23 ساڵ پێش ئێستا ھەیکەل چی بە مام جەلال گوت؟
عیماد ئەحمەد

14-11-2020

لە میسر دڵە زیندووەکەی عەرەب، سەرچاوەکان دووپاتی دەکەنەوە ژمارەیەک لەنێودارەکانی سیاسی و ئەدەبی و هونەری ئەم وڵاتە، بە ڕەچەڵەک کوردن، ڕەنگە هەر بەم هۆیەشەوە بێت پەیوەندی نێوان بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان و میسر بەهێزبووە تا ئەو ڕادەیەی کە یەکەم ڕۆژنامەی کوردی (کوردستان) لە میسر چاپ و بڵاوکراوەتەوە و یەکەم ڕادیۆی کوردی لەوێ پەخشکرا و یەکەم دەسەڵاتی باڵای دەوڵەت ھەرلەوێ پێشوازی لە سەرکردایەتیی سیاسی کوردستان کردووە.
لە ئایاری ساڵی 1997 لەسەر بانگهێشتی حکومەتی میسر، شاندێکی باڵای یەکێتی، بە سەرۆکایەتیی هەڤاڵ مام جەلال و بە ئەندامێتی ھەریەک لە (دکتۆر فوئاد مەعسووم، عەدنان موفتی، مستەفا سەید قادر و بەندە) سەردانی قاهیرەی کرد، سەردانەکە چەند ڕۆژێکی خایاند، بێجگە لە کۆبوونەوە فەرمی و باڵاکان، بە حوکمی قوورسایی مەسەلەی کوردستان و ناو و ناوبانگی هەڤاڵ مام جەلال، زۆر لە دەزگاکانی دەوڵەت و کەسایەتییە ناودارەکانی ئەو وڵاتە شاندەکەیان بینی، لەوانە: شێخی ئەزهەر و محەمەد حەسەنەین هەیکەل و ئەحمەد حمرووش و نەبیل زەکی و دکتۆر ڕەفعەت سەعید و زەکریا محێدین و چەند کەسایەتییەکی دیکەش وەکوو ئەحمەد حەبووبی و بابەکر پشدەری کە ئەوکات سەرۆکی ڕێکخراوی کاری عەرەبی بوو سەردانی مام جەلال و شاندەکەی کرد. هەر لەو سەردانەدا، بڕیاری کردنەوەی مەکتەبی پەیوەندییەکانی یەکێتی لە قاهیرە درا و کاک عەدنان موفتی دەستنیشانکرا و بووە یەکەم نوێنەری باڵای یەکێتی لە قاهیرە، کە بە حەق، خەیرلئیختیار بوو، دواتریش جێدەستی دیاربوو لە ماوەی نوێنەرایەتیدا لە ئەوێ.
هەیکەل، نیوەڕۆخوانێکی بۆ مام و شاندەکەی لە ماڵی خۆیان لە دەرەوەی قاهیرە سازکرد، باخ و ماڵەکەی زۆر جوان و دانسقە بوو، خۆشی زۆر بە ئەتەکێت و بە بایەخ و میواندۆست بوو، بە قسەوباس و شیکردنەوەکانی مام جەلال دانیشتنەکە زۆر گەرموگوڕ بوو، میوانداریەکەش‌ شاهانە بوو، چەند کاتژمێرێکی خایاند، مام زیاتر قسەی دەکرد ئەویش تێبینییەکانی خوی دەنووسی، دواجار مام وتی: پێمانخۆشە ئێمەش گوێ لە ئامۆژگارییەکانی تۆ بگرین، هەیکەل
لە وەڵامدا وتی: ئەستەغفوروڵا خۆت سەیدولعارفینیت، بەڵام دەتوانم چەند تێبینییەک بخەمەڕوو:-
1. پەیوەندی بزووتنەوەی سیاسی کوردستان لەگەڵ بزووتنەوەی سیاسیی عەرەبی باشە و جەنابتان ڕۆڵی باشتان لەم بابەتە بینیوە، پێویستە بەردەوام گەشە و پەرەیپێبدەن.
2. پەیوەندیتان لەگەڵ ئێران جائز و پەسندە، بەهۆی سنووری هاوبەشی دوورودرێژی نێوانتان، بەڵام دەبێت
تورکیا لەیاد نەکەن، پێویستان بە تورکیا دەبێت بۆ مسۆگەرکردنی پشتیووانی ئەوروپا، چونکە تورکیا لە لێواری ئەوروپایە و هەوڵ دەدات بچێتە ناو یەکێتی ئەوروپاوە (ئەمە بۆ تورکیای ئەو کاتەبوو) .
3. لەم کاتەدا کە خەریکی ڕووخاندنی (ڕژێمی سەدام )ن زۆر باسی سیستەمی دیموکراسی مەکەن بۆ ئێراق، لەبەر ئەوەی دەوروبەرتان قبووڵیان نییە و لێی دەترسن و دژایەتیتان دەکەن و لەژێرەوە کاری لە دژ دەکەن و ناهێڵن سەربکەوێ، چونکە خۆیان دیموکراسی نیین، زۆر زەحمەتیشە لەم هەلومەرجەدا دەوڵەتێکی دیموکراسی لە جەنگەڵستانێکی وەها درووست ببێت.
4. کارێکی باش دەکەن بایەخ بە پتەوکردنی پەیوەندییەکانتان لەگەڵ میسر وەکوو حکومەت و دامودەزگای ڕۆشنبیری و میدیایی و ئایینی دەدەن بۆ درووستکردنی ڕای گشتی عەرەبی بۆ مەسەلەی کورد.
بۆچوونەکانی هەیکەل لەو ڕۆژگارەدا زیاتر بۆ ئاستی دەرەوە بوو، شاندەکە و بەتایبەتیی هەڤاڵ مام جەلال بۆچوونەکانی هەیکەل-یان بەرز نرخاند و بە بایەخەوە وەرگێڕا، لە دوای تەواوبوونی میواندارییەکە مام دیارییەکی تایبەتیی پێشکەشکرد کە لە خوێندنەوەی پەرتووکی (مدافع ایات اللە) بۆی دەرکەوتبوو.
ئێستا دوای 23 ساڵ و گۆڕانکاری زۆر لە کوردستان و ئێراق و ناوچەکە و دونیا ھاتووەتە ئاراوە، بەڵام ئاخۆ ئامۆژگارییەکانی ئەو نووسەر و ڕۆژنامەنووسە نێودارە بۆ ئەمڕۆی کوردستان و سەرکردایەتییە سیاسییەکەی ئێستاش ناشێن...!؟ [1]

این آیتم با توجه به استاندارد كوردیپیدیا هنوز نهایی نشده است و نیاز بە بازنگری متن دارد.

شوێن: ماوەت
رۆژ یان ساڵی گیرانی وێنەکە: 1964ی زایینی
کەسایەتییەکانی ناو وێنەکە: کۆنگرەی پارتی دیموکراتی کوردستان، بەر لە جیابونەوەی باڵی مەکتەبی سیاسیە لە و حزبە لەڕاستەوە: حلمی عەلی شەریف، ئەحمەد حەمەدەمین ئاغای دزەیی، #مام جەلال# تاڵەبانی، #عەلی عەسکەری#، #ئیبراهیم ئەحمەد#، #کاکە زیاد ئاغای کۆیە#، #عومەر دەبابە#.
ناوی وێنەگر: ئەرشیفی شێروان کاکە زیاد ئاغای کۆیە.[1]

ئەرکە نوێکان؛ دەقی پەیامی هەڤاڵ مام جەلال بە بۆنەی 29یەمین ساڵەی دامەزراندنی #یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان#
چاپی یەکەم 2004
لە بڵاوکراوەکانی مەکتەبی ناوەندی ڕاگەیاندنی ی. ن. ک. 27 [1]

ئەم ئەشکەوتە دەکەوێتە چەمی ڕێزان لە ئەدەبياتی شۆڕشی نوێی(يەکێتی نيشتمانی کوردستان) بە ئەشکەوتی مام جەلالی ناو دەبرێت و خەڵکی ناوچەکەش لە ئێستادا هەر دەڵێن ئەشکەوتی مام جەلال.

=KTML_Bold=ئەگەر #مام جەلال# بووایە چى دەکرد؟=KTML_End=
#عارف قوربانی#


نزیکەى ساڵێک لەمەوبەر کاک بافڵ تاڵەبانى، سەرۆکى یەکێتیى نیشتمانیی کوردستان لە دیدارێکى تەلەڤزیۆنیدا قسەیەکى کرد بۆ من زۆر جێگەى سەرنج بوو، گوتى، هەر پرسێکى گرنگ هەبێت یاخود کە کێشەیەک ڕووبەڕووم دەبێتەوە، لە خۆم دەپرسم و دەڵێم، ئەگەر مام جەلال بووایە چى دەکرد؟ ئەو کات بڕیار دەدەم و ئەوە دەکەم کە پێم وایە مام جەلال بووایە واى دەکرد.

بۆ کەسێکى گەنج کە پێشتر ئەزموونى کارى حیزبى و بەڕێوەبردنى ئۆرگان و دامودەزگایەکى گەورەى نەبووبێت و لەپڕ ئەرکێکى گەورە و گرنگى واى بکەوێتە ئەستۆ کە هێزێکى سیاسى وەک یەکێتی بەڕێوەبەرێت، بێگومان ئەمە تێگەیشتن و سیاسەتێکى درووستە کە بیەوێت کەڵک لە ئەزموونى کەڵەکەبووى کەسایەتییەکى وەک مام جەلال وەربگرێت. هەرچەندە ئەزموونى ئەم سێ چوار ساڵەى ڕابردوو پێچەوانەى ئەوەمان پێدەڵێت کە بە سیاسەت و بە حیکمەتى مام جەلال و بیرى جەلالییانەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو ڕووداو و کێشانە کرابن کە پێویست بووە یەکێتی مامەڵەیان لەگەڵدا بکات، ئیدی چى لە ناوخۆى یەکێتی خۆى بووبێت یاخود لە کوردستان و لە ئێراق، بەڵام ئەوەى گرنگە و پێویستە یەکێتی بخرێتە بەردەم بەرپرسیارێتى و پرسیارى ئەوەوە کە ئەگەر مام جەلال بووایە چی دەکرد، دۆخى #کەرکووک#ە.

لە ڕاستیدا پرسى کەرکووک پرسێکى نەتەوەیى و نیشتمانییە و هەموو خەڵکى کوردستان بە جیاوازیی بیروڕاى سیاسى جیاوازمانەوە بەرپرسیارین بەرانبەرى، بەڵام چەند هۆکارێک وادەکەن #یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان# بەرپرسیارییەتییەکى زیاتر و جیاوازترى بەئەستۆ بکەوێت لە خەڵک و لایەنەکانى دیکە. ئەویش لەبەر ئەوەى یەکێتی مێژوویەکى دوورودرێژى خەبات و قوربانیدان و خوێن بەم شارەى دەبەستێتەوە. هەروەها بەهۆى ئەوەى زۆرینەى دانیشتووانى کەرکووک ئەندام و لایەنگر و دەنگدەرى یەکێتین و متمانەى خۆیان داوە بەم حیزبە. لەوەش زیاتر بەهۆى ئەوەى مام جەلال تا لە ژیاندابوو جۆرێک لە خاوەندارێتى ئەم پرسەى گرتبووە ئەستۆ. لەلایەکى دیکەشەوە بەهۆى ئەوەى بەشێکى گرنگ لەو پۆست و پێگە و دەسەڵاتانەى بەغدا کە ڕاستەوخۆ کاریگەرییان بەسەر کێشەکانى کەرکووکەوە هەیە، وەک وەزارەتى داد کە بەشێکى کێشەى ئەم زەویوزارانە پەیوەستە بە دادگەکانەوە، هەروەها پۆستى سەرۆککۆمار وەک پارێزەرى دەستوور، لاى کارەکتەرى سیاسى و ئیدارى سەربە یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانن. لە سەروو هەموو ئەوانەشەوە ئەم بارودۆخەى کەرکووک وەک لێکەوتەى ڕووداوەکانى 16ی ئۆکتۆبەر بەشێکى زۆرى لە ئەستۆى یەکێتیى نیشتمانیی کوردستانە. بۆیە پێویستە بۆ هەر گرفتێکى ئەو شارە، لە بەرانبەر بێهەڵوێستی یاخود سستیی نواندن لە بەدەنگەوە هاتنیدا، بە بیریان بێنینەوە و بڵێین ئەگەر مام جەلال بووایە چی دەکرد؟

چەند ساڵێکە دۆخێکى سەربازی بەسەر کەرکووکدا سەپێنراوە، لە سێبەرى هەژموونى سوپادا لێشاوێکى دیکەى بەعەرەبکردنى نوێ ڕووى لە کەرکووکە، بەدیاریکراویش بۆ سەر گوندەکانى دەوروبەری و لە وەرزى تۆوکردن و دروێنەدا هەڵدەکوتنە سەر جووتیارانى کورد، تا سەرچاوەى داهات و ئابوورییان لە کەرکووک ببڕن کە ئەوەش لە بنەڕەتدا سیاسەتێکى ستراتیجى #بەعس# و عەقڵیەتى شۆڤێنییەتى عەرەب بوو وەک سەرەکیترین هۆکار بۆ ناچارکردنى کورد بە جێهێشتنى ناوچەکە. ئەوەى پێشتر لە ناوچەکانى داقووق و ئێستا لە پەڵکانە و ناوچەکانى سەرگەڕان دەگوزەرێت، درێژەدانە بەهەمان ئەو ستراتیجەى بەعس، بەڵام لەژێر هەژموونى سوپاى تائیفى شیعیدا.

زووڵم و ستەمێکى ڕێکخراو لە جووتیارانى کورد دەکرێت، ساڵێک لە وەرزى چاندنى بەروبوومى کشتوکاڵیدا عەرەبى بەعەرەبکردن بە پشتیوانى هەمەرى سەربازى دێن و ڕێگە لەوە دەگرن جووتیارەکان تۆو بکەن، ساڵێک دێن و دەخڵودان و خەلە و خەرمانى جووتیارە کوردەکان دەسوتێنن. ئێستا لەم ساتى وەرزى دروێنەیەدا لەشکرێک عەرەب بە هۆسە و درووشمى دوژمنکارانەوە و بە پاسەوانى سوپاوە هاتوون خێوەتیان لە گوندى پەڵکانە هەڵداوە و ڕێگە نادەن جووتیارەکان بەروبوومەکانیان دروێنە بکەن. لێرەدا پێویستە ئەوە بپرسین ئەگەر مام جەلال بووایە چی دەکرد؟

ڕەنگە ئێستا خوێنەر بپرسێت بڵێت جا مام جەلال چی کرد تا بەدواى وەڵامى ئەو پرسیارەوەبین، ڕاستە مام جەلال نەیتوانى چارەسەرى کێشەى کەرکووک بکات، ئەویش بەشى خۆى کەمتەرخەمیی هەبوو، ئۆباڵى زۆرێک لەم دۆخە بۆ ئەویش دەگەڕێتەوە، بەڵام دەبێت ئەو ڕاستییە ببینین تا ئەو لە دەسەڵات بوو ئەستێرەى کورد لە کەرکووک ڕوو لە درەوشانەوە بوو. زۆربەى کات و تواناکانى خۆى بۆ کەرکووک تەرخان کردبوو. تەنانەت کە ئەرکى سەرۆککۆماریشى لە ئەستۆ بوو، بەشى زۆرى کاتەکانى لە کەرکووک بوو، سەتان جار هاتووەتە کەرکووک و بە مانگ بەدیار کێشە و خەمەکانى ئەو شارەوە ماوەتەوە. لە سادەترین بەراورددا 12 ساڵى دواى نەمانى مام جەلال لە کایەى سیاسى، یەکێتی سێ جاری دیکە پۆستى سەرۆککۆمارى وەرگرتووە، لەو 12 ساڵە و لە سێ خولى سەرۆکایەتیی کۆماردا تەنیا یەک جار د. فوئاد مەعسوم سەردانى کەرکووکى کردووە. کەمتەرخەمى و بێباکى و سستى لە هەڵوێست و ڕەفتارى دەسەڵاتدارانى یەکێتی دواى مام جەلال، جێگەى تێڕامانە.

بۆیە ئەوەى ئێستا لە کەرکووک ڕوو دەدات ئەگەر مام جەلال بووایە هەم لە وەزیر و پەڕڵەمانتارەکانى دەپرسییەوە لە بەرانبەر کەمتەرخەمى و بەدەمەوەنەچوونى هاوارى کەرکووکییەکان، هەم یەکێتیشى وەک هێزێکى کاریگەر دەخستە خزمەتى ڕەواندنەوەى ئەو هەڕەشانەى سەر کەرکووکییەکانەوە، خۆیشى وەک سەرۆککۆمار سوپا و حکوومەتى دەخستە بەردەم بەرپرسیارێتى ئەو ڕەفتار و هەڵسوکەوتە نادەستوورییانەى لە کەرکووک پەیڕەو دەکرێن. ئاخر لە کوێى دەستووردا هاتووە ڕێگە بەوە بدات سوپا هەمەرى سەربازى لەگەڵ خێڵ و عەشایەردا بنێرێت بۆ داگیرکردنى زەویوزارى جووتیارى کورد؟

سەربارى ئەوەى ئەم کێشانەى کەرکووک بەرپرسیارییەتیى گەورەیە لە ئەستۆى هەموو حیزب و سەرکردە سیاسییەکان، حکومەت و سەرۆکایەتیی هەرێمى کوردستان، بەڵام دەبێت یەکێتی سەرمەشقى هەڵگرتنى ئەو بەرپرسیارییەتییانە لە ناوەندەکانى دەسەڵات لە هەرێمی کوردستان و لە بەغدا بگرێتە دەست، بۆ ئەوەى وەڵامى ئەو هۆکارانە بداتەوە کە بەشێوەیەکى جیاوازتر لەوانى دیکە، کەرکووک بە یەکێتییەوە دەبەستێتەوە.

کورد لە ڕابردوودا بەشێوازى جیاواز، بە بەخشینى کات و توانا و قوربانیی زۆر، بەگژ سیاسەتى بەعەرەبکردندا چووەتەوە. سێ نموونەى بەرچاومان هەن لە مێژووى نزیکى پەیوەست بە بەعەرەبکردنى گوندەکانى کەرکووک، (شەهید نازمى حەمەى سڵێمان، شەهید داراى مامە قالە لە تیپى 21ی کەرکووک و شەهید مامەڕیشە)، لە سێ وێستگە و شوێنى جیاوازدا گورزى گەورەیان لە پڕۆسەى بەعەرەبکردندا کە ئەگەر ئەو سێ چالاکییەى ئەوان نەبووایە، ئێستا ڕیشە و قوڵایى و قەبارەى بەعەرەبکردن لەسەر کەرکووک زۆر لە ئێستا زیاتر دەبوو. بۆیە پێویستە بۆ ئێستاش کورد وەڵامى تووندى هەبێت.

بەڕاستى جێى پرسیارە تەنانەت لەوپەڕى لاوازیی پێگەى کورد و لاوازیی شۆڕشیشدا، بە ئەندازەى ئێستا بێدەسەڵات نەبووە لە بەرانبەر ئەو زووڵم و ستەمکارییانەى لە جووتیارانى کورد دەکرێت. ئەمڕۆ کورد لە بەشێکى جوگرافیاى باشوورى کوردستان خاوەن حکومەت و هێزى پێشمەرگە و دەزگاى جۆراوجۆرى ئەمنیی خۆیەتى و لە بەغداش پۆستى سەرۆککۆمار و وەزیرى داد و جێگرى سەرۆکوەزیران و پەڕڵەمان و وەزیرى دەرەوە و چەندین پۆستى گرنگى دیکەى لەنێو سوپا و دەزگا ئەمنییەکانى بەغدا بەدەستەوەیە، بەڵام بە بەرچاوى خودا و خەڵک و دونیاوە خێڵە بەدەوییەکانى عەرەب بە هەمەرى سەربازییەوە وەک سەردەمى تاڵانى پێشتریان، دێنە سەر گوندە کوردییەکان و هەڕەشەى داگیرکردنى ماڵ و موڵکیان دەکەن، کوردیش بەو جۆرە وەک تەماشاکار لە دیمەنە تراژیدییەکان بڕوانێت. بۆیە ڕوو دەکەمە کاک بافڵ تاڵەبانى و من لەو دەپرسم ئەگەر مام جەلال بووایە چی دەکرد؟ [1]

ئامادەکردنی : کەمال مەحمود
ساڵی چاپ : 2017
نۆبەی چاپ : چاپی یەکەم
شوێنی چاپ : چاپخانەی کارۆ سلێمانی

بەداخ وپەژارەیەکی زۆرەوە هەواڵی مەرگی پێشمەرگە، سیاسەتمەدار، نووسەر، ڕۆژنامەنووس، پارێزەر، سەرکردە، پەیامبەری ئاشتی وئازادی ودیموکراسی، ڕابەر و ڕێنشاندەر هەڤاڵ (#مام جەلال#) مان بیست کە بەراستی ئەو هەواڵە جەرگبڕە تاساندینی، فرمێسکی لەچاومان قەتیس کرد، گریانی لەقوڕگمان گیر کرد.
ئەم پێشمەرگە وسەرۆکە هەموو دەم دڵسۆزی کۆمەڵانی خەڵک وپێشمەرگە وپێشمەرگە دێرینەکان بوو بە مەرگی ئەو سەرۆکە پێشمەرگە دێرینەکان پشت وپەنایەکیان لەدەست دا کە پڕکردنەوەی زۆر زەحمەتە.
ئێمە وەک ئەنجومەنی باڵای #کۆمەڵەی پێشمەرگە دێرینەکان#ی کوردستان، بەناوی پێشمەرگە دێرینەکانەوە سەرەخۆشی خۆمان ئاراستەی پێشمەرگە دێرینەکان و پێشمەرگە و خانەوادەی مام و گەلی کوردستان دەکەین، خەم وپەژارەی خۆمان دەردەبرین و ماتەمینی ڕادەگەیەنین و لەهەمان کاتدا پەیمان دەدەین بە سەرۆک مام جەلال کە درێژە پێدەری ڕێگەی خەباتی (نەسرەوتن تا سەرکەوتن)بین تا گەشتن بە ئامانجەکانی کورد لە ئازادی وسەربەخۆیی.
بژی کورد
بژی کوردستان
ئەنجومەنی باڵای کۆمەڵەی پێشمەرگە دێرینەکانی کوردستان
سلێمانی
05-10-2017

ئەو چیرۆکانەی دەبێت بزانرێن دووربینییەکانی #مام جەلال# و کاک #نەوشیروان مستەفا ئەمین#
نووسین: #محەمەد ئەمین پێنجوێنی#
بەشی یەکەم:
تازە سەرهەڵدانی جەماوەری و بەرخۆدانی گەلانی سووریا دەستی پێ کردبوو، لەو کاتەدا ڕژێمەکانی تونس، میسر و لیبیا یەک لە دوای یەک هەرەسیان دەهێنا.
بەهاری عەرەبی جۆش و خرۆشی شەقامی وڵاتە عەرەبییەکانیان ئاگر تێ بەردابوو، هەر لە هەمان کاتدا ڕژێمی (بەشار ئەسەد) لە گەلێ ناوچەی ڕۆژاوادا کشایەوە و لە هەندێ ناوچەش هێزە کوردییە شۆڕشگێڕەکان دەستیان بەسەر داوودەزگاکانی میریدا لە ڕۆژاوادا گرت.
لەم لایشەوە چالاکانی (پەیەدە) و شەڕوانانی ڕۆژاوا بەرەو زێدی خۆیان کەوتنەوە ڕێ بۆ سەرکردایەتیکردن و ڕێکخستن و گوژم دان بە شۆڕشی ڕۆژاوا، پۆل پۆل لە (#فیشخاپوور# ) پەڕینەوە، لە باشووریش هەندێ لەو چالاکانە کەوتنە هاندان و کۆکردنەوەی ئاوارەکانی سووریا بە کورد و نەتەوەکانی ترەوە بۆ هاندان و بەپیرەوەچوونی شۆڕشەکە، ئیتر دەنگ وا بڵاوبووەوە ئەها ئەمڕۆ بەشار دەکەوێت یا سبەی ..!
هەر لەو سەروبەندەدا بوو، ڕەوان شاد (مام جەلال) ناردی بە شۆێنمدا و وتی: ( (کێ لە کوردەکانی ڕۆژاوا وکادرەکانیان لەم ناوە هەن بۆم بانگ بکە.) )
ئەو کاتە لێرە لە باشوور کادرێکی پەیەدە هەبوو بەناوی دکتۆر (حسێن کۆچەر) ، لەگەڵ دوو هەڤاڵی دیکەدا، کە ناوەکەیانم لەیاد نەماوە، چووینە لای مام، لە#قەڵاچوالان# ، مام ڕووی تێ کردین و وتی: لە ڕەوشی سووریا و ڕۆژاوا چی دەزانن بۆم باس بکەن! ئەوانیش کە ڕۆژانە پێوەندییان هەبوو لەگەڵ سووریا و ڕۆژاوا بەوردی چیان دەزانی باسیان کرد و وتیان ئەوا، بن عەلی و قەزافی و موبارەک ڕۆیشتن بەم نزیکانە بەشاریش دەڕوات و ئێمەش دەگەڕێینەوە بۆ وڵات.
ئینجا مام، بەدرێژی باسی دیرۆکی درووستبوونی دەوڵەتی سووریا و سەرهەڵدان و شۆڕشەکانی کوردی ڕۆژاوای بۆ کردن و وتی: بەشار ناکەوێت و ناڕوخێت و دەمێنێتەوە، لەبەر ئەوە هەموو پردەکان لەگەڵ بەشار مەڕوخێنن بەلانی کەمەوە (شعرە معاویە) بهێڵنەوە بۆ پاشەڕۆژ سوودی لێ دەبینن، وتیشی کە دەڵێم بەشار ناکەوێ لەبەر ئەم هۆکارانایە:
یەکەم : ڕژێمی بەشار وەکوو ئەو ڕژێمانە نییە کە لەبەر چاوماندا ڕووخان و ئێوە باستان کرد، بەشار هەموو جومگەکانی دەوڵەتی کۆنترۆڵ کردووە .لەناو خێزانەکەی خۆیدا وەکوو هێزی سەربازی، هەواڵگری، ئاساییشی ناوخۆ، هێزی ئاسمانی، بانکی مەرکەزی و پێوەندییە نێودەوڵەتییەکان هەمووی لەنێوان خۆی، برا، ئامۆزا و زاواکانییدا بەش کردووە و دەستیان بەسەردا گرتووە.
دووهەم: ئێران و ڕووسیا ناهێڵن بەشار بکەوێت، چونکە ئەڵتەرناتیفەکەی بەشار ئیخوانی و ئیسلامییە تووندڕەوەکان و هێزی داگیرکەری تورکیایە وە ئەم ئەڵتەرناتیڤە خراپتر و کوشندەترە بۆ کورد و بۆ گەلانی سووریاش
سێیەم: ئیسرائیل لەم بزاڤە دەترسێ و پێی قبووڵ ناکرێت، هەتا ئیسرائیلیش ڕازی نەبێ هیچ کات هێزە ئیسلامییە تووندڕۆکان ناتوانان حوکمی وڵاتانی هاوسنووری دەوڵەتی عیبری بگرنەدەست.
چوارەم : هیچ بە دووری نازانم ئەگەر هێزی ڕووسیا و ئێران درێژە بەمانەوەیان بدەن و زیاتر جوگرافیای ناوچەکە کۆنترۆڵ بکەن، هێزی ئەمەریکا و هاوپەیمانایش بێنە سووریا، ئەوەش بزانن ئەو ناوچانەی کە ئەم هێزانەی تیا
کۆئەبێتەوە ناوچە (گازی و نەوتەکانی ) سووریایە ئەمەش هەلێکی زێڕینە بۆ کورد تا بتوانن یارییەکی ئەقڵانی بکەن لەم ناوچە ئاگراویەدا، بۆ یەدەڵێم هەموو پردەکان لەگەڵ بەشار مەڕوخێنن.
ڕوی کردە من و وتی پێنجوێنی تۆش بڕۆ ئەم باسە بەناوی منەوە بە برادەرانی #قەندیل# بڵێ.
زەمان هات و زەمان ڕۆیی قسەکانی مام جەلال دەقاو دەق وەکوو خۆی هاتە دی. مام یادی بەخێر.
[1]

شەرەفەدین جەباری – #کەرکووک#

ئەی قومری؛ هۆنراوەیەک لەنێوان #جەلال تاڵەبانی# و #خالید دلێر# دا

ئەی قومری بەرهەمێکی بەسۆز و ژیاندۆست و کوردەوارییە چی وەک هۆنراوە یان ئاواز و گۆرانی، ساڵانێکیشە کوردستانییان پێی ئاشنان، هەر هونەر دۆستیکیش بۆ جارێک گوێبیستی ئەو شاکارە بێت هەست دەکات نهێنییەک و ئەندێشەیەک لەم هۆنراوە و گۆرانییە سروود ئامێزەدا هەیە و کتومت بۆنی شوێنێکی لێدێت.
ڕەنگە تەواوی وردەکاری چیرۆکی هۆنراوە و گۆرانییەکە وەک پێویست بڵاونەبووبێت وەک بۆنە و ساڵ و شوێنی دانان و درووستبوونی هۆنراوە و ئاواز و تۆمارکردنی.

=KTML_Bold=دەرکەوت ئیلهامی هۆنراوەکە=KTML_End=
وەک بەندەش ئەو هەستەم لا درووست بوو، بۆیە لە ماوەی ڕابردوو کەوتمە سۆراغکردنی وردەکارییەکەی و دەرکەوت ئیلهامی هۆنراوەکە و ئاوازەکەی لە بابەتێکەوە لەنێوان سەرۆک مام #جەلال تاڵەبانی# (1933 - 2017) و مامۆستا خالید دلێر (1933 - 2011) =KTML_Bold=لە گەڕەکی قۆرییەی شاری کەرکووکی دێرین ساڵی 1957 نووسراوە=KTML_End= ئەو کاتانە «مام» بۆ ماوەیەک لە ماڵی «م. خالید دلێر» بووە.
وەک زانراویشە «مام» و «م . خالید»، هاوتەمەن و هاوشاریی و هاوپۆل و هاوخەباتبوون، سەبارەت بەو پەیوندییە و بۆنەی درووستبوونی هۆنراوەی (ئەی قومری) م. خالید دلێر لە چاوپێکەتنێکدا بەر لە چەند ساڵێک کە ڕۆژنامەی «بەدرخان» لەگەڵیدا ساز کردووە و دواتر لە پەڕتووکێکدا بەناوی «خالید دلێر» لەگەڵ چەندین بابەتی تردا کۆکراوە و بڵاوکراوەتەوە دەڵێت:
ماڵمان لە کەرکووک بوو لە گەڕەکی (قۆریە) ، دوو باڵندەی قومری دەهاتنە سەرماڵمان هەڵدەنیشتن و دەیانخوێند، خوێندنەکەیان زیاتر لە گریان دەچوو، بۆیە زۆر کاری لێکردم، ماوەیەکیش #مام جەلال# لە ماڵی ئێمە خۆی حەشار دابوو، بەتەمابووین بۆ میهرەجانی لاوان و قوتابییانی جیهان لە ئەوروپا بینێرن، هاوینی 1957 بە ڕۆژ زۆربەی کاتمان بە گفتوگۆ بەسەر دەبرد، ڕۆژێکیان لەسەر مەسەلەیەک ناکۆکی کەوتە نێوانمان».

=KTML_Bold=مانگە شەوێکی خۆشبوو=KTML_End=
هەروەها مامۆستا خالید دەڵێت: ئەو ئێوارەیە چوومە دەرەوە، بەرەو باخچە و باخی (ئومرەبیعەین) ڕێگەم گرتەبەر، مانگە شەوێکی خۆشبوو، نیگایەکم لەسەر وەزنی ڕۆیشتنەکەم وەرگرت، دەستم بە دانانی ئاوازی شیعری (ئەی قومری) کرد، تا گەیشتمە بەنزینخانەکە، سەرووی (تەپەی مەلا عەوڵا) لەوێ‌ شیعر و ئاوازەکە تەواوبوو، بۆ ئەوەی شیعر و ئاوازەکەم بیر نەچێتەوە، هەر لەبەر خۆم دەمگوتەوە پێش ئەوەی بگەمەوە ماڵ، پیرەمێردێک گندۆرەی دەفرۆشت، دوو دانەم لێ کڕی و یەکسەر چوومەوە ماڵەوە.
دیارە گفتوگۆ و تاوتوێی مەسەلەکانی ئەوی ڕۆژگار لەنێوان «مام» و «م. خالید» بەردەوام بووە هەر بۆیە «م. خالید دلێر» لە کۆتاییدا بە مام دەڵێت: «دەبەسە واز بێنە لەو مەسەلەیە، من بەرهەمی تازەم داناوە، هەر وەکوو ئەوە وایە تازە لە دایک بووبێتمەوە، وەرە دانیشە گندۆرەی جوانم هێناوە، با بە یەکەوە بیخۆین و دەستمان کرد بە خواردنی».
ئەی قومری بۆ یەکەمجار لە ساڵی 1958، «م. خالید» لە ڕادیۆی کوردی لە بەغدا (1939 - 2003) تۆماری کردووە و لە نەورۆزی هەمان ساڵ بۆ یەکەمجار پەخش کراوە، پاشان بۆ دووەم جار و لە ساڵی 1986 لە ستۆدیۆکانی کۆیە و تەلەفزێونی کەرکووک تۆمار کراوە و پەخشکراوە کە بەدەنگی خاتوو خەڵاتی کچە تاقانەی، «م. خالید»ە و خودی مامۆستاش لەگەڵییدا گۆرانیەکە زیاتر وەک کۆرس دەڵێتەوە.
بەڵام بەداخەوە وەک =KTML_Bold=تێبینی=KTML_End= و بەدواداچوونکراوە، ئەو نووسخە تۆمارکراوە بە دەنگ و ڕەنگ ئێستا دیار نییە و لە هیچ شوێنێک پەخش ناکرێت جگە لە تۆمارێکی دەنگی.

=KTML_Bold=لە کەناڵی کەرکووک=KTML_End=
سەبارت بە هۆنراوەکە «م. خالید» لە دەستنووسێکیدا کە لە لاپەڕە (229) پەڕتووکی ئاماژەپێکرا و بڵاوکراوەتەوە نووسیوێتی: «لە ناوەڕاستی مانگی مارتی 1958 لە ئێستگەی کوردی بەغدا بەدەنگی (خالید دلێر) تۆمارکراوە و لە ساڵی 1986 یش، دوای ئەوەی کۆپلەی سێیەمی دوایی خراوەتە سەر و لە کەناڵی کەرکووک بە دەنگی خەڵات خالید دلێر و ئامادەکرنی کاک سەڵاح ڕەئووف تۆمارکراوە».

=KTML_Bold=ئەمەی خوارەوەش تەواوی هۆنراوەی «ئەی قومری»یە.=KTML_End=

ئەی قومری بۆ ئەگری؟
سەرم سووڕماوە قومری بۆ ئەگری؟
بێباک دێیت و هەڵئەفڕی - بۆ ئەگری؟
*****
دووری لە ئازاری دەس - بۆ ئەگری؟
دووری لە داو و قەفەس - بۆ ئەگری؟
لەگەڵ گوڵ هاوڕێنە و کەس
فرمێسکی چاوی ئەسڕی
بۆ ئەگری؟ بۆ ئەگری؟ بۆ ئەگری؟
****
من کە دەم پڕ لە سکاڵام - بۆ ئەگری؟
لەم ژیانەی لە ناوام - بۆ ئەگری؟
بەڵام بڕوا و هیوام
ڕێگەی بێزاری ئەبڕی
بۆ ئەگری؟ بۆ ئەگری؟ بۆ ئەگری؟
*****
گریان چاری دەرد نییە - بۆ ئەگری؟
چەکی ڕێی نەبەرد نییە - بۆ ئەگری؟
دوور لە خەوش و گەرد نییە
ڕێی ورە بەردان بگریی
بۆ ئەگری؟ بۆ ئەگری؟ بۆ ئەگری؟

قومری ناوێکی بە ناوبانگە و بۆ زۆر گیانلەبەر بەکارهاتووە، لەوانە باڵندەی قومری باڵندەیەکە لە زۆر شوێنی جیهان دەژێت. هەروەها ناوی قومری لە زۆر شوێنی کوردستان بە تایبەت لە ناوچەکانی کەرکووک، خانمان هەڵگری ئەو ناوەن و لە چەندین هۆنراوە و گۆرانیش ئاماژەی پێکراوە و لە کاتی پێداچوونەوە بەم بابەتەشدا خاتوو خەڵات پێی ڕاگەیاندم خوالێخۆشبوو دایکی بەڕێزیان ناوی قومری بووە.

=KTML_Bold=بۆنی کەرکووکی لێدێت=KTML_End=
لە ڕاستیدا نووسینی ئەو هۆنراوەیە لە کەرکووک، هێمای یادگارییەکی جوان و بەمانایە و شیاوی هەڵوەستە و زیندوو ڕاگرتنە کەوەک ئاماژەشم پێیدا ماوەیەکی زۆرە ئەو هەستەم لا درووستبوو کە ئەو هۆنراوەیە بۆنی کەرکووکی لێدێت، بۆنی بەها جوان و یادگارییەکان، هەروەها مەغدورییەتی شار و خەڵکە ڕەسەنەکەی بە درێژایی مێژوو و... هتد، هەر بۆیە کەوتمە بەدواداچوون وردبینی بۆ ئەوە و دواتر ئاماژەیەکی سەرەتاییم دەستکەوت لەو دیدارەی کە بەڕێز کاک سالار لەگەڵ «م. خالید»دا کردبووی لە ڕۆژنامەی «ڕووناکی کەرکووک» ساڵی 2002 بڵاوبۆتەوە و ئەو ژمارەیەم بەتەواوی لایە و بە کوورتی «م. خالید» ئاماژەی دابوو بەوەی کە «ئەی قومری» لە کەرکووک داناوە و بڕیاری ئەوەمدا ئەو ئاماژەیەی «مامۆستا خالید» لە ڕۆژنامەی «ڕووناکی کەرکووک» بەسە بۆ ئەوەی دەستبکەم بە ئامادەکردنی بابەتێک لەسەر «ئەی قومری» بێ ئەوەی چاوەڕێی سەرچاوەی تر یاخود وردەکاری زیاتر بکەم، بەڵام بەڕێکەوت لەم دواییانەدا پەڕتووکەکەی مامۆستا وریا ئەحمەدم دەستەکەوت لەسەر م. خالید کە ساڵی 2015 چاپکراوە ئەو دیدارەی تێیدایە کە ڕۆژنامەی بەڕێزی بەدرخان پێشتر چەند جارێک بڵاویکردۆتەوە و تێکڕای سەرچاوەکان ئەم بابەتەی لێهاتە بەرهەم و وەک بەندەش خۆشحاڵم وردەکاری زیاترم دەستکەوت بەتایبەتی یادەوەری نێوان «مام» و «مامۆستا خالید دلێر»ە.
دیارە بەندە زۆرێک لە ژمارەکانی بەدرخانم پاراستووە چی وەک کاغەزی یاخود بە «پی دی ئێف»، بەڵام دیارە دەرفەتی نەکردووە ئاگاداری ئەو ژمارانە بم کە دیدارەکانی تێدایە.
لەو پەڕتووکەی ئاماژەم پێیدا، «م. خالید» باسی کردووە «ئەی قومری» لە بابەتێکەوە لەنێوان خۆی و «مام»دا سەرچاوەی گرتووە کە من لێرەدا تەنیا مەبەستمە یادگارییە جوان و ڕەسەنەکانی کەرکووک زیندوو بکرێتەوە و بەرز ڕابگیرێت و پێمخۆشە زیاتر بابەتەکە دەوڵەمەند بکرێت، بە تایبەت لە بارەی یادەوەری «مام» لەسەر ئەو ڕۆژانەی لە کەرکووک بووە بەتایبەتیش پەیوەندی جەنابیان لەگەڵ مامۆستا خالید دلێر و هەڵوێستی لەسەر هۆنراوەی «ئەی قومری» و بەرهەمەکانی تری بە گشتی. بە نووسینەکە و هۆنراوەکەشەوە دەردەکەوێت کە ئەو بابەتەی بووە هۆکاری ئیلهامی ئەو هۆنراوە جوانە هەر بە شاراوەیی ماوەتەوە.
وەک بەندەش ساڵانێکە ناوی مامۆستا خالیدم بیستووە و ئاشنای بەرهەمەکانیم و چەند پەڕتووکێکیشم بەدیکردبوو کاتی خۆی لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو لە پەڕتووکخانەکەی نەسرینی خوشکم لە ماڵی خۆمان لە شۆرجەی کەرکووک.

=KTML_Bold=لە چەندین گەڕەکی شارەکە=KTML_End=
شیاوی ئاماژە بۆ کردنە مامۆستا خالید دلێر (1933 - 2011) ناوی تەواوی (خالید عەبدولواحید ئەحمەدە، لە دایکبووی شاری دێرینی کۆیەیە و برا گەورەی شەهید#جەعفەر عەبدولواحید# ە (1943 – 1976) و قۆناغە سەرەتاییەکانی خوێندنی لە کۆیە و پاشان لە بەغدا و کەرکووک دواناوەندی ئێوارانی تەواوکردووە و لە (کۆمپانیای نەوتی کەرکووک) دامەزراوە و ماڵی لە کەرکووک بووە لە پەنجاکانەوە تاوەکوو ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو، لە چەندین گەڕەکی شارەکە بە پێی گونجاوی نیشتەجێ بووە وەکوو (تسن و قۆریە و ڕەحیماوا و عەرەفە) پاشان گوازراوەتەوە بۆ فەرمانگەی خانەنشینی #سلێمانی# تاوەکوو خانەنشین بووە.
لە کۆتایی نەوەدەکاندا ڕوودەکاتە هەندەران و ماوەیەک دەمێنیتەوە پاشان دەگەڕێتەوە لە سلێمانی نیشتەجێ دەبێت و لە ساڵی 2011 کۆچی دوایی دەکات و لە گۆڕستانی کەکۆنی کۆیە لە مەراسیمێکی شایستەدا بە خاک دەسپێردرێت.
م. خالید دلێر لە نووسینێکیدا بە چەند وشەیەک پێناسەی خۆی دەکات و دەڵێت:»من و سیاسەت و هونەر و وێژە، چوار کۆڵەکەن بەرهەمەکانی خالید دلێریان لەسەر ڕاوەستاوە»، مامۆستا تێکۆشەرێکی سەر ڕاست و ڕووناکبیرێکی بە سەلیقە و داهێنەر و مرۆڤدۆست بووە و لەپێناو ئازادی و پێشکەوتنی کۆمەڵگە بێوچان خەباتی کردووە و ناڕەحەتی بینیوە.

=KTML_Bold=یەکەمین پەڕتووکی=KTML_End=
م. خالید ئەو ساڵانەی لە کەرکووک بووە، جگە لە کاری وەزیفی و سیاسی، چەندین بەرهەم و سەرنجی ناوازەی هونەری و ئەدەبی هەبووە و یەکەمین پەڕتووکی لەو شارە بەناوی (گزنگی هەتاو) لە ساڵی 1957 لە چاپخانەی تەرەقی بە چاپ گەیاندووە، هەروەها سروودی (پێشمەرگەین) ی لە پاییزی ساڵی 1961 لە بەندیخانەی تسنی شاری کەرکووک داناوە.
لە ڕووی کۆمەڵایەتیشەوە، پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ چین و توێژە ڕەسەنەکانی کەرکووک هەبووە لەوانە بنەماڵەی بەڕێز کاک سالار شەهید حەکیم حەمەڕەش زۆر یادەوەری م. خالیدی لایە و لە سەرەتای دووهەزارەکاندا چاوپێکەوتنێکی لەگەڵدا کردووە لە ڕۆژنامەی ڕرووناکی کەرکووک) ی ژمارە (26) ی ڕۆژی (01-10-2002) لە لاپەڕە (3) دا بڵاوبۆتەوە، تێیدا م. خالید باسی زۆر لایەنی ژیانی خۆی کردووە و دەڵێت: »کەرکووک پاشەڕۆژی منی درووستکرد، لە کەرکووکیشدا بوومە کادرێکی ڕێبازی کوردایەتی»، هەروەها دەڵێت: »کەرکووک بۆ من سەرچاوەی (ئیلهام) و بەهرەو خۆڕاگری و خۆپێگەیاندنی منە، لەبارەی گرنگی کەرکووک بۆ من چی بڵێم کەمە، پەیوەندییەکی کۆمەڵایەتی توندوتۆڵم لەگەڵ خەڵکەکەی بووە».

=KTML_Bold=دیمانەی خاتوو خەڵات=KTML_End=
پاش نووسین و ئامادەکردنی بەشێکی زۆری ئەم بابەتە، هەستم کرد هێشتا چەند پرسیارێک بێ‌ وەڵامن، ئەوەبوو لە ماوەی ڕابردوودا، خاتوو خەڵات لە چاوپێکەوتنێکی (خاک تیڤی) دا باسی هەندێک لە یادەوەرییە هونەرییەکانی کردبوو بۆ چەند پرسیاری تریش پێم باشبوو لە نزیکەوە خاتوو خەڵات ببینین و هەر واشبوو، ڕێکەوت 25-10-2022 بە هاوکاری کاک شێخ عەزیز هەروەها بەڕێزان د. ڕەمەزان جەباری و کاک حسێن فەقێ‌، لە شاری سلێمانی چاومان کەوت بە خاتوو خەڵات مامۆستا خالید دلێر و بەرز ڕوانین لە هەڵوێست هەروەها کارە هونەرییەکانی هەم مامۆستا خالید هەمیش خاتوو خەڵات.
سەبارەت بە دۆکیومێنت و بەرهەمەکانی مامۆستا خالید بە تایبەت ئەو ساڵانەی لە کەرکووک ژیاوە، بەداخەوە بەشێکیان بەهۆکارگەلێک لە ڕابردوودا فەوتاون، هەروەها سەبارەت بە تۆماری گۆرانی (ئەی قومری) چی ئەوەی ساڵی 1958 مامۆستا خالید تۆماری کردووە لە ئیزگەی بەغدا یان ئەوەی لە تەلەڤزیۆنی کەرکووک ساڵی 1986 بەدەنگ و ڕەنگ خاتوو خەڵات تۆماری کردووە، لەئێستادا لە کەناڵی کوردسات، پرۆگرامی یادگارییەکان، نووسخەیەک هەیە.
شیاوی ئاماژەیە خاتوو خەڵات و کاک پاڵەی برای ساڵی 1969 لە شاری بەغدا هاتوونەتە دنیاوە ئەو ساڵانە م. خالید دلێر بۆ ماوەیەک بە خێزانەوە لە بەغدا بووە و لە ڕۆژنامەی نوور کاری کردووە، جگە لە (ئەی قومری) چەند بەرهەمێکی تری هونەری هەیە.

تێبینی: سوودم وەرگرتووە لە پەڕتووکی «خالید دلێر» لە نووسین و ئامادەکردنی مامۆستا وریا ئەحمەد، ساڵی 2015، کە بنار حەمید بەدرخان چاوپێکەوتنەکەی کردووە، هەروەها ئەرشیف و بەدواداچوونی نووسەری ئەم بابەتە. هەروەها زۆر سوپاسیش بۆ بەڕێز کاک موعتەسەم محەمەد شوانی کە بە تێبینییەکانی بابەتەکەی دەوڵەمەند کرد. [1]
ئەم بابەتە لە گۆڤاری دیالۆگ ژمارە 5 لاپەڕە 178 دا بڵاوکراوەتەوە.