وانای جە هۆرامانەنە
ئەوەنویستەی و دەسکاریکەرڎەی: ئەسعەد ڕەشید

شایانو باسین، وەڵۍ ئیسلامینە عەرەبەکۍ وانای و نویستەیشان نەبېیەن، پېسە مېژوو نویسە عەرەبەکۍ ماچان:کە بە تاک وتەرا، جە ئېرانیەکاوە فېروو وانای و نویستەی بیېنۍ. (تەماشەو فتوح البلدان، لاپەڕە 457 کەرە، دیسان ئیبن خەلدوون لاپەڕە 293 پاڵپەشتی ئانەیە کەرۊن). ڕۊشنتەر، وەختێ ئیسلام پېڎابی، نزیکەو حەڤڎە کەسا، دلۍ قوڕەیشیەکانە، زانېنۍ واناوە و بنویسا، بەڵام دماتەر گەشەش کەرد، چا وەختەنە کە فەرمان دریا بە یەخسیرەکا(دیل)ەکا، کە هەر دیلێ چن موسڵمانێ فېرو وانای و نویستەی کەرۊن، ئازاڎکریۊن. دمای مودەتێ، خوڼەوارەکۍ هۊدېوەشا تەرخانکەرد پەی خەڵکی، کە چاگە فېرو وانای و نویستەیشان کەران، وەرە وەرە بی بە حوجرە، کە نامېش نریا مەدرەسەی دینی.
ساڵەو(842)ۍ کۊچی، ئیسلام هۆرامانەنە جاگیربی، بە هەمان تەرز خەڵکی فېرو وانای و نویستەی کەرېنۍ، کە وەڵتەر مسابېشا، کە بنیاڎنیای مزگییەکا و کەردەیۆ حوجرەی چەنەشان. چن ناوچێ هۆرامانینە، مزگی وەشکریان و دلېشەنە حوجرەو فەقیا مەرزیانەرەو خەڵک فېرو وانای و نویستەی کریان، چا یاگاچە(بېیارۍ، تەوېڵۍ، خەرپانی، نۊتشە، خانەگا، پاوە، بېساران، ڕوار،...هتد).
وەختێ وانگا جە هۆرامانەنە، مەدرەسەی دینی بېیەن، باوە کوردەوارییەکۍ وېشا خزنانەنە لاشیپرانو لاپەڕەو کتېبەکا، گەرچی ئا ڕاز و قۊمیا کوردەواریۍ، فرېشان بە ڕانویسی شەقوشڕی فارسی نویسیێنۍ، بەڵام زوانەکەشان کوردی(هۆرامی)ن، پەوکەی ئەرکو سەرو شانەو هەر خۊڼەوارێ دڵسوزی کوردییەن، گەر پەیش ڕەخسیا، لەیەکۆدایۆشان پەی کەرۊن، دماتەر تومارېشان کەرۊن.
چا مەدرەسە دینیانە، هونەرمەنڎۍ و شاعېرۍ و نویسەرۍ و نوکتەبازۍ و ڕازنویسۍ فرۍ جە ئەڎێ بیېنۍ، فرېچشا نامېشان گمەنەو نەشناسیێنۍ.
مەدرەسە دینیەکۍ، سەرچەمەو زانستی و زانیاری بیېنۍ، یاگۍ پېڎابیەی ڕۊشنویرەکا بیېنۍ، چا مەڵبەندە زانستیانە سەرەڕاو زانستە دینییەکا، زانستە دنیایەکېچ وانیێنۍ و گرنگیشان دریان پەنە.[1]