ناونیشانی بابەت: ڕاستکردنەوەی بارە لاسەنگەکەی ئێراق
ئامادەکردن: #دڵشاد نامیق#

سیستەمی فیدراڵی لە ئێراق وەک ئەوەی لە دەستووردا گشت پێکهاتەکانی ئێراق لەسەری ڕێکەوتن لە بواری جێبەجێکردندا نەهاتە بوون و تەنانەت زەمینەی هاتنەدیشی وەک پیویست سازنەکرا، بەڵکوو هەوڵێکی زۆری ناوخۆیی و هەرێمایەتیش هەبوون بۆ لەباربردنی و بەتاڵکردنەوەی سیستەمی فیدراڵی لە ناوەرۆک و بنەما ڕاستەقینەکانی خۆی، بۆیە هەرگیز دەستوور نەبووە حەکەم بۆ یەکلایی کردنەوەی کێشەکان، بەڵکوو ئەوە هێز و بارودۆخەکان بوون کە لایەنەکانی پێکەوە کۆدەکردەوە یان لەیەکی دوردەخستنەوە، لایەک لە دۆخێکی دیاریکراودا دەستی بەمافێکی خۆی دەگەیشت و لایەکەی تر لە دۆخێکی تردا لێی وەردەگرتەوە، هەتا ئێستایش سیستەمەکە نەخەمڵیوە و بارەکە ناهاوسەنگ و لارە.
دەسەڵاتدارانی ئێراق هەوڵی ڕاستەقینەیان نەبوو بۆ دامەزراندنی دەزگا بنەڕەتییەکانی فیدراڵی، وەک ئەنجوومەنی فیدراڵی و دەرچوواندنی یاسای نەوت و گاز و دەرچوواندنی یاسای دادگای فیدراڵی و چارەسەرکردنی ناوچە کێشە لەسەرەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و ئێراق و نێوان بەشێک لە پارێزگاکانی تری ئێراق و هێنانەدی هاوسەنگی لە دەزگا ئەمینەکان و سوپا و نوینەرایەتییەکانی دەرەوە و…، بەڵکوو هەمیشە هەوڵێک هەبوو بۆ بەهێزکردنی ئەو دامەزراوانەی کە هی سەردەمی مەرکەزیەتن، کە یەکێک لەوانە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی ئێراقی ناسراو بە (سۆمۆ) یە، کە بێگومان بە دامەزراوەی مەرکەزی هیچ کات ناتوانرێت فەرمانڕەوایی دەوڵەتێکی فیدراڵی بکرێت.
دوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2021، دەرکەوت هێزە باڵادەستەکانی ئێراق نەیانتوانیوە سەقامگیری ڕاستەقینە لە سیستەمی سیاسی وڵاتەکەدا درووست بکەن، ناڕەزایەتییەکانی پێش هەڵبژاردن دەریخست دابەشکاری داهاتیش لە ئێراق هاوسەنگ نییە و دیدێکی مەرکەزی لەو بوارەیش هەبووە، بۆیە هاووڵاتییان بەدەست نەبوونی خزمەتگوزاریە سەرەتاییەکانەوە دەیان ناڵاند، هەر بۆیە ململانێکان بەشێوەیەک قوڵبوونەوە تەواوی سیستەمەکە کەوتە بەرمەترسی لەناوچوون.
لە میانەی گفتوگۆکانی درووستکردنی حکومەتی نوێی ئێراق، دەرکەوت تەنیا دوو ڕێگە لە بەردەم ئەو حکومەتە هەیە، یان جێبەجێکردنی تەواوەتی دەستوور و گەڕانەوە بۆ گەشەپێدانی دامەزراوە فیدراڵیەکان و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان بەپێی دەستوور، یان لەناوچوونی تەواوی سیستەمەکە و سەرکێشان بۆ شەڕی ناوخۆیی و ناسەقامگیری هەمیشەیی، هەر بۆیە گشت لایەنەکان بەدوای گەرەنتییەوە بوون بۆ خواستەکانیان.
هەرێمی کوردستان لەنەبوونی نەبوونی دامەزراوە فیدراڵیە دەستووریەکانی ئێراقدا هەوڵیداوە بەپێی یاسا بەرکارەکانی هەرێم پیادەی دەسەڵاتە دەستووریەکانی خۆی بکات، بۆیە بەهیچ شێوەیەک ئامادەنەبووە دەسەڵاتی دەستووری خۆی ڕادەستی دامەزراوەیەکی حکومەتی ئێراقی بکات کە سیستەمەکەی مەرکەزی بێت وشەرعیەتی دەستووری نەبێت، لەم ڕوانگەیەشەوە تێبینی لەسەر شێوازی ئیدارەدان وکاری کۆمپانیای سۆمۆ هەبووە، داوای هەرچی زووە دامەزراندنی ئەنجوومەنی فیدراڵی و دامەزراوە فیدراڵیەکانی تری کردووە، ئەوانەی بەگرنتی پێشوەختە زانیوە بۆ ئەوەی بتوانێ بەئەرخەیانی دەسەڵاتیان لەگەڵ بەش بکات و وەک هاوبەش تەماشایان بکات.
کابینەی نۆیەم و خودی سەرۆکی حکومەت هەر لەکارنامەکەیدا ئەوەی خستەڕوو کە ئامانجیان چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان ئێراق و هەرێمی کوردستانە، کە گرفتی نەوت و بودجە لە سەرەکییەکانە، هەر بۆیە لە ڕێکەوتنی پێکهێنانی کابینەی حکومەت ئەو خاڵەیان چەسپاند کە پێویستە ئەو بارە لارە ڕاست بکرێتەوە، لەم پێناوەیشدا حکومەتی هەرێم دەرفەتی باشی بە حکومەتی نوێی ئێراقدا و دانووستانی بەرهەمداری لەگەڵ کرد.
کۆتا قۆناغ کەتا ئێستا #هەولێر# و بەغدا پێی گەیشتوون ڕێکەوتنە لەپێناو هێنانەدی فیدراڵیەتی ڕاستەقینە، تۆکمەکردنی سیستەمێک کە تیایدا گەرەنتی ماف و ئەرکی هەموو لایەک بکرێت، ئێستا کە ڕێکەوتنی فرۆشتنی نەوتی کوردستان لەڕیگەی کۆمپانیای سۆمۆوە واژووکراوە ئەمە هەنگاوی یەکەمی ڕاسکردنەوەی ئەو بارە لارەی ئێراقە کە بیست ساڵە نەیتوانیوە سەقامگیری بەدی بهێنێت، بەم هەنگاوە هەم گەرەنتی مافی هەرێمی کوردستان و هەرێمەکانی تریش ئەکرێت لە دەرهێنان و فرۆشتن و وەرگرتنی داهاتی نەوت و وزەی خۆیان، هەمیش گەرەنتی ئەوە دەکرێت کە ئەو دەزگایانەی چاودێری داهاتی نەوت دەکەن مەرکەزی نین و لەپێکهاتەکەیدا هاوسەنگی هەیە، لەلایەکی تریشەوە ئەو ستەمەیش ناهێڵێت کە نزیکەی دەساڵە هەرێمی کوردستانی بێ بەشکردووە لە بودجەی ئێراق.
پابەندبوون بەم ڕێکەوتنە دەبێتە مایەی هێنانەدی سەقامگیریەکی ڕاستەقینە لە پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ئێراقدا، هێزە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستانیش دەبێ ئەو ڕاستییە لەبەرچاو بگرن کە حکومەتی هەرێمی کوردستان تەعبیر لە قەوارەی هەرێم دەکات و مامەڵەی حکومەتی فیدراڵی لەگەڵ حکومەتە، هەروەها هێزە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان دەبێت هەر ڕاستکردنەوەیەکی باری ڕەوتی فیدراڵی لە ئێراق بەدەستکەوت بۆ خۆیان و خەڵک وێنا بکەن، هەموو سەرکەوتن و دەستکەوتەکانی حکومەتی هەرێم و هەنگاوە باشەکانی بە سەرکەوتنی تەواوی قەوارەکە بزانن، بەتایبەتی هێزە سەرەکییەکانی پێکهێنەری حکومەت لەم ڕووەوە ئەرکیان قوورسترەو زیاتر حساب بۆ هەڵوێستیان دەکرێت لەناوخۆ، چونکە هەرهێزێک توانی خاوەنداری لە حکومەت و کیانی هەرێم بکات دەبیتە خاوەنی سەرمایەیەکی ڕەمزی گرنگ بۆی، پێگەی لەلای لایەنە ئێراقییەکان بەهێزدەکات و متمانەیشی لەلای لایەنە کوردستانییەکان پتەو دەکات، چونکە سیستەمی سیاسی لە کوردستان پشت بەهەڵبژاردن دەبەستێت و دوای هەرهەڵبژاردنێکیش گفتوگۆ ودانووستان دێتە کایەوە، کە بێگومان هەڵوێستی لایەنەکان لەو دانووستانانە پێگە و متانەیان لای یەک و بەیەکتر دیاری دەکات، لە کۆتایدا ئێراقێکی سەقامگیر وهاوسەنگ وخاوەن سیستەمی فیدراڵی ڕاستەقینە دەبێتە ژینگەیەکی لەبار بۆ پێکەوەژیان و یەکتر قبووڵکردن، یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی ململانێکانیش ببنە ململانێی مەدەنی لەپێناو خزمەتی زیاتر بەهاووڵاتی و بەدەستهێنانی ڕەزامەندی زیاتری هاووڵاتییان. [1]