Nîjadperestiya dewletê
Mehmed S. KAYA*

Pêngava pêşî ya nijadperestiya Komara #Tirkiyê# manîpulekirina heqîqetê û înkarkirina hebûna Kurdan bû û ev yek ji Mustafa Kemal dest pê kir.
Di nîqaşên bi nasên Tirk re, dema ku tê gotin dewleta Tirk li ser asasên neteweperest û nîjadperestiyê ava bûye, yekser bersiva “erê, lê li her derê Ewropayê nîjadperestî heye” tê gotin.
Zû zû diyar dibe ku ev kes xwediyê dezenformasyonê ne. Fikir, dîtin û helwestên nijadperestî di nav mirovan de li hin deverên Ewropayê hene; lê belê berevajî Tirkiyê, dewletên demokratîk li ser asasên nîjadperestî ava nabin.
Nîjadperestî rengekî cudakariya etnîkî ye. Îro, têgîna nijadperestî ji bo cûdahiya etnîkî yê ku ne li ser bingeha têgeha “nijadên mirovan” in, lê di heman demê de li ser bingeha taybetmendiyên din ên wek netew, xuyang, etnîkî û hwd bi berfirehî tê bikaranîn. Mînak, bi têgihiştinek wilo, pêşdaraziyên li hember Kurdan wek cûreyek nijadperestiyê tê dîtin.
Nîjadperestiya li Tirkiyê vê rengê nîjadperestiyê dihewîne. Nîjadperestiya dewletê saziyên giştî yên ku ji ber eslê xwe yên etnîkî li dijî kêmahîyên ne-Tirk cihêkariyê dikin, eleqedar dike. Loma jî di vê gotarê de ezê zêdetir li ser nijadperestiya dewletê bisekinim.
Di serdema Osmaniyan de, nîjadperestiya dewletê bi giranî kêmnetewên ne misilman hedef girt. Piştî damezrandina Komarê, bi taybetî bi makzagona 1924an re, nîjadperestiya sazûmaniya dewletê, li gel kêmahîyên etnîkî yên din, Kurd jî kir hedef (1). Îcar ev çawa bi pêş ket?
SERDEMA XAPANDIN Û XIYANETÊ
Pêngava pêşî ya nijadperestiya Komara Tirkiyê manîpulekirina heqîqetê û înkarkirina hebûna Kurdan bû û ev yek ji Mustafa Kemal dest pê kir. Di sala 1919an de bi soza otonomiyê li herêmên Kurdan serdest bû. Lê dema ku di sala 1923an de komar îlan kir, ji sozên xwe vegeriya û her tiştên Kurdî qedexe kir. Mustafa Kemal bi makzagona 1924an re ev qedexe saz kir. Yanî ew mafên ku ji dema Împaratoriya Osmanî ve ji bo Kurdan hatine dayîn qedexe kir. Kurd înkar kir û bi rûmetkirina Tirkan nîjadperestî saz kir.
Kurdan ev gav wek îxanet dîtin. Ev jî dihat wê wateyê ku çand û nasnameya Tirk ji yên din zêdetir bi qîmet bû. Bi vî rengî tovê nakokiyê di navbera Tirk û Kurdan de çand. Kurdan ev qedexe wek tovê dijminatiyê dîtin. Heta wê demê di navbera Kurd û Tirkan de tu nakokî û cudahî çênebû. Ev qedexe û xapandin bû sedema çend serhildanên Kurdan: Serhildana Kurdên sunî ya 1925, serhildana Agirî ya 1929-1930 û serhildana Dêrsimê ya 1937-1938, ku wek berdewamiya Koçgiriyê tê zanîn. Serhildana Kurdan rewabûna komarê dipirsî. Kemalîstan îdia kiribûn ku Îngilîzan ji bo sozên xwe yên xapînok veşêrin, serhildana Kurdan provoke kirine!
Li gor Kurdan ev pêvajo hemû li ser derew û xiyanetê hatiye avakirin û meşrûkirin. Tiştekî paradoksî ye ku Kemalîstên îroyîn hikûmeta Erdogan bi derew û xiyanetên berbelav tawanbar dikin ku sozên dabûn gel cîbicî nekirine, lê ew derew û îxanetên ku bingeha komarê ye paşguh dikin.
Mustefa Kemal bi makzagona 1924an, Tirk ji berdewamiya serdestiya li ser Kurdan berpirsyar dît. Ev jî ji bo ewlekirina pozîsyona xwe siyasetek baş hesabkirî bû. Mîna ku du dîkan tehrîk bikin, êrîşî hev bikin û li şerê wan temaşe bikin. Û Tirk pir dilxwaz bûn ku wek di dîrokê de li ser komên ne-Tirk hukum bikin. Komên nifûsê yên ku di bin desthilatdariya Tirkan de dijîn, xwedî serpêhatiyên tirsnak bûn: Ermenî, Kurd, Yewnan/Yûnan û gelekên din. Ev kom îro ne li gor heqîqetê, li gor rastiya îdeolojîk a dewletê, wek ku di Dadgehên Îstiqlalê de dihat darizandin, tên darizandin.
BÊPERWAZIYA PISPORÊN KEMALÎST
Dîrokzan, siyasetmedarên Tirk û jêderên ku jê re dibêjin pispor tu carî rastî ji civakê re negotin. Û ew hîn jî li dijî eşkerekirina derewan li ber xwe didin. Ev derew gelek caran bi nakokiyên di navbera artêş û PKKê de tên gotin. Mînaka vê ya herî dawî jî dema ku leşkeran di şer û pevçûnên li Bakurê Iraqê de jiyana xwe ji dest dan bû. Kanalên televizyonên Tirk ên di bin kontrola hikûmetê de û yên bi navê muxalif jî wek her carê generalên Kemalîst ên teqawîtbûyî, efserên îstîxbaratê, balyoz, dîroknas û bi navê pisporên koçberiyê vexwendibûn studyoyan. Erka wan a sereke ew e ku rastiyan berevajî bikin, şerxwazan biafirînin, provoke bikin û dijberan wek cinawir nîşan bidin.
Di navbera Tirk û Kurdan de nakokiyan derdixînin û bi vî awayî raya giştî ber bi armanca xwe ve dibin. Ev ekîb li studyoyê rûniştine û dijminatiya li hember Kurdan nîşan didin. Daxwazên qanûnî yên partiya DEMê li Tirkiyê û daxwazên Kurdan li Iraq û Sûriyê wek tawan tên nîşandan. Kesên mîna Îlay Aksoy, ku nêrînên wî li ser mantiqê nîjadperest ên komên nîjadperest û nazîst ên li Rojava li dijî biyaniyan bikar tînin, dikarin bi serbestî daxuyaniyên provokatîf bidin. Û tu kes ji vê re reaksiyonekê nade.
Di destpêkê de dihat çaverêkirin ku ji aliyê pêşkêşvan û mêvanên din ên studyoyê ve bertek hebe, lê her çendî gelek caran hat dubarekirin jî ev yek pêk nehat. Li gor van kesên ku jê re dibêjin “pispor” ku Aksoy jî di nav de ye, Mustafa Kemal “neteweyek nûjen ava kiriye û vî gelî karakter, pirçandî û cudahiyên xwe paraztiye”. Ma ev ne derewek mezin e? Civakên pirçandî ew civakên ku ji du yan çend koman pêk tên ku xwe ji aliyê çandî ve ji hev cuda dibînin û ji aliyê kesên din ve tên naskirin. Lê belê di makzagonên 1924 û 1982an de karaktera pirçandî ya Tirkiyê qedexe kir û her kesên li welêt dijîn tenê wek Tirk hatin pênasekirin. Xala 3. ya Destûra Bingehîn dibêje zimanê dewleta Tirk Tirkî ye. Her wiha dirûşma yek ziman, yek netew sloganek serdema Hîtler e û ya ku faşîzm pê serbilind e.
Min gelek caran di Halk TV û Tele 1ê de panelên bi navê “pispor” ên ku pirsgirêka Kurd lê dihat nîqaşkirin şopand. Lê belê Kurd nayên temsîlkirin. Perspektîfa Kurdan li derve maye. Dema nahêlin Kurd biaxivin, perspektîfa demokratîk jî ji holê radikin. Pîvana herî kêm ji bo pisporan ew e ku bi awayekî bêalî nêrînên aliyên nakok pêşkêş bikin. Em ji mêj ve bi vê têgihîştina pisporên Tirk aciz bûne. Mixabin piraniya Tirkan hîn jî bi nirxên gerdûnî yên Rojava yên wek demokrasî, cihêrengiya çandî, rûmeta mirovan û mafên mirovan nizanin. Gelek ronakbîrên Tirk hê jî di bin perspektîfa totalîter a Kemalîst de ne. Wek ku ev perspektîfa kevinbûyî têrê neke, Kemalîst jî hewl didin ku em her û her heyran û minetdarê Mustafa Kemal bin.
LI WELÊT AŞTÎ, LI CÎHANÊ AŞTΔ DEREWEK ÇÊKIRÎ YE.
Yek ji melodiyên ku gelek caran ji aliyê «pisporan» ve tê dûbarekirin jî dirûşma Mustafa Kemal a «Li welêt aştî, li cîhanê aştî» ye. Bi kêmanî beşê “aştiya li welêt” ya vê îdîayê derewek bi tevahî çêkirî ye. Ji ber ku Mustefa Kemal li welatê xwe tam berovajî vê yekê pêk anî. Di dema desthilatdariya wî de, Tirkiye bi çêkirina nakokiyên di navbera Tirk û Kurdan de hat birêvebirin.
Sê serhildanên Kurdan ku min li jor behs kir, zilma komara Kemalîst a li ser wan îfade dike. Ji bo îdiaya aştiya li cîhanê… Ev yek nayê bawerkirin û nabe ku li ser vîna wî ya aştiyê bê avakirin. Ger li hundir aştî nebe, li derve jî aştî çênabe. Sedema slogana li cîhanê tenê ew bû ku Tirkiye feqîr bû û îmkana bidestxistina xakên nû tunebû. Awayê ku Mustafa Kemal komara Tirkiyê afirand (ango li ser xapandin û înkara Kurdan) îşaret bi kîjan îdeolojîyê dikir ku dewleta nûavakirî bi rê ve bibe.
Ev îdeolojiya dewletê çi bû?
ÎDEOLOJIYEK DEWLETÊ KU JI YEKÎTIYA NIJADÎST Û TOTALITARIZMÊ PÊK TÊ.
Îdeolojiya dewletê awayê rêvebirina dewletekê ye. Ev îdeolojî şêwazek ramanê ye, li ser mijarên ku raya giştî eleqedar dike û ji ber vê yekê têgehek di dilê siyasetê de ye. Gelek çavkaniyên zanistî yên serbixwe (2) tekez dikin ku îdeolojiya dewletê ya nijadperestî û totalîtarîzma hişk dema Mustafa Kemal li ser desthilatdariyê bû hevdu temam kirin. Îcar perspektîfa ku îdeolojiya dewleta Kemalîst diyar dike çi ye? Îdeolojiya dewleta fermî ya Mustafa Kemal (ango Kemalîzm) van hêmanên bi tundî totalîter dihewîne: -Kemalîzm wek îdeolojiya fermî ya dewletê hat ferzkirin. Ev îdeolojî ji rastiyan dest pê nake. Rastiyan înkar dike (mînak Kurd), armanc dike ku nêrînek nijadperest li ser Tirkiyê biafirîne (mînak, Sonda Me 1933: (“Bila hebûna min diyarî hebûna Tirkan be” an “Xwezî bi wî yê ku dibêje ez Tirk im”) û ji ber ku ne pêbawer e serî li zextên tund dide.
-Îdeolojiya dewletê ya fermî di nava civakê de tevdigere.
-Têgîna dewletê ji desthilatdariya xwe re tu sînoran nas nake û li ku dibe bila bibe hewl dide ku hemû aliyên jiyana giştî û taybet bi rêkûpêk bike.
-Di wê baweriyê de ye ku bi înkarkirina etnîkên ne-Tirk (Kurd, Ereb, Laz û hwd.) reçeteya civaka kamil dîtine.
-Di wê baweriyê de ye ku ew di bingeha xwe de rast dibêje û tenê rastî dîtiye û ji ber vê yekê li dijî pirdengî ye. -Ew dildar e ku her aliyek jiyana mirovan birêve bibe û kontrol bike, mîna ku dikare çareyan ji her cûre pirsgirêkên civakê re bibîne.
-Qet nebe di qonaxên destpêkê de, têgihîştina li ser îdeolojiyê ji bo elîtek bijarte veqetandî ye, lê difikirin ku yên din di cîhanek xeyalî ya derewîn de dijîn.
-Di wê baweriyê de ye, ji bo bidestxistina armanca xwe mafê wî heye û ew qas mezin e ku tu astengên exlaqî û îdeolojîk li pêşiya wan amûran nînin, bikar bîne. Şîdet û teror navgînên çalakiyê ne.
-Tiştê her kesê ku li pêşiya hedefê bisekine, wê wek dijmin bê hesibandin.
Li gel van hin daxuyanî û rêziknameyên totalîter jî hene ku bingeha nîjadperestiyê pêk tînin. Ev hemû prensîb û taybetmendiyên li jor ji rastiya çanda Anatoliyê qut bûne û Mustefa Kemal hewl da ku rastiyê ji nû ve li gor îdeolojiya Kemalîst biguherîne! Kemalîzm wek îdeolojî ji jor ber bi jêr ve ye û ji girseyan hêvî dike ku pasîf bin. Mustafa Kemal di pratîkê de bijare bû û nehişt ku girseya gel beşdarî mekanîzmaya biryara siyasî bibe. Wî bi dilgermî amaje kir ku kesên tayînkirî wê ji yên hilbijartî çêtir welat birêve bibin. Diviyabû berî her tiştî mirov xwenda û “medenî” bûna.
Demokrasî û aboriya bazarê tenê di demek dirêj de dikare pêk bê. Reçeteya wî ya perwerdehî û şaristaniyê bi awayekî xwezayî wê li ser Kurdan û komên din ên ne-Tirk bi awayekî berfirehtir bê sepandin. Ji bo tepisandina Kurdan û kêmneteweyên din ên ku wek nijadên nepêşketî, kêmendam dihatin dîtin, û ji bo domandina nîzama civakî ya neadil ku tenê bi kêrî çîna elît dihat, ango li hember kesên din tund û tûj be, hewce ye ku meriv bi yên xwe re mijûl bibe.
Tiştê ku di mijara me de balê dikişîne, prensîba “Tirkayetî asas e” ye ku Mustafa Kemal gelek caran aniye zimên. Mustafa Kemal dibêje: “Tirk tê wateya ziman. Yek ji taybetmendiya netewetiyê ya herî diyar ziman e. Kesên ku dibêjin ji miletê Tirk in, berî her tiştî divê bi Tirkî biaxivin. Ger kesê ku bi Tirkî nizane îdia bike ku endamê çand û civaka Tirk e, ne rast e ku meriv bi vê yekê bawer bike”.
Li vir tenê Tirkî tercîh nake. Ew amaje bi wê yekê jî dike ku kesên bi Tirkî nizanin, divê bawer nekin ku ew ji civaka Tirkiyê ne yan jî dikarin wek endamên civaka Tirkiyê bên hesibandin. Ev eşkere tê wê wateyê ku zimanê Tirkî li pêş zimanên din bê girtin û kesên ku bi Tirkî nizanin ji derve bên hiştin. Ev têgihiştinek nîjadperest û totalîter îfade dike. Asîmîlasyona bi zorê encama vê ye.
Hat rexnekirin ku Kemalîzm Tirkan wek yekîneyek bingehîn radixe ber çavan û wan wek komek yekreng û xwedî mafên serwerî îdealîze dike ku wan ji komên etnîkî yên din cuda dike. Bi rastî, kêm e ku welatek ji yek etnîkî pêk bê. Gelek caran ji komekê zêdetir bi hev re dijîn û yek ji koman serdest dibe.
Di civakek modern û demokratîk de pêwîstî bi rêbazên desthilatdariyê yên bi vî rengî nîne. Lê gelo partiyên siyasî yên îroyîn, di serî de partiya desthilatdar AKP, karîbûn xwe ji îdeolojiya Kemalîst rizgar bikin? Ev partî li gor Kemalîzmê xwe çawa bi cîh dikin? Bi dîtina min sozên siyasî yên ku van partiyan dane Kurdan û kêmneteweyên din ên ne-Tirk, nêrînek nijadperest û totalîter radigihîne. An ez xelet im? (1)
Stéphanie Garneau û Grégory Giraudo-Baujeu, “Ji bo sosyolojiya nijadperestiyê”, Sosyolojî û civak, vol. 50,
2018. (2) David McDowall: Dîrokek nûjen a guran. London: I.B. Taurus.
*Mehmed S. Kaya: Mamosteyê Zanîngeha Lillehammer a Norwêcê ya Navxweyî. Nivîskarê pirtûka ‘Kurdên Zaza yên Tirkiyeyê’ ye.
AG
[1]