دکتۆر بێوار خەنسی*
پڕۆسەی بنیادنانی دەوڵەت پێویستی بە فەراهەمکردنی زەمینەو بنەمای سەرەکییە بۆ بنیادنانی، هاوکات ئابووریش کە نەوت یەکێکە لە دیارترین بنەماکانی درووستکردنی دەوڵەتدا، لەبەر ئەوەی هێزێکی ئابوورییە و هەماهەنگی و یەکێتیی گەل بە هەموو توێژەکانیەوە سەبارەت بە بابەتی درووستکردنی دەوڵەت ( دەوڵەتی کوردستان) بەهێز دەکات، لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان لەلایەک و لەلایەکی دیکەشەوە گرنگیی نەوت و غاز لە هەرێمی کوردستان دەردەخات بۆ پاڵپشتی و پشتگیریی دەوڵەتانی جیهان لە هەنگاوەکانی درووستکردنی دەوڵەتی کوردستان، بەو ناوەی کە بەرژەوەندییەکانی ئابووریی کە خۆی لە نەوت و غازدا دەبینێتەوە دەبێتە ڕەگەزێک پێوەندییەکان بە هەموو لایەنەکانییەوە بەهێزدەکات لەنێوان دەوڵەتی کوردستان و دەوڵەتانی جیهان کە پشتیوانیی لە درووستکردنی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردستان دەکەن لە ئاییندەیەکی نزیکدا.
نەوت لە هەرێمی کوردستاندا تەنیا فاکتەر نییە تاکو هەرێم هەوڵی ئەوە بدات بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی بەکاری بێنێت، بەڵکوو فاکتەرگەلی دیکە هەن لەوانە (سیستمی فیدڕاڵی، هەوڵدان بۆ کۆنفیدڕاڵیی، ئیرادەی میللی و سیاسی، پتەویی ناسنامەی کوردی، هەستکردن بە پەراوێزخستنی مێژوویی و پێویستی وەدیهێنانی سەربەخۆیی نەتەوەیی وەک مافێکی سرووشتیی دەستەبەرکراو بۆ هەموو گەلان بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان، بەردەوامبوون بە گرتنەبەری سیاسەتی پەراوێزکردنی کورد (حکومەتی هەرێمی کوردستان) لەلایەن حکومەتی فیدڕاڵەوە لەمیانی پابەندنەبوون بە دەستوورو ڕێکەوتننامەکان کە لەنێوان هەردوو لادا مۆر کراون، ئەمانە هەموویان وایان لە سەرکردایەتیی سیاسی و لەسەروویانەوە سەرۆکی هەرێم کردووە بیر لە شێوازی کۆنفیدڕالی بکاتەوەو لەسەر گەلیش پێویستە بڕیاری خۆی دەست نیشان بکات سەبارەت بە ئاییندەی هەرێم.
ڕۆڵی سەرۆکی هەرێمی کوردستان
چەمکی درووستکردنی دەوڵەتی کوردستان پێویستی بە ڕەگەزێکی دیکەی گرنگ هەیە، ئەویش ڕۆڵی سەرۆکە، هەروەها ڕۆڵی سەرکردایەتییەکی دلێرانەو بەهێز کە بتوانێت گشت هەنگاوەکانی درووستکردنی دەوڵەت کۆنتڕۆڵ بکات لەڕێی بەهێزکردنی ڕێڕەوەکان کە هەرێم بەرەو دەوڵەتێکی سەربەخۆ دەبەن، لە حاڵەتی داپۆشین یان لابردن یانیش پەراوێزخستنی هەر شتێک کە ببێتە هۆی پەکخستنی ڕێڕەوی درووستکردنی سەربەخۆیی کە کۆتایی بهێنن بە کات و دەرفەتی گونجاو لە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردستان. بۆیە پێویستە سەرۆکی هەرێمی کوردستان ڕاستەوخۆ گرنگیی بە دۆسێی نەوت بدات و ڕاستەوخۆش ئاگاداری داواکاریی و خەمی هاووڵاتیان بێت، هەر کاتێکیش ئیرادەی میللی و هێزی ئابووری بەیەکەوە بوون ئەوکاتە بنەماو بناغەکانی دامەزراندنی دەوڵەت بەهێز دەبن، فرەیی سیاسی و ڕۆشنبیری و تایفی لە هەرێمی کوردستان پێویستی بە بەشداریکردنی گشت لایەک هەیە (گەل و حکومەت) لە پەرەپێدان و بنیادنانی دەوڵەت بێ پشتگوێ خستن یان پەراوێزخستنی ڕۆڵی ئەم و ئەو، هەروەها دانانی بەرژەوەندیی نیشتمان و گەل لەسەرووی هەموو شتێکی دیکەوە کە دەکرێ ببێتە هاندەر بۆ گەیشتنی ئەم کاروانە بە ئامانجی دیاریکراوی خۆی، هەروەها لە درووستبوونی دەوڵەت بە شێوەی سرووشتی لە جیاتی لەدایکبوون بە نەشتەرگەری کە سرووشت و شێوەکانی دەوڵەت دەشێوێنێت.
دۆسێی نەوت هێزی سەرەکییە لە درووستکردنی دەوڵەتدا
لەم ماوەیەی دواییداو بە هەوڵی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە میانی بایەخدان بە سامانە سرووشتییەکان لە نەوت و غاز، هەرێم بوو بە هەرێمێکی ئابووری لەسەر نەخشەی وزەی جیهاندا، دواژمارەکان دەربارەی دەوڵەمەندبوونی هەرێمی کوردستان بە زیاتر لە 45 ملیار بەرمیل نەوت کە 4.5%ی یەدەگی جیهانیی نەوت پێکدەهێنێت، ئاشکرا دەکات و نزیکەی 6 ترلیۆن مەتر سێجای غاز بووە هۆی ئەوەی کە پڕۆسەی نەوت و غاز لە هەرێمدا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی بۆ زیاتر لە نیو ملیۆن بەرمیل لە نەوتی خاو بەرزبێتەوەو توانای بەرهەمی لە ساڵی 2016 بگاتە نزیکەی یەک ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا، وێڕای بەرهەمهێنانی نزیکەی 350 ملیۆن پێی سێجا لە غازی سرووشتی کە سەرچاوەی سەرەکیی غازی خۆماڵی و بەرهەمهێنانی وەزی کارەبایە لە هەرێمی کوردستان، لەپاڵ دامەزراندنی پاڵاوتگەکانی نەوت بۆ دابینکردنی سووتەمەنی لە هەرێم، بۆیە قەبارەی یەدەگ و بەرهەمهێنانی هەرێم لە نەوت و غاز دوو ئەوەندە دەبێت دوای زیادکردنی ئەو ناوچە کوردیانەی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان کە نەوت و غازیان تێدایە کە ئەوانیش کەوتونەتە پارێزگاکانی نەینەواو هەولێرو کەرکووک و دیالە، لەبەرئەوە پێویستە پەلەبکرێت لە بەڕێوەبردنی و ڕێکخستنی کەرتی نەوت لە میانی دامەزراندنی دامەزراوە دەستوورییەکان کە لە یاسای نەوتی ژمارە 22ی ئابی 2007 دیاریکراون، چونکە زەحمەتە و تەنانەت ئەستەمیشە بەم شێوەیە دۆسێی نەوت بەڕێوە ببرێت، دوای ئەوەی ئاستی بەرهەمهێنان لە ساڵی 2016 دەگاتە یەک ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا، دامەزراندنی ئەو دامەزراوە نەوتییانە لە هەرێمی کوردستان دەبێتە هۆی بووژاندنەوەو پتەوکردنی هێزی ئابووری بە شێوەیەکی ڕوونتر، هاوکات گەل و قەوارە سیاسییەکانیش لە هەرێم بە تەواوی پشتیوانیی دەکەن. ڕۆڵی سەرۆکی هەرێم لە دۆسێی نەوت دیارترین ڕەگەز بوو کە بووە هۆی قووڵبوونەوەو فراوانبوونی پێوەیندییەکانی هەرێم بە دەوڵەتانی جیهان (ئەوروپاو ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ڕوسیاو دەوڵەتانی دیکە) هەروەها سووککردنی کەشوهەوای ڕووبەڕووبوونەوەو ڕەتکردنەوە لەلایەن حکومەتەکانی دەوڵەتانی دەوروبەری هەرێمی کوردستان، کە ئەمەش زیاتر زەمینە خۆش دەکات بۆ کارکردن لەپێناو ئەنجامدانی سەربەخۆیی بۆ هەرێمی کوردستان.
دژایەتیکردنی هەرێم بەمەبەستی پاشگەزبوونەوە لە ئەنجامدانی سەربەخۆیی
لە میانی بەدواداچوونی ئەم دواییەی سەرهەڵدانی پڕۆسەکانی سیاسی و ئابووری لە هەرێمی کوردستاندا ئاماژە دەکرێت بۆ دژایەتیکردنی هەرێم بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بە مەبەستی قووڵکردنەوەی قەیرانی دارایی و ئابووری و خزمەتگوزارییەکان دواتر قەیرانە سیاسییەکان کە بە نەرێنی کاریگەریان هەبووە بۆ سەر وتاری کوردی و شەقامی کوردستانی لە هەموو ڕوویەکەوە لەوانە جموجۆڵ بۆ ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردستان، ئەم هەوڵە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیانەش کە درووستکراون و نەخشەو پیلانیان بۆ داڕێژراوە بەم شێوەیەیە:
1. بڕینی پشکی هەرێم لە بودجەی حکومەتی فیدڕاڵ لەوەتەی 18 مانگەوە.
2. فراوانکردنی هێرشەکانی تیرۆر بە درێژایی سنووری هەرێم کە بووە هۆی فراوانبوونی هێڵی بەرەی شەڕ بە زیاتر لە 1000 کیلۆمەتر.
3. چۆڵکردنی ناوچەیەکی فراوان لە دانیشتووان بە درێژایی بەرەی شەڕ و بەرزبوونەوەی ژمارەی ئاوارەکان بۆ هەرێم کە گەیشتۆتە نزیکەی دوو ملیۆن هاووڵاتی.
4. دژایەتیکردنی جووتیاران بە شێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە میانی دواخستن یان پێنەدانی پارەی گەنمی جووتیاران کە بە حکومەتی فیدڕاڵ فرۆشراوە.
5. بەرزکردنەوەی ڕێژەی باجەکان بە پاساوی ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانە داراییەکان، کە ئەمەش بارگرانیی زیاتری خستۆتە سەر شانی هاووڵاتیان ( ئاو، کارەبا، سووتەمەنی، تەلەفۆن، تەندرووستی، ژینگە) و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری.
6. کردەوەکانی تێکدان بە ڕووی پڕۆژەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان، هەر لە هەوڵی تیرۆریستان بۆ دەست بەسەرداگرتنی بیرو دامەزراوە نەوتییەکان لە هەرێمی کوردستان و ناوچە کوردییەکانی چوارچێوەی ماددەی 140، بەتایبەتیش لەو ناوچانەی کە بە نەوت دەوڵەمەندن لە پارێزگاکانی کەرکووک و هەولێر و نەینەوا، بەڵام بە ئازایەتی و خۆڕاگریی گەل و پێشمەرگە قارەمانەکان و پشتیوانیی نێودەوڵەتی ڕێگەنەدرا خەونی چەپەڵی تیرۆریستان بێتەدی.
7. تەقاندنەوەی بۆریی نەوت کە نەوتی پێدا هەناردە دەکرێ بۆ تورکیا، لەپاڵ هەوڵەکانی دابەزینی قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەنێوان هەرێم و دەوڵەتانی دراوسێ بە مەبەستی زیاتر قووڵکردنەوەی قەیرانی دارایی لە هەرێم لەلایەکەوەو لەلایەکی دیکەشەوە کەمکردنەوەی گرنگیی ڕۆڵی دۆسێی نەوت و غاز و پلان و بەرنامەکانی حکومەتی هەرێم لە بەرزکردنەوەی ئاستی هەناردەکردنی نەوت و غاز کە بە ئەرێنی کاردەکاتە سەر کاراکردن و بە هێزکردنی کۆدەنگیی ناوخۆو دەرەوە دەربارەی پێگەی دۆسێی نەوت و غاز لە درووستکردنی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردستان.
8. خستنەڕوو و بڵاوکردنەوەی هێڵەکانی گواستنەوەی نەوت لە بازنەی نەوتیی نێوان قەزوین لە باکوورو کەنداو لە باشوور و باکووری ئەفریقا لە ڕۆژاوا، ئەمە ڕکابەری و ناکۆکی لە بەرژەوەندیی دەوڵەتانی نێو ئەو بازنە نەوتییە هێنایە ئاراوە، بە تایبەتیش بە لای تورکیاو ئێراق و سووریا، کوردستانی ئێراقیش دەکەوێتە چوارچێوەی ئەم بازنەیەو ڕۆڵی گرنگ و بەرچاوی هەیە لە قۆستنەوەی سیماکانی پێگەی کوردستان (ئاساییش و سەقامگیریی و دەوڵەمەندیی لە نەوت و غاز) تا کوردستان ببووە بە پێگەیەکی گرنگ لە نەخشەی هێڵەکانی گەیاندنی نەوت و غاز لە کوردستانەوەو بە پێچەوانەوە بۆ بەندەرەکانی دەریا لەسەر دەریای سپیی ناوەڕاست، ئەمەش بووە هۆی قووڵکردنەوەی قەیرانەکە لە ناوچەکەدا، هەروەها بۆ تەقاندنەوەی بۆریی نەوتی کوردستان لە تورکیادا، هاوکات بۆ ئەگەری تەقاندنەوەی بۆرییەکانی نەوت لە حەوزی دەریای قەزوین و لە باکووری ئەفریقاو جارێکی دیکەش هەڕەشە بۆ سەر ڕێڕەوە ئاوییەکان (گەرووی هورمزو گەرووی عەدەن و نۆکەندی سویس و جەبەل تاریق) بە ڕووی دەریاوانیی نەوتی و بازرگانیدا.
9. سەرەتاکانی قووڵکردنەوەی قەیرانی سیاسی نێوان هێزە سیاسییەکان لە هەرێمی کوردستان لە میانی وروژاندنی دۆسێی پڕۆژەی دەستووری هەرێمی کوردستان و پڕۆژەی دەسەڵاتەکانی سەرۆکی هەرێم، بە مەبەستی کەمکردنەوە لە ڕۆڵی سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە جووڵاندن و بایەخدان بە گەورەترین و گرنگترین دۆسێ، کە دۆسێی ئەنجامدانی سەربەخۆییە تا دەگاتە (راگەیاندنی دەوڵەتی کوردستان) لە دەرفەتێکی گونجاودا، ئەمەش بەسە بۆ پێشکەشکردنی کەمترین زیان لە هەر دەرئەنجامێکی چاوەڕوانکراوی ناوخۆیی یان ئیقلیمی، هەروەها پاراستنی قەوارەکەمان بە پشت بەستن بە هێزو ویستی گەل و بنەماکانی دەوڵەت (ئابووری و نەوت و غاز) هاوکات پشت بەستن بە هاوپەیمانەکانمان چ ئەمڕۆ بێت یان سبەی.
* ڕاوێژکاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی کوردستان.[1]