وەرگێڕ: عیسا بۆتانی

سەرهەڵدان و دامەزراندنی قوتابخانەی سۆمەری لە ‌دەرەنجامی ڕاستەوخۆی داهێنانی شێوازی نووسینی مێخی (بزماری) بوو، کە بووە هۆی پێشکەوتنی شارستانیەت لە و وڵاتەیە دا.

یەکەمین دیکۆمێنتی نووسرای پەیوەست بە قوتابخانە لە شاری (ئۆرۆک/وارۆک) دۆزرایەوە و لەمیانی هەزار خشتی بچووکی قوڕین کە بەشێوازی ڕێنووسی وێنەدار نووسرا بوو؛ بەشێکیان تایبەت بوون بە وانەگوتنەوە و ڕاهێنان و مێژوویان بۆ بەر لە 3000 ساڵی پێش زایین دەگەڕێتەوە. لە و سەردەمەدا بیر لە خوێندن و شێوازەکانی وانەگوتنەوە کراوەتەوە و چەند سەدەیەک لەپاش ئەوە پێشکەوتنی بواری پەروەردەیی بە هێواشی بەڕێوە چووە، تاکو پاش ئەو قۆناغە ژمارەیەک قوتابخانە لەسەرتاسەری وڵاتی سۆمەردا دەرکەوتن و لە شاری شرۆباک کە دەکەوتە نزیک ئۆرۆک وانەی نووسین بەشێوازێکی ڕێکخراو گوتراوەتەوە.

لە ساڵی 1902 و 1903 کاری کنە و پشکنین لە و ناوچەیە کرا و ژمارەیەک لە گلەنووسی قوتابخانە دۆزرانەوە کە مێژوویان بۆ 2500 ساڵی پ.ز دەگەڕایەوە و لە و سەردەمەدا بۆ فێرکردنی قوتابیان بەکار هێنراون، لە ئەنجامی پشکنینەکان بەهەزاران تابلۆی قوڕین دۆزرانە‌وە کە پەیوەندییان بە لایەنی کارگێڕی و ئابووری و هەموو بوارەکانی دیکەی ژیان هەبووە و لەنێو ئەو گلەنووسانەشدا بەشێکیان بە مەبەستی خوێندن و قوتابخانە نووسراونەتەوە و ئەوەیە کە هیچ گومانێک ناهێڵێتەوە لەوەی قوتابخانەکان لەسەرتاسەری ئەو وڵاتە جێی بایەخ بوونە و کاریان بۆ پێشخستنی بواری خوێندن و فێرکردن کردووە.

سەرەڕای ئەوەی ئەو گڵەنووسە قوڕییانە بەس نین بۆ ئەوەی سیستەمی قوتابخانە سۆمەرییەکان و شێوازی بەڕێوەبردنی بزاندرێ کەوا چۆن و بە چ شێوەیەک بووە، بەڵام دۆزینەوەی ئەو ژمارە زۆرەی تابلۆکان کە جۆرەها ڕاهێنانی قوتابخانەییان لەخۆوە گرتووە و لەمیانی وەرگێڕانی بۆ زمانی ئەمڕۆ ئاشکرا بووە کە خشتەکان وەکوو ئەرکی ماڵەوە لەلایەن قوتابییەکانەوە نووسراونەتەوە و بەشێکیان بە دەستخەتی جوان و هەندێکیشیان بە دەستخەتی ناڕێک و ناشرین نووسراون کە ئەمەش بۆ ئاستی زیرەکی و لاوزای قوتابییەکان دەگەڕێتەوە. تەنانەت باس لەوەش دەکرێ کە مامۆستایانی سۆمەریی وتار و نووسینەوەیان لەبارەی شێوازی وانەگوتنەوەی ئەو سەردەمە هەیە، بەهۆی ئەمەوە لە ئێستادا ئەگەر زانیارییەکان کەمیش بن بەڵام بیرۆکەیەکیان تۆمار کردووە کە مەبەست و ئامانج لە خوێندن و قوتابخانەکان چ بووە و لەبارەی قوتابی و دەستەی مامۆستایان و پرۆگرامی خوێندن و شێوازی وانەگوتنەوەی ئەوسا و لەڕێگەی نووسینەوە لەسەر خشتە قوڕییەکان ئەوەیان ڕوونکردۆتەوە.

شوێنەوارناسان بەدواداچوونیان کردووە و ئەوەیان لەلادا ئاشکرا بووە کە مەبەستی سەرەکی لە دامەزراندنی قوتابخانەی سۆمەری بۆ ئامادەکردنی پسپۆران و مەشقی پیشەیی بووە تاکو لە و ڕێیەوە نووسەران بۆ کایەکانی کارگێڕی و بەڕێوەبردنی وڵات و تەنانەت بۆ پەرستگا و کۆشک ئامادە بکرێن، وردە وردە ئەو قوتابخانانە گەشەیان کردووە تاکو پرۆگرامی خوێندنیان فراوانتر بوو و بوونەتە مەڵبەندی زانست و ڕۆشنبیری لە وڵاتی سۆمەر دا.

لێکۆلەرەوەیەکی ئەڵمانی بەناوی نیکۆڵاس شنایدەر کە پسپۆری بواری نووسینەوەی مێخییە باسی لەوە کردووە کە فێربوون لە قوتابخانەکانی سۆمەریدا نە تەوزیمی و نە ئارەزوومەندانەش بووە، و زۆرینەی قوتابییەکان لە خانەوادە دەوڵەمەندەکان بوونە و مووچەی مامۆستایان لەلایەن ئەو خانەوادانەوە دابین کراوە ... بۆیە خانەوادە هەژارەکان نەیانتوانیوە منداڵەکانیان بخەنە بەر خوێندن و شنایدەر ئەوەشی خستۆتە ڕوو کە ناوی هیچ نووسەرێکی ئافرەت لە و گلەنووسانەدا نەهاتووە و ئەوەش دەیسەڵمێنێت کە قوتابیانی ئەو قوتابخانانە تەنیا کوڕ بوونە.

کە دەگوترێ کورد لە ڕەچەڵەکی سۆمەرییەکانن بەهۆی بەڵگە و دیکۆمێنت و زانیارییە مێژووییەکانە کە لە تابلۆ قوڕییەکاندا هاتوون، سەبارەت بەمە د. مەهدی کاکەیی پسپۆری مێژوو و شاستانیەتە دێرینەکان، دەڵێ: ئەگەر تەنیا کەسێک ئەندامی ئەو تیمە بوایە کە گلەنووس و تابلۆکانی سۆمەرییان خوێندەوە کورد بوایە، ئەوسا بەبێ دوودڵی ئەو تیمە دەیگوت سۆمەرییەکان کوردن، بەڵام لەبەر ئەوەی کوردیان لەگەڵ نەبووە بۆیە هەر کەسەو دێ دەڵێ سۆمەریەکان ئێمەین. هەروها لێکۆڵەرەوەیەکی دیکەی کورد دەڵێ: ئەگەر کەسێکی سۆمەری و کوردێکی ئێستا بەیەکەوە قسە بکەن، ئەوە بە ڕێژەی ٪70 لەیەکتری تێدەگەن، لەبەر ئەوەی هەردوو زمانی سۆمەری و کوردی بەو ڕێژەیە لەیەکترەوە نزیکن و بەشێک لە و وشە کوردییانەی کە ئەمڕۆ کورد بەکاری دێنن لەگەڵ وشە سۆمەرییەکانی ئەوسا نەک هەمان واتا دەدەن بەڵکوو دەقاودەق وەک یەکن.

بە نموونە ئەمانە هەندێ لەو وشە هاوبەشانەی نێوان سۆمەری و زمانی کوردین:

(ئار، ئور-وار/خاک و زێد و نیشتمان) ، (کار-کار/ئیش و کار) ، (بالا-باڵا/بڵند) ، (بالا-باڵ/قۆڵ، پەڕوباڵ) ، (ئا-ئاو/ئاو) ، (ئارابانا-عەرەبانە/عەرەبانە) ، (ئارەزو-ئارەزو/هیوا و داخواز و نزا و پاڕانەوە) ، (گا-گا/نێرەی چێل، گامێش) ، (کال-کال/پیاوی بەتەمەن) ، (کال-کەل/کەلەپیاو، کەلەگەت، گەورە) ، (گلگامش-کەلەگامێش/گامێشی قەبە، کەلەکێوی) ، (گەل-گەل/میللەت، نەتەوە) ، (گشتۆ-گشتی/گشت، هەمووان) ، (گۆت گۆ-گۆتەگۆت/قسەوباس) ، (دڤیسار-نڤیسار/نووسەر) ، (دد-دوو/ژمارە دوو) ، (دەست-دەست/دەست) ، (شەشا-شەش/ژمارە شەش) ، (هەشە-هەشت/ژمارە هەشت) ، (راست-راست/پێچەوانەی خوار) ، (باران-باران/ئاوی باران) ، (سەرکار-سەرکار/سەرپەرشتیاری کار) ، (دار-دار/بنەدار) ، (بەند-بەند/بەندە) ، (جی-جێ/جێگا و شوێن) ، (موش-مێش/مێش و مەگەز) ، (نەنە-نەنە/داپیرە) ، (نەمۆ-نامە/نامە) ، (نەندا-ناندین/نان، خۆراک، لە هەولێر ناندین ماوە) ، (کور-کوور/قۆر، قووڵ) ، (کور-کۆر/کۆرت، قۆرت) ، (را-رۆ/رۆژ) ، (شە-جە/جۆ) ، (دەپ-دەپە/تەپە دار، تابلۆی دار) ، (کو-کۆ-کێو/شاخ، چیا) ، (برا-برا/برا لە دایک و باوک) ، (باپیرا-باپیر/باوکی باوک یان دایک) ، (ئابزو-ئاوزێ/ئاوی زێ، ڕووبار) ، (چیاسۆر-چیای سوور/چیای سوور) ، (مر-مار/مار) ، (سلان-شێلان/شێلانی هەویر) ، (ئارێ-هاڕێ/هاڕین، هاڕینی گەنم) ، (بر-بڕ/بڕین) ، (نو زو-نەزان/نەزان) ، (دۆس-دۆست/دۆست) ، (وێسا-وەستا/شارەزا) .

لەلایەکی دیکەشەوە هەر لەبارەی نزیکی و هاوواتایی وشەکانی کوردی و سۆمەریی، (محەمەد بەکر) لەنووسینێکیدا دەڵێت: ئێمەی کورد بۆ ڕۆژەکانی هەفتە وشەی شەممە بەکاردێنین، ناشزانین و ناشپرسین ئەرێ واتای شەممە چییە؟ شەممە واتای ڕۆژ دەگەیەنێت، لە شەمش (ئوتو) خوداوەندی ڕۆژ خۆری سۆمەرییەوە ماوەتەوە...بابلیەکانیش بەکاریان هێناوە و عەرەب تا ئەمڕۆش بەخۆر دەڵێ شەمس، چۆن بزانین وایە، ئایا زمانی کوردی هێندە ڕەگی لە مێژوودا هەیە؟ تۆ سەرنج بدە لە وشەی شەمشەمەکوێرە ڕێک یانی بە ڕۆژ کوێرە...کەواتە شەمە واتا ڕۆژ و وەلی دێوانەش دەڵێ: (ئەی شەمی شەوان، ئەی شەمی شەوان، ئەی شەمی بەشەوق چل چرای شەوان) . شەمی شەوان....واتا خۆری شەوان، مەدحی یارەکەی بەزیادەوە کردووەو دەڵێ وەک خۆر لەشەودا دەردەکەوی. هەڵە نەبم دڵدارەکەی هەر ناوی شەمسە بووە، کورد بەزۆری واتای شەم بە مۆم بەکاردێنێت، ئەی چۆن بزانین لە کوردستانی کۆندا هەمان ناوی خودای ڕۆژ واتا شەمش بەکارهاتووە؟ بەڵگە چییە.... هیچ پێویست بە خۆماندوو کردن ناکات، لە نووسینی تابلۆکەی دەربەندی بێلولەدا هاتووە: هەر کەسێک ئەم یادگارە لەناوببات خوداوەند شەمش و ئەدەد تۆوی نەهێڵن و لەناوی ببەن.

ئەوەی پەیوەستە بە لایەنی خوێندن و قوتابخانە لە مێژووی سۆمەرییدا و جێ و پێگەی لەبەڕێوەبردنی قوتابخانەکانی ئەو سەردەمەدا هەبووە مامۆستایە، لەمڕووشەوە دوای وردبوونەوە و بەراوردکرنی زمانەوانی و وشەسازیی سەبارەت بە وشەی (مامۆستا) ی ئەمڕۆ و (ئاممیا) ی سۆمەری و پەیوەندییان بەیەکەوە، وەک دەرەنجام بەدیاردەکەوێ کە: ئاممیا لە سۆمەری مامۆستا و شارەزا و برای گەورەیە، (وستات) لە فەیلی بەمانای شارەزا و وەستایە، لە کوردستان بەربڵاوە و هەتا ئێستاش وەستا بەکاردێ، عەرەبیش وەک ئوستە و ٲستاذ بۆ خۆی بردووە؛ کەواتە لێکدانی هەردوو وشە سۆمەری و فەیلی پەهلەویەکە دەبێتە: براگەورەی شارەزا و فێرکەر، مامۆستا، بۆیە دەشێ هەردوو وشەکە دوای پشتبەستن بە و زانیارییانەی لە پەرتووکی (لە گلەنووسەکانی سۆمەر) لەنووسینی (سامۆئیل کەریمەر) دا هاتووە و بە بەراوردکردنەوی لەگەڵ سەرچاوەی دیکە بگەینە ئەو ئەنجامەی کە: پێدەچێت وشەی (مامۆستا) ی ئێستا لە وشەی (ئاممیا) ی کوردی سۆمەری و لێکدانی لەگەڵ وشەی (وستات) ی کوردی پەهلەوی فەیلی هاتبێ، کە هەردووکیان بۆ وشەی مامۆستا و شارەزا و خبیر و فێرکار بەکارهاتووە. کەواتە ئەگەر: (ئاممیاستات، ئاماستا، ماماستا و پاشان بۆ مامۆستا) گۆڕا بێ زۆر بەجێ و ڕێتێچووە، لە کوردی ئێستاش زۆر ئاساییە (ئا) و (ما) جێگۆڕکێ بکەن وەک دەنگ، بۆ نموونە (ئامۆژن و مامۆژن) کە یەک وشەن لە ڕووی مانا و ئاوەڵناوی کۆمەڵایەتییەوە، کە دەکەنە خێزانی مام. وەک ئەگەری یەکگرتنی هەردوو وشەکەش، بەڵگە ئەوەیە کە ئیلامیەکان (ئیلام شار و ناوچەیەکی فەیلی نشینە) لە ڕۆژهەڵاتی وڵاتی سۆمەرەوە هێڕشیان کردۆتە ناوچەی قەڵەمڕەوی سۆمەریەکان و دواتر زمانی سۆمەری وەک زمانی نووسین لەسەردەمی ئەکەدییەکانیش کە بە ڕەچەڵەک سامی بوون هەر کاری پێکراوە، تێکەڵاوی درووست بووە، وەکوو تر ڕەچەڵەکی سۆمەریەکان بۆ باشووری کوردستان و سنووری وڵاتی سۆبار دەگەڕێتەوە، بۆیە یەکەمین نشتیمان و سەرزەمین وشەی (ئاممیا) باشووری کوردستانە و سۆمەریەکان لەگەڵ خۆیان بردویانە بۆ خوارووی میزۆپۆتامیا.

سەبارەت بە پرۆگرامی خوێندن لە قوتابخانەکانی سۆمەریدا ڕوونکراوەتەوە کە بریتی بووە لەدوو بەش، بەشی یەکەمیان دەکرێ بە زانستی ناو ببرێ کە پشتی بە لێکۆڵینەوە بەستووە و بەشەکەی دیکەشی تایبەت بووە بە داهێنان و بەرهەمی وێژەیی.

زانا و شوێنەوارناسەکان لە ئێستادا گرینگی پرۆگرامەکانی خوێندنی ئەو سەردەمە دەزانن کە پەرتووک بووە لەشیوەی گلەنووس کە نەک تەنیا ناوی درەخت و جۆرەها گیانەوەر و ڕووەک و باڵندەی لەخۆوە گرتووە، بەڵکوو ناوی شار و وڵاتانی ئەوسا و بەرد و کانزاکان و جوگرافیا و هاوکێشەی درێژەی ماتماتیک و ئەنجامەکانیشی لەخۆوە گرتووە و زۆرترین بایەخ بە زمانی سۆمەریی دراوە. لەپاش لەناوچوونی شارستانیەتی سۆمەر لەلایەن ئەکەدییەکانەوەش زمان و دەستنووس و دەقە ئەدەبییە‌ سۆمەرییەکان پشتی پێ بەستراوە و و جێی گرینگیان بووە.

ئەگەر لە شێواز و ڕێگاکانی پەروەردەیی قوتابخانە سۆمەرییەکان ورد بینەوە و لەگەڵ ئەمڕۆدا بەراوردی بکەین، بۆمان ڕوون دەبێتەوە کەوا تاکو هەتا ئەمڕۆ هەمان شێواز کاری پێ دەکرێ، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە سۆمەرییەکان لەڕووی کاری پەروەردەییەوە تا چ ئەندازەیەک داهێنەر و بەتوانا بوونە. لە تابلۆ قوڕینەکاندا هاتووە کە قوتابی لە بەیانی قوتابی چووتە قوتابخانە لەسەری پێویست بووە وانەی ڕۆژی پێشتر بڵێتەوە و دواتر مامۆستا وانەی نوێی لەسەر گڵەنووسەکاندا بۆیان گوتووە و ئەوانیش گوازتوویانەتەوە بۆ سەر تابلۆکانیان.

لەیەکێک لە تابلۆ قوڕینەکان باس لە نموونەیەکی داڕشتن کراوە کە لەلایەن مامۆستاوە نووسراوەتەوە و بە پرسیارێک دەستپێدەکا و دەڵێ: (ئەی قوتابی ڕۆژانە بەیانیان بۆ کوێ دەچویت؟ قوتابی وڵامی داوەتەوە: دەچوومە قوتابخانە. مامۆستا پرسیار دەکا و دەڵێ: چیت دەکرد لە قوتابخانە؟ قوتابی باس باس لە ماڵەوە دەکا و دەڵیت: سەیری گلەنووسەکانم دەکرد و چێشتەکەمم دەخوارد و تابلۆی نوێم دەردەهێنا تاکو بینووسمەوە و تەواوی بکەم، پاشان بۆ وانەی زارەکی یارمەتیان دەدام و ئێوارەش وانەی نووسینم ئامادە دەکرد. کاتێک قوتابخانە تەواو دەبوو دەگەڕامەوە ماڵ و باوکم دەبینی لەوێ دانیشتووە و منیش ئەو وانانەم پیشانی دەدا کە نووسیبووم و باوکیشم پێی دڵخۆش دەبوو. بەیانیان کە لەخە و هەڵدەستام دەچوومە لای دایکم و پێمدەگوت: خواردنەکەمم پێ بدە چونکە دەمەوێ بڕۆمە قوتابخانە و ئەویش دوو کولێرەی دەدامێ و منیش بەرەو قوتابخانە دەکەوتمە ڕێ. مامۆستا پێی دەگوتم بۆچی دواکەوتی؟ منیش چوومە ژوورەوە و لە حزووری مامۆستادا دڵم خورپەی دەکرد و بە ڕێزەوە سڵاوم لێی دەکرد) .

ئەمە نموونەیەکی نووسینەوەی داڕشتنە کە مێژووەکەی بۆ سێ هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە و کە سەیری شێوازی مامۆستا لە ڕاهێنانی قوتابی دەکەی کە چۆن ویستوویەتی وا لەقوتابی بکا بتوانێت گوزارشت بکا، دەبینی چەندە شێوازێکی سەرکەوتووە ... تا ئەمڕۆشی لەگەڵدا بێت ئەم شێوازە لەلایەن زۆرینەی مامۆستایان کاری پێدەکرێ و لەڕووی زانستی فێرکردیشەوە بە ڕێگایەکی ڕاست و سەرکەوتوو هەژمار دەکرێ.

سەرباری لایەنە باشەکانی بواری فێرکردن لە قوتابخانە سۆمەرییەکان دا، لە و دیکۆمێنت و تابلۆ قوڕییانە باس لە کەسایەتی مامۆستا کراوە کە نموونەی خراپیان تێدا بووە و باس لە حاڵەتی وا کراوە کە مامۆستا بە ڕەفتاری توند هەڵسوکەوتی لەگەڵ قوتابیاندا کردووە و بەدار لێی داون، لە گڵەنووسەکاندا باس کراوە کە لەبەرانبەر قسەکردنی قوتابی لە پۆل و یان ڕاکردنی لە قوتابخانە توندوتیژی لەبەرانبەر کراوە و تەنانەت کاتێک مامۆستا بە قوتابی گوتووە (دەستخەتت خراپە و لێی ڕازی نیم) و بەدار لێی داوە، قوتابییەکە نەیتوانیووە بەرگەی ئەمە بگرێت و بە باوکی گوتووە مامۆستاکەی بانگهێشتی ماڵ بکات و دیاری پێ بدا، لە گڵەنووسەکەدا وەها هاتووە کە: باوکەکە بە گوێی کوڕەکەی کرد و بانگهێشتی کرد و لە شوێنی باش داینا و قوتابییەکەی خزمەتی کرد، ئەو نووسینانەی فێری بووبوو لە تابلۆ قوڕینەکانی پیشانی باوکی دا و باوکەکەش مەی دایە مامۆستاکە و خواردنی باش و پۆشاکی نوێ و دیاری پێی دا و ئەموستیلەی خستە پەنجەی، مامۆستاکە بە و سەخاوەت و میواندارییە دڵخۆش بوو و دڵنیایی دایە قوتابییەکە و پێیگوت: (ئەی گەنج، لەبەر ئەوی تو بە قسەکانمت کرد و ئامۆژگارییەکانمت پشتگوێ نەخست لەوانەیە لە هونەری نووسیندا بگەیتە لووتکە و زۆر باش فێری ببی و لەوانەشە لەنێو براکانتدا ببیتە سەرکردە و سەرۆکی هەموو هاوڕێکانت، خۆزیا لەنێو هاوڕێکانت ببیتە خاوەنی بڵندترین پایە... بەڕاستی لە ئەنجامدانی ئەرکەکانی قوتابخانەدا زۆر باش بوویت و تۆ بوویتە پیاوی زانست) .

مامۆستای زانکۆیەکی ئەمریکی لەبارەی ئەم نووسینەدا دەڵیت: بەم نامەیە ڕۆژانی قوتابخانە بە وشەی هاندان و ئومێدبەخشین کۆتایی دێت، ئەمە لەلایەن مامۆستاکەوە نووسراوەتەوە کە هەرگیز خەونی بەوە نەبینیووە کە ئەو دەقەی لەبارەی ڕۆژانی قوتابخانە نووسیوەتەوە و لەسەردەمی ئەودا خەڵک بینویانە لەپاش چوار هەزار ساڵ دووبارە لەلایەن مامۆستای زانکۆیەکی ئەمریکییەوە گیانی دەخرێتەوە بەر و دەخوێنرێتەوە.[1]