سەرۆکی هەرێم لە بەردەم چوار ساڵی پڕ کاردا
زوبێر ڕەسوڵ
19-06-2019
بە و پێیەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان ئەزموونێکی درێژی هەیە لەگەڵ حوکمڕانی، ئاشنایەتییەکی باشیشی هەیە لەسەر زۆربەی ئەو دۆسیە و ئاریشانەی کە لە چوار ساڵی ئاییندەدا ڕووبەڕووی دەبنەوە. ئەجێندای چوار ساڵی داهاتووی سەرۆکی هەرێم تا ئاستێکی زۆر پەیوەستە بە چارەسەرکردنی چەند پرسێکی جەوهەری کە پایەی سەرەکین بۆ مانەوە و بەهێزبوونی هەرێمی کوردستان. لەم نووسینەدا هەوڵدەدم بە کوورتی تیشک بخەمە سەر چەند بوارێکی گرنگ کە پێویستە لە پێشینەی کارەکانی بن لەو چوار ساڵەدا:
ئاساییکردنەوەی پێوەندییەکانی پارتی و یەکێتی
یەکێک لە ئاڵنگارییە سەرەکییەکانی بەردەم پڕۆسەی حوکمڕانی لە چوار ساڵی ئاییندەدا پەیوەستە بە ئاستی تەبایی و ناتەبایی یەکێتی و پارتی، یاخود وردتر بڵێین ڕێککەوتن و هەماهەنگیی ئەو دوو لایەنە لەسەر ئاستی حکومەت و پەڕڵەمان و سەرۆکایەتی هەرێم. نەک هەر ئەوه، بەڵکوو هیچ گۆڕانکارییەکی ئەوتۆش ناتوانرێت بکرێت، ئەگەر هەریەکە لەو دوو هێزە سەرەکییە کۆک نەبن لەسەری، بە تایبەت پرسەکانی چاکسازی و نەوت و پێوەندیە هەرێمییەکان و پرسی کەرکووک. هاوکاریی ئەو دوو هێزە سەنگی مەحەکی سەرکەوتنی چوار ساڵی ئاییندەیە، بە تایبەت کە ئێستا هێزێکی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز نییە تا ڕووبەڕووی حکومەت بوەستێ، بۆیە زۆرترین بەرکەوتنی حکومەت لەگەڵ خودی هێزە بەشداربووەکانی ناو حکومەت دەبێت (بۆ نموونە یەکێتی و گۆڕان) ، نەک لەگەڵ هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان، چونکە ئۆپۆزسیۆن لەم خولەی پەڕڵەماندا ئەستەمە بتوانێ هیچ گوشارێک بخاتە سەر دەسەڵات.
پێوەندی لەگەڵ بەغدا
چوار ساڵی ئاییندە دەرفەتێکی باشە بۆ ئەوەی هەرێم ڕێگایەکی تری جیاواز لە ڕابردوو تاقی بکاتەوە لە بوونیاتنانەوەی پێوەندییەکانی لەگەڵ بەغدا. هەرچەندە تا ئێستا ڕوون نییە ئاخۆ کابینەکەی عبدولمەهدی دەتوانێت بەردەوام بێت یان نا، بەڵام هەرچۆنێک بێت، لە چوار ساڵی ئاییندەدا بەغدا وێستگەیەکی گرنگ دەبێت بۆ هەرێمی کوردستان ئەگەر بتوانێت وەبەرهێنانی سیاسی تێدا بکات. سەرکردایەتی کورد گرنگە لەوە تێبگات کە لە ئێستا و ئاییندەیەکی نزیکیشدا سیاسەتی نێودەوڵەتی (ئەوروپی و ئەمریکییەکانیش) ئەوەیە یارمەتیی ئێراق بدەن و بیخەنەوە سەرپێ، واتا کارکردنی هاوبەشی نێوان هەرسێ پێکهاتەکان وەک شەریک و هاوبەش لە دەوڵەتدا، ئەوان لاوازیی ئێراق وەک مەترسییەکی گەورە دەبینین نەک تەنیا لەسەر ئێراق، بەڵکوو لەسەر ئاساییشی ناوچەکە بە گشتی. لە ڕوانگەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە داعش تا ئاستێکی زۆر بەرهەمی ئەو ناکۆکیەی نێوان لایەنە سیاسییە ئێراقییەکان بووە بە کوردیشەوە، بە تایبەتیش سیاسەتە تائیفییەکانی نووری مالیکی. چوار ساڵی ئاییندە بە تایبەت لەگەڵ حکومەتی عادل عەبدولمەهدی دەر‌فەتێکە بۆ ئەوەی کورد حزووری خۆی بگەڕێنێتەوە بۆ بەغدا. هەماهەنگی لەگەڵ بەغدا دەسکەوتی سیاسی بۆ هەرێمی کوردستان زۆر زیاترە تا لەگەڵ تورکیا و ئێران، بە مانایەکی تر تێچووی سیاسی پێوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ ئێراق زۆر کەمترە تا لەگەڵ تورکیا و ئێران، ئەمە جگە لەوەی سەرکردایەتی سیاسی هەرێمی کوردستان دۆستایەتی و کاریگەریی زۆریان هەیە لەسەر سەرکردە ئێراقییەکان، بەشێکیشیان هەر لە کوردستان دەژین، ئەم پێوەندیانە دەرفەتی زێڕینن بۆ کار لەسەر کردن و نابێت بەفیڕۆ بدرێن.
ئیدارەدانی پێوەندییە هەرێمییەکان
گرتنەبەری سیاسەتێکی هاوسەنگ لەبەرانبەر ئەکتەرە هەرێمییەکان کارێکی ئاسان نییە، بە تایبەت بۆ کیانێکی نادەوڵەتیی وەک هەرێمی کوردستان کە لەژێر گوشاری بەردەوامی هەرێمی و نێودەوڵەتی و ئینجا بەغداشدایە. چونکە هەندێک جار بەرژەوەندیی لایەنە هەرێمییەکان تەواو دژن لەگەڵ بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان. بۆیە بۆ هەرێمی کوردستان گرنگە لەڕووی سیاسی و ئەمنییەوە زۆر پشت نەبەستێ بە وڵاتانی درواسێ، چونکە ئەم دوو بوارە ڕێگا بۆ ئەو دوو وڵاتە خۆش دەکات کە دەست بخەنە ناو پرسە ناوخۆییەکانی هەرێم و دواتریش بەکارهێنانی ناکۆکییە نێوخۆییەکان لە بەرژەوەندیی خۆیان. هەرێمی کوردستان وا باشترە مامەڵەی لەگەڵ تورکیا و ئێران زیاتر لە بواری بازرگانی و ئابووری بێت. لەڕاستیدا هەرێم ناتوانێت ببێتە پاسەوانی پاراستنی سنوورەکانی ئێران و تورکیا، ئەم بوارە دەکرێت بۆ ئێراق جێبهێڵدرێت. لەلایەکی ترەوە هەر یەکە لە تا‌ران و ئەنکەرە بەرژەوەندیی هاوبەش و هەندێک جاریش دژ بەیەکیان هەیە، کە بەداخەوە لە هەموو حاڵەتەکاندا هیچیان لە بەرژەوەندیی هەرێم و پرسی کورد نین، بەڵام بە پێچەوانەوە ئێراق لە ڕوانگەیەکی تەواو جیاوازەوە لەو دوو دراوسێیە دەڕوانێت، بۆیە لە زۆربەی حاڵەتەکاندا بەهێزیی هەرێمی کورستان واتا بەهێزیی بەغدا نەک پێچەوانەکەی.
هەماهەنگیی نێوان هەرسێ دەسەڵاتەکان
یەکێک لەو بوارانەی کە بەپێی دستووریش لە پسپۆڕییەکانی سەرۆکایەتی هەرێمه، بریتییە لە پتەوکردنی هەماهەنگیی نێوان دەسەڵاتەکان، هەر یەکە لە پەڕڵەمان و حکومەت و دەسەڵاتی دادوەری دەبێت بە ئەرکی خۆیان هەستن. لە چوار ساڵی ڕابردوودا پێوەندیی نێوان ئەو دەزگایانە زۆر خراپ بووە، تا ئاستی پەکخستنی هەر یەکە لە پەڕڵەمان و سەرۆکایەتی هەرێم. سەرۆکی هەرێم دەبێت چاودێر بێت بەسەر دەستوور و پێوەندییەکانی نێوان ئەو سێ دەزگایه، بە جۆرێک هەریەکە بتوانێت بە سەربەخۆیی کارەکانی خۆی ڕاپەڕێنێ. گەڕاندنەوەی متمانە بۆ دامەزراوە حکومی و دادوەری و سیاسییەکان ئەرکێکی زێدە گرنگە و پێویستە سەرۆکی هەرێم لەو چوار ساڵەدا تەواوی هەوڵەکانی بخاتە گەڕ بۆ گەڕاندنەوەی هێز و متمانەی دامەزراوەکان، چونکە نەبوونی متمانە بە دامەزراوە سیاسی و یاساییەکان واتا پەکخستنی پڕۆژە سیاسییەکان، بە تایبەتی پڕۆژە چاکسازییەکان کە حکومەت و پەڕڵەمان بە نیازن لەو چوار ساڵەدا ئەنجامی بدەن. گەڕاندنەوەی متمانە بۆ ئەو دامەزراوانە بە پلەی یەک لە ڕێگای کەمکردنەوەی دەسەڵاتی حیزبەکان دەبێت. بەبێ ئەم هەنگاوە ناتوانرێت هیچ چاکسازییەکی درووست ئەنجام بدرێت. بە تایبەتی دەسەڵات و سیستمی دادوەری دەبێت سەربەخۆ و دەستڕۆیشتوو بێت، چونکە بەشێکی زۆری کاری چاودێریکردنی یاسایی و دارایی و سیاسی لە ڕێگای ئەم دەسەڵاتەوە دەبێت.
نووسینەوەی دەستوور
پرسێکی تری سەرەکی بۆ دانانی بەردی بناغەی حوکمڕانی لە هەرێمدا بریتییە لە نووسینەوەی دەستوور کە دەبێت تا زووە لە دوو ساڵی یەکەمدا یەکلابکرێتەوە. وەک دیارە هەماهەنگیی سیاسی لەو خولەی پارلەماندا لە ئاستێکی زۆر باشدایە، بۆیە ئەم قۆناغە زۆر لەبارە بۆ درووستکردنی کۆدەنگییەک لەسەر نووسینەوەی دەستووری هەرێم. هەڵبەتە نابێت باڵادەستیی زۆرینەی پەڕڵەمانیی لایەنێک بکرێتە دەرفەت بۆ تێپەڕاندنی بڕگە دەستوورییەکان، بەڵکوو بە پێچەوانەوە دەبێت پاڵنەرێک بێت بۆ درووستکردنی یەکدەنگی لەسەر مەسەلەی دەستوور، کە دواجار داڕشتنی پەیکەری حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستاندا لێدەکەوێتەوە.
مەلەفی نەوت و سامانە سرووشتییەکان
دیارە لێرەدا مەبەستم سەرلەنوێ بوونیاتنانەوەی سێکتەری نەوت و گازی هەرێمە کە وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان سەرپەرشتی دەکات. ئەم وەزارەتە لە هەشت ساڵی ڕابردوودا خاڵی مشتومڕ و لاوازی حکومەتی هەرێم بووە. باشتر دەبێت ئەگەر لیژنەیەک لە نوێنەری هەموو لایەنەکانی پەڕڵەمان بتوانێت چاودێریی ئەو وەزارەتە بکات، بۆ ئەوەی چیتر نەبێتە سەرئێشە بۆ حکومەت و دواتریش لەمپەڕ لە بەردەم پڕۆژەی چاکسازی.
ناوچە کێشە لەسەرەکان
ناوچە دابڕاوەکان قووڵاییەکی ستراتیژیی بەهێزن بۆ پێگەی هەرێمی کوردستان، ناکرێت چیتر ئەو دۆخەی ئێستا بەردەوام بێت. سەرۆکی هەرێم لە ڕێگای ئاساییکردنەوەی پێوەندییەکانی لەگەڵ بەغدا و بە تایبەتیش لە ڕێگای سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانی ئێراق، دەتوانێت لەسەر میکانزمێکی ئاساییکردنەوەی دوخەکە ڕێکبکەون. بەپێی ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکان و بە تایبەتیش ڕاپۆرتی دوایی گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتییەکان (Crisis Group) ، ناوچە دابڕاوەکان جێگای مەترسین بۆ سەر ئاساییشی ئێراق و ناوچەکە، لە هەمان کاتدا خاڵی لاوازیشن بۆ دزەکردن و دووبارە سەرهەڵدانەوەی داعش لە ئێراقدا. واتا کۆدەنگییەکی نێودەوڵەتی و ئێراقیش هەیە کە ئەو ناوچانە تەنیا بە حکومەتی ئێراق بەڕێوەناچن، بەڵکوو دەبێت بە هاوبەشی بێت لەگەڵ هەرێمی کوردستان. کورد ئەزموونێکی شکستخواردووی هەیە لە ئیدارەدانی ئەو ناوچانە، سەرۆکی هەرێم دەتوانێ دەرسی باشی لێ وەربگرێت کە دواجار جۆرێک لە ڕێککەوتنی لێبکەوێتەوە لەگەڵ حکومەتی ئێراق.
ئەو پرسانەی ئاماژەمان بۆ کردن گرنگترین ئەو بوارانەن کە ڕووبەڕووی سەرۆکی هەرێم دەبنەوە لە چوار ساڵی ئاییندەدا. [1]