونە جێگەی دانووستاندنە واتە هێشتا قبووڵ نەکراوە کە دەسپێکی ئەدەبی نووسراوی کورد بۆ هەزار و سێسەد ساڵ دەگەڕێتەوە، نەک هەزار ساڵ (نەک بابا تاهیر).
خۆ گریمان ئەوانەیش قبووڵ نەکران، و هی بابا تاهیر و فەقێ تەیرانیش نەهاتنە قبوڵکردن، ئەوە بەڵگەنامەی زیندووتر و گرنگترمان بەدەستەوەیە کە دەسپێکی سەرچاوە ڕەسەنەکانی ئەدەبی نووسراوی کوردی بۆ زیاتر لە سێهەزار و پێنج سەد ساڵ دەگەڕێتەوە.
ئەویش پەڕاوی(ئاڤێستا)ی زەردەشتە، کە ئەگەر سەداسەد وەکو زمان و ئەدەبی کوردیی ئەمڕۆ نەبێ، ئەوە بەدڵنیاییەوە (بێگومان دوای خوێندنەوە و لێکۆڵینەوە و ڕامان) دەڵێم: ڕیشەی زمان و ئەدەب و کولتووری ئەمڕۆمان لەسەرچاوەی (ئاڤێستا)وە ئاو دەخواتەوە.
جارێ، بە کوردانی ئیسلامگەرا دبێژم: مەترسن، ئەو حەقیقەتە لە ئایینی ئیسلام کەمناکاتەوە شتێکی سرووشتییە کە ئایین یا کولتوورێک زووتر هاتووە یا درەنگتر.
دووەمیش ئێمە هێشتا باسی دابوونەریت و ئەرکەکانی ئایینی ناکەین، بەڵکوو لە زمان و ئەدەب و دەکوڵینەوە، هەروەکو تۆرەڤانانی عەرەبی موسڵمان بە شانازییەوە لە زمان و ئەدەبی عەرەبی سەردەمی جاهیلیەتی پێش ئیسلام دەکوڵنەوە.
کەواتە، بەلای منەوە، دەبێ(ئاڤێستا) بە دەسپێک بزانین، هەر نەتەوەیەکیش زمانی کۆنی ئایین و داستان و ئەفسانەکانی دەکاتە دەسپێک.
ڕاستە کە(ئاڤێستا) تەنیا هی نەتەوەی کورد نییە، زمانەکەی دەقا و دەقی زمانی ئەمڕۆی کورد نییە، بەڵام بە دەستی ئێمە نییە کە چەند گەلێکین، گەلانی ئاریایی، لە یەک سەرچاوەدا هاوبەشین چونکە، (ئاڤێستا)پەڕتووکی ئایینی کۆنی کورد و فارس و ئەفغان و ئەرمەن و بلووچ و گەلانی دیکەیە، لە ئەنجامدا کورد هاوبەشێکی گرنگی گەنجینەی ئاڤێستایە، دەمێنێتەوە سەر زمان و ئیدیۆم و فەلسەفەی جیهانبینی، لە چەندین لیکۆڵینەوەی وردا دەردەکەوێت کە زمانی ئاڤێستا و زمانی ئێستای کورد لە هەزاران وشە و دەربڕین و بۆچووندا وێک دەچن، هەندێ جاریش لە کوردیدا وەک خۆیان ماونەتەوە.
بێگومان وەک(د. محەمەد عوسمان هەورامی) لە فەرهەنگی (ئاریان فاچ) دا دەڵێت:
(دەبێ حیسابی جێگۆڕکێی دەنگەکان بکەین وەک(ب) بۆ(ف) یا(ز) بۆ(ژ)، (خ) بۆ (ﮪ) و پێچەوانە.
ئەم شیکردنەوەیە وەخت و حەوسەڵەی زیادی دەوێ، لێرەدا بە کورتی دەڵێم:
پێچەوانەی ئەوەش زەحمەتی زیادی ئەوێ، من لە ڕێکەوتی چەندین فەرهەنگ و پەڕتووکی کوردی و وەرگێڕانی ئاڤێستا بەو ئەنجامە گەیشتوومە.
دەشزانن کە ئاڤێستا یەکێکە لە کۆنترین پەڕتووکە نووسراوەکانی ڕۆژهەڵات بەر لە هاتنی ئەسکەندەری مەکدۆنی بۆ ئێران و کوردستان، لەسەر هەزاران پێستی ئاسک بە زێڕ نووسرابۆوە، مێژوونووسە یۆنانییەکان شاهیدی ئەوەن کە دوو نووسخەی ئاڤێستا نووسرابوون، ئەسکەندەر ئەو نووسخەیەی کە لە پەڕتووکخانە(دژ نەیەشت)ی هەمەوانی بەدەسکەوتووە، سووتاندونی.
ئەوی دیکەی کە لە زێد ئاوای زەردەشت لە شیز / ڕۆژهەڵاتی دەریاچەی ورمێ) بەدەستی کەوتووە، لەسەر ڕاوێژکاری و ئامۆژگاریی زانا و فەیلەسووفە یۆنانییەکان، بۆ یۆنانستانی ناردوە، لەوێ وەرگێڕدرایە، سەر زمانی خۆیان، دەڵێن: زەردەشتیان دوای نزیکەی سێسەد ساڵ جارێکی تر ئاڤێستایان لە یۆنانی بۆ زمانی خۆیان(کە پالەوییە) وەرگێڕایەوە.
ئەوەی زانراوە ئاڤێستا بە زمانی میدییەکانی سەردەمی زەردەشت بووە، کە دواتر بە زمانی(پالەوی) ناسراوە.
شیعری بابا تاهیر هەمەدانی بەپێی لێکۆڵینەوەی کورد و فارس، لە زمانی پالەوییەوە نزیکە، ئەسڵەن زاری لوڕ و کەلهوڕ و گۆران(هەورامی) لە پالەویی دوێنێ و فارسی ئەمڕۆوە نزیکن، چ لەبەر کەشوهەوای جوگرافیایی یا کۆمەڵایەتی و ئابووری، جگە لە تێکەڵاوبوونی کولتووری.
بەهەرحاڵ، زمانی ئاڤێستا جوگرافیای بەوەی کە پالەوییە، دەبێتە ڕیشەی کۆنی زمانەکانی ئەمڕۆی کورد و فارس و ئەفغانی و بلوچ و ئەرمەن و ئارییاییەکانی دیکە.[1]

كورديبيديا غير مسؤول عن محتوى هذا التسجيل وصاحبه مسؤول عنه. قمنا بتسجيله لأغراض أرشيفية.
دون هذا السجل بلغة (کوردیی ناوەڕاست)، انقر علی ايقونة لفتح السجل باللغة المدونة!
ئەم بابەتە بەزمانی (کوردیی ناوەڕاست) نووسراوە، کلیک لە ئایکۆنی بکە بۆ کردنەوەی بابەتەکە بەو زمانەی کە پێی نووسراوە!
تمت مشاهدة هذا السجل 826 مرة
اعطي رأيک بهذا المقال!
هاشتاگ
المصادر
[1] موقع الكتروني | کوردیی ناوەڕاست | www.gulanmedia.com
السجلات المرتبطة: 7
تأريخ الإصدار: 01-06-2010 (14 سنة)
الدولة - الأقلیم: کوردستان
اللغة - اللهجة: ک. جنوبي
تصنيف المحتوى: ادبي
نوع الأصدار: مطبوع
نوع الوثيقة: اللغة الاصلية
البيانات الوصفية الفنية
جودة السجل: 89%
89%
تم أدخال هذا السجل من قبل ( هژار کاملا ) في 15-12-2022
تمت مراجعة هذه المقالة وتحریرها من قبل ( زریان سەرچناری ) في 25-12-2022
تم تعديل هذا السجل من قبل ( زریان سەرچناری ) في 25-12-2022
عنوان السجل
لم يتم أنهاء هذا السجل وفقا لالمعايير کورديپيديا، السجل يحتاج لمراجعة موضوعية وقواعدية
تمت مشاهدة هذا السجل 826 مرة
کورديپيديا أکبر مصدر کوردي للمعلومات بلغات متعددة!
المکتبة
نحو شفافية مائية في حوض نهري دجلة والفرات رسم خرائط لتغيرات المياه السطحية في العراق بين عامي 1984-2015
المواقع الأثریة
تل لیلان
بحوث قصیرة
منسيّو الأناضول وحقوقهم: الزازاكيون والموارنة
السيرة الذاتية
عدنان المفتي
بحوث قصیرة
كسكين بايندير: نلاحظ تغييرات إيجابية تحدث في الدولة
السيرة الذاتية
كمال عزيزي قيتولي
المواقع الأثریة
ناعورة الرشيدية في الشدادي حضارة عريقة وتاريخ يشهد
بحوث قصیرة
تركيا تستعد للمرحلة القادمة .. بورقة الكرد
المکتبة
ما بعد دولة الخلافة : الايدولوجيا، الدعاية، التنظيم والجهاد العالمي
المکتبة
طائفية تنظيم الدولة الإسلامية: الجذور الإيديولوجية والسياق السياسي
صور وتعریف
محطة القطارات في مدينة آمد - سنة 1944
صور وتعریف
مدينة حلبجة بعد تعرضها للقصف من قبل النظام البعثي السرسري - سنة 1988
السيرة الذاتية
أسما هوريك
المواقع الأثریة
قلعة كركوك
صور وتعریف
مدينة كركوك - سنة 1890
السيرة الذاتية
سيف الدين ولائي
المکتبة
أحزاب غير ديمقراطية في نظام ديمقراطي: تشكيل وعمل الأحزاب السياسية في العراق بعد 2003
السيرة الذاتية
حليمة شنگالي
المواقع الأثریة
قلعة خانزاد في أقليم سوران 1825م
السيرة الذاتية
منى واصف
السيرة الذاتية
منى بكر محمود
السيرة الذاتية
هيفين عفرين
صور وتعریف
الفنانة الراحلة عيشة شان حفلة هولير 1979
السيرة الذاتية
عبد الأمير ملكي
المکتبة
اﻟﻛرد وﻗﺿﯾﺗﮭم اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ
المکتبة
دور احداث شنكال في تطوير القضية الكردية
صور وتعریف
كركوك في سنة 1936
المواقع الأثریة
قصر حسين قنجو في محافظة ماردين، 1705م
بحوث قصیرة
الكُرد والإبادة الأرمنية الكبرى (1915 -1917) .. محطات ومواقف
المکتبة
شهدائنا في حرب ضد الدولة الاسلامية - داعش، الطبعة 2
السيرة الذاتية
جرجيس كوليزادة
بحوث قصیرة
استفتاء الإقليم والبدائل الدولية

فعلي
المکتبة
تأريخ كردستان سوريا المعاصر 1947 - 1962
08-12-2018
زریان سەرچناری
تأريخ كردستان سوريا المعاصر 1947 - 1962
السيرة الذاتية
مزكين طاهر
01-06-2022
اراس حسو
مزكين طاهر
الشهداء
دجلة عمر
12-04-2023
أفين طيفور
دجلة عمر
السيرة الذاتية
خالد محمد حمادة
04-07-2023
اراس حسو
خالد محمد حمادة
السيرة الذاتية
أحمد خيري
05-07-2023
اراس حسو
أحمد خيري
موضوعات جديدة
المکتبة
أحزاب غير ديمقراطية في نظام ديمقراطي: تشكيل وعمل الأحزاب السياسية في العراق بعد 2003
30-10-2024
هژار کاملا
المکتبة
نحو شفافية مائية في حوض نهري دجلة والفرات رسم خرائط لتغيرات المياه السطحية في العراق بين عامي 1984-2015
30-10-2024
هژار کاملا
المکتبة
اﻟﻛرد وﻗﺿﯾﺗﮭم اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ
28-10-2024
هژار کاملا
المکتبة
طائفية تنظيم الدولة الإسلامية: الجذور الإيديولوجية والسياق السياسي
22-10-2024
هژار کاملا
المکتبة
ما بعد دولة الخلافة : الايدولوجيا، الدعاية، التنظيم والجهاد العالمي
22-10-2024
هژار کاملا
السيرة الذاتية
كوري محمود علي ادو
21-10-2024
اراس حسو
السيرة الذاتية
محسن حاج ايزيدي
21-10-2024
اراس حسو
السيرة الذاتية
مجو شيبو إزدو
21-10-2024
اراس حسو
السيرة الذاتية
كوري قاسم الياس ادو
21-10-2024
اراس حسو
السيرة الذاتية
كولي عمر داود
21-10-2024
اراس حسو
أحصاء
السجلات
  530,176
الصور
  110,960
الکتب PDF
  20,352
الملفات ذات الصلة
  105,419
فيديو
  1,578
اللغة
کوردیی ناوەڕاست - Central Kurdish 
295,471
Kurmancî - Upper Kurdish (Latin) 
90,587
هەورامی - Kurdish Hawrami 
66,151
عربي - Arabic 
31,280
کرمانجی - Upper Kurdish (Arami) 
19,094
فارسی - Farsi 
10,469
English - English 
7,671
Türkçe - Turkish 
3,675
Deutsch - German 
1,785
لوڕی - Kurdish Luri 
1,690
Pусский - Russian 
1,140
Français - French 
348
Nederlands - Dutch 
131
Zazakî - Kurdish Zazaki 
91
Svenska - Swedish 
72
Español - Spanish 
55
Polski - Polish 
55
Հայերեն - Armenian 
52
Italiano - Italian 
52
لەکی - Kurdish Laki 
37
Azərbaycanca - Azerbaijani 
27
日本人 - Japanese 
21
中国的 - Chinese 
20
Norsk - Norwegian 
18
Ελληνική - Greek 
16
עברית - Hebrew 
16
Fins - Finnish 
12
Português - Portuguese 
10
Тоҷикӣ - Tajik 
9
Ozbek - Uzbek 
7
Esperanto - Esperanto 
6
Catalana - Catalana 
6
Čeština - Czech 
5
ქართველი - Georgian 
5
Srpski - Serbian 
4
Kiswahili سَوَاحِلي -  
3
Hrvatski - Croatian 
3
балгарская - Bulgarian 
2
हिन्दी - Hindi 
2
Lietuvių - Lithuanian 
2
қазақ - Kazakh 
1
Cebuano - Cebuano 
1
ترکمانی - Turkman (Arami Script) 
1
صنف
عربي
بحوث قصیرة 
12,859
السيرة الذاتية 
4,989
الأماکن 
4,860
الشهداء 
4,704
المکتبة 
2,428
وثائق 
878
صور وتعریف 
279
المواقع الأثریة 
61
فيديو 
50
الأحزاب والمنظمات 
43
قصيدة 
34
المنشورات 
32
الخرائط 
19
احصائيات واستفتاءات 
12
المتفرقات 
11
الأبادة الجماعية 
9
العشيرة - القبيلة - الطائفة 
6
نكت 
4
بيئة كوردستان 
1
الدوائر 
1
مخزن الملفات
MP3 
324
PDF 
31,608
MP4 
2,599
IMG 
203,549
∑   المجموع 
238,080
البحث عن المحتوى
کورديپيديا أکبر مصدر کوردي للمعلومات بلغات متعددة!
المکتبة
نحو شفافية مائية في حوض نهري دجلة والفرات رسم خرائط لتغيرات المياه السطحية في العراق بين عامي 1984-2015
المواقع الأثریة
تل لیلان
بحوث قصیرة
منسيّو الأناضول وحقوقهم: الزازاكيون والموارنة
السيرة الذاتية
عدنان المفتي
بحوث قصیرة
كسكين بايندير: نلاحظ تغييرات إيجابية تحدث في الدولة
السيرة الذاتية
كمال عزيزي قيتولي
المواقع الأثریة
ناعورة الرشيدية في الشدادي حضارة عريقة وتاريخ يشهد
بحوث قصیرة
تركيا تستعد للمرحلة القادمة .. بورقة الكرد
المکتبة
ما بعد دولة الخلافة : الايدولوجيا، الدعاية، التنظيم والجهاد العالمي
المکتبة
طائفية تنظيم الدولة الإسلامية: الجذور الإيديولوجية والسياق السياسي
صور وتعریف
محطة القطارات في مدينة آمد - سنة 1944
صور وتعریف
مدينة حلبجة بعد تعرضها للقصف من قبل النظام البعثي السرسري - سنة 1988
السيرة الذاتية
أسما هوريك
المواقع الأثریة
قلعة كركوك
صور وتعریف
مدينة كركوك - سنة 1890
السيرة الذاتية
سيف الدين ولائي
المکتبة
أحزاب غير ديمقراطية في نظام ديمقراطي: تشكيل وعمل الأحزاب السياسية في العراق بعد 2003
السيرة الذاتية
حليمة شنگالي
المواقع الأثریة
قلعة خانزاد في أقليم سوران 1825م
السيرة الذاتية
منى واصف
السيرة الذاتية
منى بكر محمود
السيرة الذاتية
هيفين عفرين
صور وتعریف
الفنانة الراحلة عيشة شان حفلة هولير 1979
السيرة الذاتية
عبد الأمير ملكي
المکتبة
اﻟﻛرد وﻗﺿﯾﺗﮭم اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ
المکتبة
دور احداث شنكال في تطوير القضية الكردية
صور وتعریف
كركوك في سنة 1936
المواقع الأثریة
قصر حسين قنجو في محافظة ماردين، 1705م
بحوث قصیرة
الكُرد والإبادة الأرمنية الكبرى (1915 -1917) .. محطات ومواقف
المکتبة
شهدائنا في حرب ضد الدولة الاسلامية - داعش، الطبعة 2
السيرة الذاتية
جرجيس كوليزادة
بحوث قصیرة
استفتاء الإقليم والبدائل الدولية

Kurdipedia.org (2008 - 2024) version: 16
| اتصال | CSS3 | HTML5

| وقت تکوين الصفحة: 1.172 ثانية