$دەبێت کوردستان کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەکان وەک جینۆساید بناسێنێت$
#عارف قوربانی#
ئە‌مڕۆ یادی 106 ساڵەی کۆمەڵکوژیی ئە‌رمەنەکانە لەسەر دەستی تورکە لاوەکان و دوایین سوڵتانی عوسمانییەکان. ئێمەی گەلی کورد بە دوو هۆکار پەیوەست دەبین بەم بۆنەیەوە، یەکەمیان لەبەرئەوەی لە چرکەساتی ڕوودانی ئەو کۆمەڵکوژییەدا سەرباری ئەوەی بەشێک لە گوندنشین و خێڵە کوردەکان بوونەتە فریادڕەس و پەناگەی ئارامیی ژمارەیەکی زۆری ئەرمەنییەکان و لە مردن ڕزگاریان کردوون، بەڵام مێژوو لاپەڕە ڕەشەکانیشی بۆ تۆمارکردووین کە هەندێک لە ئاغا و دەرەبەگ و سەرۆک خێڵە کوردەکانی باکووری کوردستان تێکەڵ بەو ڕووداوە بوون، چی وەک (سوارەی حەمیدی) چەکداری وابەستە بە سەڵتەنەتی عوسمانی و چی ئە‌وانەشیان لەسەر ڕێگەی ئەو کاروانییانەی ئەرمەنییەکان کە بۆ مەرگ ڕاگوێزران، ئە‌مان وەک چەتە و ڕاوڕووتکەر ڕەفتاری دزێویان بەرانبەر قوربانییەکان ئەنجام داوە.
خاڵی دووەمیش کە ئێمە بەم ڕووداوەوە دەبەستێتەوە، ئەو چارەنووسەیە کە هەردوو گەلی کورد و ئە‌رمەن لە سەدەی بیستەمدا وەک دوو گەلی زووڵملێکراو کەوتووینەتە بەردەم کۆمەڵکوژیی دەوڵەتیی نەتەوە سەردەستەکانی ناوچەکەوە، هاو قوربانین. چی ئەو کۆمەڵکوژییانەی دوای کوشتوبڕی ئەرمەنەکان لەسەردەستی تورکیای نوێ لە دێرسم و ئارارات ئەنجام دراون، هەروەها ئەو کۆمەڵکوژیانەی لە ئێراق وەک پڕۆسەیەکی بەردەوام ڕووبەڕووی گەلی کورد کراوەتەوە. بۆیە هاوقوربانی بوونیشمان ئێمە دەبەستێتەوە بە و کۆمەڵکوژییانەی دیکەی مرۆڤایەتییەوە و پێویستە هاوهەڵوێست و هاوسۆزیان بین.
دوو ساڵ لەمەوبەر لە بۆنەی 104 ساڵەی جینۆسایدی ئەرمەنییەکاندا ئێمە چەند هاوڕێیەک لە هەرێمی کوردستانەوە بانگهێشتی یادکردنەوەی تاوانەکە کراین، کە چووینە یەریڤان ژمارەیەکی زۆری خوێندکاری کورد کە لەوێ دەرفەتی خوێندنیان دەستەبەرکردووە لەگەڵمان بەشداری مەراسیمەکە بوون و بووین بە گرووپێکی فراوان. کاتێک چووینە نێو ئاپۆرای مەراسیمەکەوە و ئاڵای کوردستان بەرزکرایەوە، سەرنجێکی زۆری میدیایی کەوتە سەر وەفدەکەمان، سەرپەرشتیارانی یادەکە و پەڕڵەمانتاران و بەرپرسانی ئیداریی وڵاتەکە بەپیرمانەوە هاتن و زۆر خۆشحاڵیان لەوە دەربڕی کە کوردستانیش بەشداری بۆنەکەیانی کردووە.خستمانیانە نێو ڕیزی وڵاتەکانەوە و بە فەرمی لەگەڵ سەفیر و نوێنەری وڵاتەکان تاجەگوڵینەی کوردستان لەسەر مۆنیۆمێنتی قوربانییەکان دانرا.
دواتر چەندین دیداریان لەگەڵ پەڕڵەمان و سەنتەرەکانی توێژینەوەی جینۆساید و ناوەندە گرنگەکانی وڵاتەکە بۆ ڕێکخستین، ئەوەی مەبەستمە لێرەدا و پەیوەست بەم باسە بیگێڕمەوە دیدارمان بوو لە پەڕڵەمان، لەوێ برادەرانمان دەرفەتی ئەوەیان دایە من هەندێ قسە بکەم. زۆرم گوت، بەڵام پوختەکەی ئەمەبوو کە پێم گوتن قسەیەکی باو هەیە لەنێو کۆمەڵگەی ئێمە کە دەگوترێت (تەنیا کەسی سووتاو هەست بە ژانی سووتان دەکات) ئێمە لەبەر ئەوەی چەندین جار کەوتووینەتە بەردەم پڕۆسەی کۆمەڵکوژییەوە، بۆیە زیاتر لە خەڵکی دیکە هەست بە ئازارەکانتان دەکەین، لەبەرئەوەی کە هاوئازاریشین پێویستە هاوهەڵوێستیش بین بەرانبەر بە کۆی ئەو کۆمەڵکوژییانەی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ڕوویانداوە، دەبێت پشتی یەکبگرین لە کارکردن بۆ ناساندنی ئەم تاوانانە و سنووردانان لە بەردەم ستەمکارەکان، بۆ ئەوەی تاوانەکان چەندبارە نەبنەوە. بۆیە داواتان لێدەکەین بۆ مێژوو شەرەفی ئەوە بۆ وڵاتەکەتان تۆمار بکەن لە پەڕڵەمانی ئەرمینیا ببن بە یەکەم وڵات تاوانی جینۆسایدی گەلی کوردستان بناسێنن. دەشزانم ئێستا ئێوە پێمان دەڵێن ئەی هەڵوێستی فەرمیی هەرێمەکەی ئێوە چییە بەرانبەر بە جینۆسایدی ئەرمەنەکان؟ بەڵام ئێمە لەبەرئەوەی هێشتا لە چوارچێوەی ئێراقداین و ناتوانین هەندێ بڕیار بدەین کە هەڵوێستی ئێراق لە بارەیانەوە ڕوون نەبێت. گفتوگۆی زۆر کرا و ئە‌وانیش هەمان ئەو داوایەیان لە هەرێمی کوردستان هەبوو کە پێویستە وەک گەلێکی چەندجار جینۆسایدکراو، دان بە جینۆسایدی گەلانی دیکەدا بنێت بۆ ئەوەی دەرگە بۆ خۆی بکاتەوە تاوەکو تاوانەکانی دژ بە گەلی کوردستانیش لە جیهان بناسرێن.
ئەگەر تەماشا بکەین ئەو وڵاتانەی تاوانی جینۆسایدیان ئەنجام داوە، ئەگەر کۆمەڵگە و دەسەڵات قۆناخی ستەمکارییان تێپەڕاندبێت، ئامادەی داوای لێبووردن و چوونەژێرباری بەرپرسیاریێتی قەرەبووکردنەوەی قوربانیانیان لە ئەستۆ گرتووە، دیارترین نموونە وڵاتی ئە‌ڵمانیایە کە تاوەکو ئێستاش ساڵانە قەرەبوو دەداتە ئیسرائیل لەپای ئەو تاوانانەی هیتلەر بەرانبەر بە جووەکان ئەنجامی داوە و ئە‌ڵمانیا بەهیچ شێوەیەک دیپلۆماسییەتی وڵاتەکەی بەکارنەبردووە بۆ ئەوەی ڕێگربێت لەوەی وڵاتانی جیهان هۆڵۆکۆست وەک جینۆساید بناسێنن، دژی هیچ وڵاتێکیش هەڵوێستی وەرنەگرتووە کە هاوسۆزی گەلی جوو‌ن.
لەبەرانبەردا ئەو وڵاتانەی کە هێشتا لەنێو قۆناخی تاوانکارییەکەدا دەژین، نکۆڵی لە تاوانەکە دەکەن و دژی هەر وڵاتێکن دان بە و تاوانەدا بنێت، بۆ ئەمەشیان تورکیا نموونەی هەر‌ە بەرجەستەیە کە نەک هەر ناچێتەژێر باری بەرپرسیارێتیی هەڵگرتنی تاوانی کۆمەڵکوژیی ئەرمەنییەکان، بەڵکوو هێشتا لە قۆناخی نکۆڵیلێکردن دایە و دژی هەر وڵاتێکە تاوانی دژی ئەرمەنییەکان وەک جینۆساید بناسێنێت. ئەمە بۆ هەردوو وڵاتی ئە‌ڵمانیا و تورکیا لە سادەترین پێناسەدا ئەوەیە کە ئە‌ڵمانیا پەندی لەو ڕووداوە وەرگرتووە و نایەوێت دووبارە ببێتەوە، تورکیاش لە هەناوی کۆمەڵگە و دەوڵەتەکەشدا هەمان ڕووحی تاوانکاریی ئامادەیی هەیە و هەمیشە ئامادەیە بۆ دووبارەکردنەوەی. ئەمە بۆ ئێراق و دەوڵەتی نەتەوە سەردەستەکانی دیکەی ناوچەکەش هەر ڕاستە. کە ئامادەی تێپەڕاندنی ئەو قۆناخە نەبن کەواتە ئامادەن بۆ ئەنجامدانەوەی تاوانەکان.
کەواتە پێویستە کورد چی بکات بۆ ئەوەی جینۆساید نەکرێتەوە؟ چارەسەر و سنووردانان لە بەردەم ستەمی دەوڵەتە داگیرکەرەکانی تەنیا ئەوەیە کە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی سنوور و لەمپەر لە بەردەمیان دابنێت. ئەمەش تەنیا لەو ڕێگەیەوە بەدی دێت کە جیهان کۆمەڵکوژییەکانی کوردستان وەک جینۆساید بناسێنێت. پرسیارەکە لێرەدایە کە کوردستان ئامادەنەبێت کۆمەڵکوژیی وڵاتانی دیکە وەک جینۆساید بناسێنێت، ئەی چۆن چاوەڕێی ئەوە دەکات وڵاتانی دیکە ئەوە بۆ کورد بکەن؟ ئەگەر هەرێمی کوردستان لە ترسی تورکیا نەتوانێ تاوانی کۆمەڵکوژیی ئەرمەنەکان بناسێنێت، دەبێت چاوەڕوانی هەمان هەڵوێستی وڵاتانیش بێت کە لەبەر تورکیا و عەرەب ئامادە نەبن دان بە کۆمەڵکوژیی کورددا بنێن. ئەگەر کوردستان ئامادە نەبێت لە ترسی کاردانەوەی ئێران و ئیسلام و جیهانی عەرەبی هۆڵۆکۆست بناسێنێت، دەبێت چاوەڕوانی هەمان هەڵوێستی وڵاتانی جیهانیش بێت لەبەر ئەو دەوڵەتانە دان بە کۆمەڵکوژیی کورددا نەنێن.
کەواتە کلیلی کردنەوەی دەرگەی نێودەوڵەتی بۆ ناساندنی جینۆسایدی گەلی کورد لە دەستی خۆمانە. بۆیە هیوادارم پەڕڵەمانی کوردستان ئازایەتی ئەوە بنوێنێت کە ئەم باسە ببەنە نێو پەڕڵەمانەوە، لەوێ گفتوگۆی لەبارەوە بکرێت و ئازایەتیی ئەوەیان تێدابێت لەبەر پاراستنی خەڵکی کوردستان بۆ دەستەبەرکردنی پشتیوانیی نێودەوڵەتی لە گەلی کورد، ئەوەش بۆ بە فەرمی ناسینی ئەو تاوانانەی بەرانبەر بە خەڵکی کوردستان ئەنجام دراون و بۆ درووستکردن و دەستەبەرکردنی دڵنیایی کە جارێکی دیکە میللەتەکەمان ڕووبەڕووی جینۆساید نابێتەوە. لە پەڕڵەمانی کوردستانەوە تاوانەکانی کۆمەڵکوژیی ئەرمەنییەکان و هۆڵۆکۆست و کۆمەڵکوژییەکانی دیکەی جیهان وەک تاوانی جینۆساید بناسێنن. [1]