بابەت: مێژوویی و جوگرافی
نوسینی: #جەبار قادر#
تا ساڵی 1923 نە وڵاتێک، نە شارێک، نە ئاواییەک، نە دەوڵەتێک لە سەر نەخشەی جیهان و ڕۆژهەڵات هەبوو بە ناوی تورکیا، بەڵکو ئەم جوگرافیایە بەشێک بوو لە دەوڵەتی عەلییەی عوسمانی. تا ساڵی 1921یش وڵاتێک یا دەوڵەتێک بە ناوی عێراق نەبوو، کاتێ باسی عێراقیش دەکرا، مەبەست لە بەسرەوە بەرەو ژوور تا سامەڕاو تکریت و هیت بوو، کە هەردوو ویلایەتی بەسرە و بەغدا دەیانگرتنە خۆ و ئەمانیش بەشێک بوون لە دەوڵەتی عوسمانی. تا ساڵی 1925یش وڵاتێک بە ناوی سوریا نەبوو، بەڵکو باس لە ویلایەتەکانی حەڵەب و شام و زوور...هتد دەکران، کە ئەوانیش هەر بەشێک بوون لە هەمان دەوڵەتی عوسمانی. ئەمە لە کاتێکدا تا ئەو ساڵانە وڵاتێک هەبوو لە سەر نەخشەی عوسمانی و جیهان بە ناوی کوردستان، کە لە دوای شەڕی یەکەمی جیهانیەوە کرابە سێ بەشەوە. تورکیا ناوی بەشەکەی خۆی ناوە باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ، کە لە ڕاستیدا ئەناتۆلیایە واتا ڕۆژهەڵات نەک ئەنادۆڵو. ئەناتۆلیاش بە پێی هەموو سەرچاوە جوگرافی و مێژووییەکان تەنها ڕۆژئاوای ئاسیای بچووکی دەگرتەوە نەک کوردستان و ئەرمینیا و لازستان. عێراقیش بۆ دەمێکی درێژ ناوی بەشەکەی خۆی نابوو باکوری عێراقشمال العراق، زۆر جار حەبیبێکیشی پێوە دەکرد. سوریا هەر بە پێویستی نەزانی ئەو ناوانەشی لێ بنێ، بەڵکو بە یەکجاری سڕییەوە و هەبوونی بەشێک لە کوردستان و کوردی لە نێو سنوورەکانی خۆیدا ڕەت کردەوە. باسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان ناکەم، چونکە ئەو هەر لە ژێر دەستی ئێران بوو و بەشێک نەبوو لە کوردستانی عوسمانی.
ئێستا کە ئەم ڕاستییە مێژووییانە وەک زانیاری ئاسایی وەبیر دەهێنیتەوە و باسی مافی ڕەوای گەلی کوردستان دەکەیت بۆ بڕیاردان لە سەر چارەنووسی خۆی، کەسانی نغرۆ لە نەخوێنەریدا و هەرزەکاری سیاسی وات لێ پەیدا دەبن، کە گوایە لەو سەری مۆدێڕنیزم وا قیعییەتەوە دێنەوە و دەزانن چۆن سیاسەت بکەن، دەتکەن بە هەواداری کوردایەتی دواکەوتوو و ڕیفراندومچی و...هتد. دە وەرە ئەم کەرە لەم قوڕە دەرکە!.
ئەوەش نەخشەی عوسمانی لە ساڵی 1893 کە کوردستان بەگەوەرەیی دەبینرێت0
کاکشار ئۆرامار بە باشی زانی بیکاتە کرمانجی بە پیتی لاتینی0 زۆر سوپاسی دەکەم0
0Hinek rastiyên erdnigarî û dîrokî
Heya sala 1923an ne welat, ne bajar, ne avahî û ne jî dewletek bi navê Tirkiyê li ser xerîta cihanê hebû, belkî ew erdnigarîya han parek bû ji axa dewleta Osmanî. Heya sala 1921 jî welatek bi nave Îraqê tunebû, dema behsa Îraqê dihate kirin, mebest ji Besrê ber bi jor heya Samera, Tekrît û Hît bû ku her du wilayetên Besre û Bexda digirtine nava sinorên xwe û evane jî parek bûn ji axa dewleta Osmanî.
Heya sala 1925an welatek bi navê Sûriye nebû, belkî dema ew nav dihat behsa wilayetên Heleb, Şam û Dêrazor dihate kirin ku ew jî beşek ji axa dewleta Osmanî bûn. Di rewşeke wiha de hingî welatek bi navê Kurdistanê li ser xerîta fêrmî a Osmanî û cihanê hebû. Kurdistana ku piştî şerê cihanî yê yekemîn bi peymanên Sykes Picot û Lozan kirin sê beş. Êdî ew navê dîrokî çiqas dem dihate pêş, dihate ji bîrkirin. Tirkiyê ji bakurê Kurdistanê re digotin(niha jî dibêjin): başûr û rojhilatê Andolê ku di rastiya xwe de Anatoliya bi wateya Rojhelat e ne Anadolo. Anatoliya jî li gor hemû serçaveyên erdnigarî û dîrokî tenê rojavayê Asiya biçûk digire berxwe ne Kurdistan, Ermenistan û Lazistanê. Îraqê jî demeke dirêj navê para xwe danîbû bakurê Îraq/ El- Şimal Îraq. Dewleta Sûriyê hema bi pêwîst nezanî wan navên han jî deyne ser, belkî bi yekcarî ew nav înkar û hebûna parek ji axa Kurdistan û Kurda di nava sinorên xwe de nepejirandin!. Ez behsa Rojhilatê Kurdistanê nakim, çimkî wira her li jêr destê Îranê bû û pareke Kurdistana Osmanî nebû.
Niha ku ev rastiyên dîrokî mîna zaniyariyên asayî tînîm bîra xwe û ji bo diyarkirina qedera xwe behsa mafê rewa yê gelê Kurdistanê dikî, kesên nezan û nexwende an jî di warê siyasî de apolîtîk li te peyda dibin ku goya ji aliyê din yê zanînê li ser modernîzim û rastiyan tên û dizanin çawa siyasetê bikin, te dikine alîgirê Kurdayetî, paşvero û refrandomçî û… hwd
Ev jî xerîta Osmanî li sala 1893an. See less
[1]