$کاتژمێری بایۆلۆژی لەشی مرۆڤ چییە؟ چۆن ڕیتمی ژیانمان ڕێکدەخات؟$
نووسینی: #هەڤین کەمال شا محەمەد#
لەوانەیە زۆر جار گوێبیستی گازندە و سکاڵای ئەو کەسانە بووبێتین، کە گەشت دەکەن بۆ چەند ناوچەیەکی دوور لە ماوەیەکی کورتدا. بۆ ناوچەیەک، کە جیاوازە لە زۆنی زەمەنی ئەو ناوچەیەی مرۆڤەکە خۆی تیایدا دەژی، چۆن تووشی کێشەی خەو دەبن و خەویان تێکدەچێت و لە شەودا شەونخون دەبن و لە ڕۆژدا هەست بە ماندوویی و خەواڵوویی دەکەن؛ ئەم حاڵەتەش بە جێت لاگ (jet lag) ناسراوە و هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ تێکچوونی کارەکانی کاتژمێری ناوەکی مرۆڤ، کە بە کاتژمێری بایۆلۆژی ناودەبرێت.
ئەم کاتژمێرە ناوەکییە بەرپرسە لە ڕێکخستنی ڕیتمی ڕۆژانەی مرۆڤ، کە بە سێرکادیان ڕیتم (circadian rhythm) ناسراوە. ئەم ڕیتمە سیگناڵ بۆ جەستەی مرۆڤ دەنێرێت و پێمان دەڵێت چ کاتێک کاتی خەوتنە و چ کاتێک کاتی بەئاگابوونە. جگە لەوەی کاریگەری هەیە لەسەر کاتی خواردن و تێکچوونی تەرکیز و موود و مەیل و بارودۆخی کەسەکە.
کاتژمێری بایۆلۆژی لەشی مرۆڤ تەنیا کاتژمێرێک نییە، کە کۆنتڕۆڵی کاتی ڕۆشتوو بکات و بەس، بەڵکوو لەگەڵیشیدا ڕیتمی ژیانمان و هەموو چالاکییە فسیۆلۆژییە گرنگ و پێویستەکان بۆ ژیانی مرۆڤ ڕێکدەخات و کۆنتڕۆڵیان دەکات، بەپێی ڕۆژ و وەرز و ساڵ.
کاتژمێری بایۆلۆژی تەنیا کۆنتڕۆڵی خەو و بە ئاگابوون و پیری ناکات، بەڵکوو کۆنتڕۆڵی برسێتی، بەئاگایی مێشک، مود و مەزاج، دڵەڕاوکێ دەکات و فەرمانەکانی دڵ ڕێکدەخات.
کاتژمێری بایۆلۆژی کاتژمێرێک نییە کە میلی هەبێت، کاتژمێرەکان لە خولەکەکان جیا بکاتەوە، بەڵام ڕیتمی هەیە، ئەم ڕیتمەش ناتوانێت کاتمان بۆ دیاریبکات و کۆنتڕۆڵی بکات وەک کاتژمێری ئاسایی، بەڵام دەتوانێت چالاکییەکانمان بۆ ڕێکبخات.
کاتژمێری بایۆلۆژی جەستەی مرۆڤ چۆن کاردەکات؟
هۆرمۆنی ” میلاتۆنین” بەرپرسی یەکەمە لە ڕێکخستنی کاتژمێری بایۆلۆژی لەشی مرۆڤ لە هەموو ژیانیدا، ئەم هۆرمۆنەش لە کوێرەگلاندی سنەوبەری “pineal gland ” لە مێشکدا دروست دەبێت. ڕژانی ئەم هۆڕمۆنە لە کاتژمێرەکانی شەودا زیاد دەکات و نزیک خۆرهەڵهاتن و بەیانیان لەگەڵ بڵاوبوونەوەی تیشکی خۆردا، ڕژانی هۆرمۆنەکە دەوەستێت و بەو جۆرە مرۆڤ لە شەودا هەست بە خەواڵوویی دەکات و لەگەڵ هەڵهاتنی خۆردا بە ئاگا دێت.
ئەو کەسانەی بە شەوان ئیش دەکەن و ڕووناکی گڵۆپ و شاشەی کۆمپیوتەر و ئامێرە زیرەکەکان بەکاردەهێنن، ڕێژەی دەردانی هۆرمۆنی میلاتۆنین کەم دەبێتەوە لە جەستەیاندا، هەر بۆیە تووشی ناڕێکی و تێکچوونی کاتی خەو دەبن.
بەدڵنیاییەوە هەندێک جیاوازی هەیە لەنێوان کەسەکاندا لە بارەی بە ئاگایی لە ڕۆژدا، بۆ نموونە سەرخەوشکاندن لە هەندێک کەسدا هەیە، کە لەڕۆژدا بۆ چەند کاتژمێرێک دەخەون، بەپێی شێوازی ژیان و لایف ستایلی کەسەکە دەگۆڕێت، ئەو کەسانەی، کە جیاوازن لە کەسانی تر لە ڕووی شێوەی کارکردنی کاتژمێری بایۆلۆژی لەشیان، ئەو کەسانەن کە زۆر زوو دەخەون، یاخود بە پێچەوانەوە توانای خەویان نییە لە کاتژمێرێکی دڕەنگی شەودا نەبێت.
بەگشتی بۆ ئەوەی کاتژمێری بایۆلۆژی لەشی مرۆڤ بەشێوەیەکی تەندروست کاربکات پێویستمان بە سێ خاڵی سەرەکییە، کە ئەوانیش:
1- جینەکان:
جینەکان کاریگەرییان هەیە لەسەر کۆنتڕۆڵکردنی سوڕی بیست و چوار کاتژمێری کاتژمێری بایۆلۆژی، ئەو کەسانەی یاخود ئەو گیاندارانەی ئەم جینەیان تێکدەچێت، کێشەی خەوتن و بەئاگاییان بۆ دروست دەبێت.
2- ڕووناکی:
مێشکی مرۆڤ پێویستی بە تیشکی خۆرە، کە لە ڕێگای چاوەوە بچێتە ژوورێ ڕۆژانە، بۆ دووبارە ڕێکخستنەوەی کاتژمێری بایۆلۆژی ناوەوەی، هەر بۆیە ئەگەر مرۆڤ بە ڕەفتارەکانی کاربکاتە سەر کاتژمێرە بایۆلۆژییەکەی لەشی، بۆ نموونە: لە شوێنێکی تاریکدا بمێنێتەوە بەبەردەوامی، ئەوا ڕیتمی بیستوچوار کاتژمێری مرۆڤ کە ناسراوە بە “سێرکادیان ڕیتم” تێکدەچێت، بەو شێوەیەش کاتی خەو و بە ئاگایی تێکدەچێت.
3- پلەی گەرما:
پلەی گەرما کاریگەری هەیە لەسەر کارکردنی هۆرمۆنی میلاتۆنین، لە شەواندا پلەی گەرما دادەبەزێت، هەر بۆیە ڕێژەی دروستکردن و ڕژانی هۆرمۆنی میلاتۆنین زیاد دەکات، و بە ڕۆژ پێچەوانەکەی ڕوودەدات.
ئەو هۆکارانە چین کە لەوانەیە ڕێژەی دەردانی هۆرمۆنی میلاتۆنین بگۆڕن، بەمەش ببنە هۆکاری تێکچوونی کاتژمێری بایۆلۆژی لەشی مرۆڤ؟
1- تێکچوون بەهۆی گەشت کردنەوە”جێت لاگ”:
گەشتکردن و هاتووچۆ لەنێوان دوو ناوچە، کە زۆنی جیاوازی زەمەنیان هەبێت، کاتژمێری بایۆلۆژی جەستە تێکدەدات، هەتا ئەو کاتەی کەسەکە ڕادێت لەگەڵ جیاوازی کاتدا، ئەوەی ڕوودەدات لەشی مرۆڤ هەر وادەزانێت لە هەمان شوێنە کە لێیەوە گەشتی کردووە، هەربۆیە بەپێی شەو و ڕۆژی یەکەم ناوچە، کاتژمێری بایۆلۆژی کاردەکات
بۆ نموونە، ئەگەر جیاوازی کات “هەشت” کاتژمێر بێت لەنێوان ئەو دوو ناوچەیەی گەشتت تیاکردووە، وە گەشتەکەت لە کاتی عەسردا بێت، ئەوە کاتێک دەگەیتە شوێنی مەبەست، ئەگەر لە ڕۆژی ڕووناکیشدا بێت، ئەوا هەست بە خەواڵوویی دەکەیت، لەبەرئەوەی جەستەت لەسەر کاتی ئەو وڵاتە ڕاهاتووە کە گەشتت لێوەیکردووە.
2– گۆڕانی خشتە و کاتی نووستن:
ئەمیش زیاتر لەو کەسانەدا ڕوودەدات، کە ناچارن بە شەو بێداربن و بە ڕۆژ بخەون، بەهۆی ئیش و کارەکانیانەوە. بەمجۆرە کاتژمێری بایۆلۆژی لەش واخۆی ڕادەهێنێت کە بەشەو هەست بە ئاگایی بکەیت و بە ڕۆژ خەواڵوو بیت. بەڵام کێشەی گەورەتر لەو کەسانەدایە، کە کاری ڕۆژ و شەویشیان هەیە، کە ئەمەش دەبێتە هۆی تێکچوونی کاتژمێری ناوەکی و تێکچوونی باری تەندروستی لەش.
3– کەشی نووستن:
ئەگەر نووستن لە کەشێکی قەرەباڵغ و پڕ لە دەنگەدەنگ و ڕووناک ئەنجامبدرێت، ئەوا دەبێتە هۆی تێکچوونی ڕیتمی سێرکادیان و کاتژمێری بایۆلۆژی.
4– نەخۆشی:
هەندێک نەخۆشی دەبنە هۆی تێکچوونی کاتژمێری بایۆلۆژی لەش، و بەدوایدا تێکچوونی کاتی خەوتن، بۆ نموونە؛ نەخۆشی خەڵەفان”dementia “، خەمۆکی قووڵ، کەوتنی زەبرێک بە سەر و مێشک. هەروەها هەندێک جار ئەو دەرمانانەی بەکاردەهێنرێن بۆ ئەم جۆرە حاڵەتانە، بەهەمان شێوە کاتژمێرە ناوەکییەکەی لەش تێکدەدەن.
نەخۆشییەکان و کاتژمێری بایۆلۆژی لەش
کاتێک لەناکاو تێکچوون ڕوودەدات لە کاتژمێری بایۆلۆژی لەشدا، یاخود بەشێوەیەک ئەو تێکچوونە دووبارە دەبێتەوە، ئەوا ئەگەری توشبوون بەم نەخۆشییانە زیاد دەکات:
نەخۆشی شەکرە:
لەکاتی تێکچوون لە وەرگرەکانی ” receptors ” ی هۆرمۆنی میلاتۆنین کە بەرپرسە لە ڕێکخستنی کاتژمێری بایۆلۆژی، ئەگەری توشبوون بە نەخۆشی شەکرە زیاد دەکات، لەبەرئەوەی ئەو جینانەی بەرپرسن و کۆنتڕۆڵی وەرگرەکانی میلاتۆنینن، بەشدارن لە ڕژانی هۆرمۆنی ئینسۆلین.
نەخۆشیەکانی دڵ:
تێکچوونی بۆماوەیی لە کاتژمێری بایۆلۆژی لە مێشکدا، کاریگەری هەیە لەسەر چالاکی کارەباییی دڵ، کە ئەگەری توشبوون بە کێشەکانی دڵ زیاد دەکات.
نەخۆشی” مانیک- دیپریسڤ سایکۆسس”:
کە ئەمیش جۆرە نەخۆشییەکی دەروونییە، کە کەسی نەخۆش تیایدا هەر جارەی حاڵەتێکی دەبێت “شەیدا و پەست بە نۆرە”، کاتێک تێکچوون ڕوودەدات لەو جینانەی بەرپرسن لە چالاکی کاتژمێری بایۆلۆژی، ئەگەری توشبوون بەم نەخۆشیە زیاد دەکات.
شەونخونی و دڕەنگ خەوتن:
ئەو کەسانەی بەدەست ئەم حاڵەتانەوە دەناڵێنن، کێشەی ڕێکخستنی خەو و هەستان لە خەویان بۆ دروست دەبێت، کە ئەمەش کێشەیان بۆ دروستدەکات لە ڕێکخستنی کار و چالاکی ڕۆژانەدا.
هەندێک نەخۆشی تری دەروونی:
کاتژمێری بایۆلۆژی و تەندروستی دەروونی پەیوەندییان بە هەندێک حاڵەتی نەخۆشی ترەوە هەیە، وەکو: نەخۆشی ئەلزهایمەر، پارکنسۆن، هەنتینگتۆن، ئۆتیزم، توێژینەوەکان دەڵێن: “تێکچوونی کاتژمێری بایۆلۆژی، تەرکیز و توانا و ئاگایی مرۆڤ کەمدەکاتەوە، بەتایبەت لەکەسە بەتەمەنەکاندا”.
چۆن پارێزگاری لە کاتژمێری بایۆلۆژی لەشمان بکەین؟
1- پابەندبوون بەخشتەیەکی تایبەت بە خەو ڕۆژانە، خشتەیەک، کە تەندروست بێت بۆ جەستەت، بۆ پارێزگاریکردن لە ڕیتمی ڕۆژانەی کاتژمێرەکە.
2- دواخستنی کارەکەت بۆ بەیانی، وەک لەوەی تا کاتژمێرێکی درەنگ شەو بمێنیتەوە، بۆ ئەنجامدانی.
3- گۆڕینی کاتی نووستن هێور هێور، وەک لەوەی لەناکاو هەوڵی گۆڕینی بدەیت.
4- کوژاندنەوەی گڵۆپ و تەلەفزێۆن و کۆمپیوتەر و مۆبایل و هەموو جۆرە ئامێرێکی زیرەک، چونکە تیشکی ئەم ئامێرانە کاریگەریان لەسەر دەردانی هۆرمۆنی میلاتۆنین دەبێت و مرۆڤ تووشی شەونخوونی دەکەن
5- دووربکەوە لە ئەنجامدانی وەرزش، بۆ ماوەی دوو کاتژمێر پێش خەوتن، لەبەرئەوەی وەرزش وریات دەکاتەوەو بە ئاگات دەکات ئەگەر لەو کاتەدا ئەنجامبدرێت.
6- دووربکەوە لە خواردنی ژەمە قورسەکان، خواردنە توونەکان، کافایین لە درەنگانی شەودا، باشترە لەبری ئەوانە کاربۆهیدراتی سادە و چایە ڕووەکییەکان بخورێتەوە.
7- لەکاتی تێکچوونی کاتژمێری بایۆلۆژی لەش، یەکێک لە ڕێگا چارەکان وەرگرتنی هۆرمۆنی “میلاتۆنین” ە، کە شەوانە نیو کاتژمێر پێش خەوتن دەخورێت بۆ ڕێککردنەوەی کاتی خەو و هەڵسان لەخەو. [1]