زەردەشت دلۍ سەرچەمە تاریخیەکانە:
دەربارەو زەردەشتی و ئایینەکەیش، جیاوازی جە سەرچەمە تاریخیەکانە هەن، تاکو ئیسەیچ بە تامامی ڕوشن نېیەن کە (زەردەشت) کەی ئامان دنیاوە؟ چ سەردەمێنە ژیوان؟ خەڵکو کۊگەیەن؟ بە چ زوانێ دوان؟ چن سەرچەمێنە ئەپی تەرزە باسش ئامان:
1.دلۍ سەرچەمەو ڕازە زەردەشتیەکانە ئامان گوایا (300) ساڵۍ وەڵ جە (ئەسکەڼەری مەکدونی) ژیوان، یانی نیمەی دوەمو سەڎەو حۆتەمی وەڵۍ زایینی پەی نیمەو یەکەمو سەڎەو ششەمو وەڵۍ زایینی جە ساڵەکا (660- 583) و.ز.
2.گزانتویس، کۊنتەرین نویسەری یونانین کە نامۍ زەرەدەشتیش ئاوەردېنە، سەردەمو ژیوای ئاڎییش گېڵنانۆ پەی شش هەزار ساڵۍ وەڵۍ لەشکەر کېشیەکەو (خشېیارشا) ی پەی سەرو یونانی.
3. ئەفلاتوون جە کتېبو (ئەلکیبیادەس) نامۍ زەردەشتیش ئاوەردېنە، دماتەر تەلەبەکېش پېسە (ئەرەستو، هۆمیروس) تاریخو ژیوای زەردەشتیشا گېڵنانۆ پەی شش هەزار ساڵا وەڵۍ مەردەی ئەفلاتوونی.
4.پلینی- پلینوس، کتېبەکەشەنە بە نامۍ (تاریخو سرووشتی) نویستەنش: زەردەشت شش هەزار ساڵۍ وەڵ جە ئەفلاتوونی ژیوان.
5.دانشمەندی فارسی (ئەردەشېر خەبەردار) و دانشمەندی ئەڵمانی (باروڵ بون سن) سەردەمو ئامای دنایای (زەردەشت) ی مەگېڵناوە پەی (شش هەزارۍ و پەڼج سەڎ ساڵا) وەڵۍ زایینی.
6.فەیلەسووفی فەرەنسی (واڵتەر) نویستەکاشەنە فرە بە ڕېز و گۆرەی نامۍ زەردەشتیش ئاوەردېنە، تاریخو ژیوایش گېڵنانۆ پەی (شش هەزار ساڵا) وەڵ جە کورشی گۆرەی.
7. (مستەر جاکسون) یۊن جە پەیجورکارا ئایینو زەردەشتی و پسپورێ شارەزان، واتەنش:
زەرەدەشت نیمەو دوەمو سەڎەو حۆتەمو وەڵ جە زایینی ئامان دنیاوە، نیمەو دوەمو سەڎەو ششەمو وەڵ جە زایینی کۊچی دمایینش کەردەن.
8. (مستەر هوڵ) جە کتېبو (تاریخو کۊنو وەرکۆتی نزیکی) نویستەنش: بەپاو سەرگوزەشتە کۊنەکا زەردەشت ساڵەو (99و.ز) ئامان دنیاوە.
9. (مەسعوودی، حەمزەی ئەسفەهانی، یاقووتی حەمەوی، حەدوڵای مستەوفی قەزوینی) سەرو ئانەیە کۊکېنۍ گوایا زەرەدەشت جە سەردەمو حوکمڕانی (گوشتاسب) جە ناوچەو (ورمێ) ژیوان.
10. (د. جەلیل دوستخوا) بەرگو یەکەمو کتېبو ئاوېستاینە نویستەنش: دەربارەو یاگۍ ئامای دنیاو زەردەشتی جیاوازی وەرچەم دلۍ سەرچەمەکانە مەپېویۊ، بەعزێ بە (باختەر-بەڵخ) و بەعزێ بە وەرکۆتو ئێرانی قەڵەمشا دان، باعزێ ماچان ئا یاگۍ (ورمێ) ن.
11.د. موحەمەدی موعین جە چەنەکوڵیاێنە سەرو تاریخو ژیوای زەردەشتی نویستەنش: زەرەدەشت ساڵەو (660و.ز) ئامان دنیاوە، تەمەنو (20) ساڵینە گوشەگیر بېیەن، تەمەنو (30) ساڵینە وەحیەش پەی ئامێنە، بېیەن بە پېخامئاوەر، تەمەنو (42) ساڵینە لوان پەی (بەڵخ) ی، پاشاو ئاگەیە بە نامۍ (گوشتاسب) ئامان سەرو دینەکەیش، ساڵەو (583و.ز) جەنگێنە چەنی سوپاو (تووران) ی بە فەرماندەو (ئەرجاسب) ی توورانی جە (ئاتەشگەو بەڵخ) ی کوشېیان.
12.ئارسەر کریستنسن، جە کتېبو (ایران فی عهد الساسانین) نویستەنش: ساسانیەکۍ سەرەتاو حوکمڕانیشاوە چەنی پېیا ئایینیە زەردەشتیەکا یۊشان گېرتەن و بە درېژایی سالەکانو حوکمڕانیشان پېوەڼیی پتەوشان پېوەرە بېیەن، دیسان نویستەنش: بەپاو داستانە پارسیەکا (ئەردەشېری یەکەم) دمای یاوایش بە دەسەڵاتی فەرمانش دان تەمامو وېنە پەرشو وەڵاکا (ئاوېستا) ی سەردەمو ئەشکانیەکا گلېرۍ کریێنی و دلۍ کتېبێ گۆرەینە جەمۍ کریێنۍ، بە نامۍ (کتېبی پیروز) .
13.عەلادین سەجادی جە کتېبو (تارېخو ئەدەبی کوردی) نە نویستەنش: چ فارس و چ کورد ئایینشا هەر ئا ئایینە کونە بېیەن کە هیندیە کونەکۍ بېیەنشا، دمایی وازشان ئاوەردەنو دەسشان کەردەن بە بت پەرەسی، تاکوو زەردەشت بە وېش و ئایینەکەشۆ پېڎا بېیەن، باعزێ ماچان جە سەرنیشتو ئەفغانستانی و باعزێ ماچان بنارو (ورمێ) و ئازەربایجانینە پېڎا بېیەن.
14. هادی بەهمەنی، جە کتېبو (پەیامی هۆرامان- بەرگی یەکەم) نویستەنش: کوردستانی مەزنەنە کونتەرین ئایین بە ئایېر پەرەسی نامېش ئامێنە، دوەم دینیچ (مەزدیسنا) ن، ڕابەرەکەش جە لاو ئەوروپاییەکاوە نامېش بە (تزار ئەهوسترا) یان (زارا هوسترا) ئامێنە، نەتەوە ئارییەکېچ بە (زەردەشت) نامش بەران، هەمان سەرچەمەنە نامۍ چوار پەشتۍ زەردەشتی ئامێنە:
زەردەشت- پوروشئەسپ- پایتیر ئەسپ- چخش نوس- پیتەر ئەسپ- ئەرجەزەرشن- هەردار- سپتاما- ڤیداشت- نیازیین- ئیرچ- دۆراسرۆپ- مەنوچەر.
15.موشیر ئەلدەولە حەسەن پیرنیا جە کتېبو (تاریخو ئێرانی) نویستەنش: ئارییە ئێرانیەکۍ گیروڎەو ئەفسانە کونەکا بیېبېنۍ، ئاڎۍ ڕوجیاری بە چەمو ئاسمانی زانېنۍ و هۆرە برووسکەیچ بە کوڕو ئاڎیی دېنۍ قەڵەم، بەڵام زەردەشت دژ پا باوەڕە ئەفسانەییا خېزیاو شوڕشش بەرپا کەرد، یەکتا پەرەسیش دلېشانە چەسپنا.[1]