تاریخو ئەدەبیاتو یارسانی
بەشۊ چوارەمۍ
ئانەی ڕاسیی بۊن، بە تەمامی و بە ڕاسیی ساڵەو جە ئەڎابیەو بابا تاهیری ئاشکەرا نېیەن، سەرچەمێنە ئامان کە بابا تاهیر کوڕو فەرەیدوونییەن، ساڵەو (410ک. – 1019ز.) ژیواینە بېیەن، جە بەڵگێوەچەنە ئامان کە هەر چا ساڵېنە کۊچی دمایېنش کەردەن، بەعزێ ماچان کە ساڵەکا (390ک/ 999ز--- 450ک./ 1058ز.)ینە ژیوان، بەعزێچ بە هامچەرخو (ئیبن سینا...428ک./1063ز.) واڎەو کوچی دمایېنیش، بەعزێ تەریچ هامچەرخو خواجە نەسرەدینی تووسی (672ک./ 1273ز.) بە وەختو مەردەیش منیارە.
تەزکەرە نویسەکۍ سەردەمۍ جیاوازۍ پەی ژیوای بابا تاهیری دیاری کەران، ئانۍ کە بە هامچەرخو (عەینولقوزاتی) هەمەڎانی (525ک./1130ز.) بە واڎەو کوچی دمایېنش منیارە، ئانۍ کە بە هامچەرخو خواجە نەسرەدینی تووسیش منیارە، دیارەن زیاتەر جە ڕاسی دوورۍ کەوتېنێ.
ڕەزا قولی خانی هیدایەتی ماچۊ: تاهیری عوریانی هەمەڎانی نامۍ موبارەکەش بابا تاهیرەن، زانا و دانا و عاریفی سەردەمو وېشەن، خاوەن کەرامات و مەقاماتی عالی بېیەن، بەعزێ بە هامچەرخو سوڵتانەکا سەلجووقیش زانان، ئینە ڕاس نېیەن، بابا تاهیر جە شېخە کۊنەکان، هامچەرخو دێلەمییەکا بېیەن، ساڵەو (410ک.) وەڵۍ عونسوری و فیردەوسی و هامچەرخەکاشا کۊچی دمایېنش کەردەن.
هەر سەبارەت بە دیاریکەردەی سەردەمو جە ئەڎابییەی بابا تاهیری، میرزا خانی کەوکەب، پەنا بەرۊن پەی یۊ جە دوە بەیتەکەو بابا تاهیری کە ماچۊ:
مو ئان بەحروم کە دەر زەرف ئامەدەستوم
مو ئان نوقتە کە دەر حەرف ئامەدەستوم
بە هەر ئەلفی ئەلف ، قەددی بەر ئایو
ئەلف قەددوم کە دەر ئەلف ئامەدەستوم
ئی دوە بەیتە بە حیسابو ئەبجەدی ساغش کەرۊوە کە (الف قد الق = ا. ل. ق. د. ا. ل. ف) وەراوەرەن بە (326ک.) ، بە ساڵەو جە ئەڎابیەو بابا تاهیری منیۊرە.
بېجگە چی حیسابو ئەبجەدییە، لاو ئېمۆ ئی دوە بەیتە پەنهانی و موعەممێوە فرەش چەنەن، قووڵی فەلسەفەو بابا تاهیری نیشانە مڎۊن، دەربارەو یەکیەتی بییەی، ئېمە ئەپېسە پەی شیکاری و لەیەکۆدایۆ ئی دوە بەیتەیە ملمۍ:
شاعېر ماچۊ من ئا دەریانا کە جە قاپێ گولانەنە وېم نمایېش کەروون، یانی من جە گردوو (بییەی) پېکئامانا، بەڵام جە قاڵبو کەسێنە بەرکەوتەنا، پېسە چەنی قاپێ ئاوی یا دڵوپێ ئاوی نموونەو دەریێوەن.
من ئا خاڵېنا کە جە حەرفێوە ئامێنا، حەرف وەراوەرەن بە ڕۊخانەی، خاڵەیچ وەراوەرەن بە قاپەکەی، دیسان مەبەسش بە حەرفی ماناو (بسم اللە الرحمن الرحیم)یەن، پی تەرزە گەر خاڵێ بۊن جە (بسم اللە)ی، مەبۊن بە بەشێ جە خوڎای.
جە هەر ئەلفێ پێکەرو قەڎ و قامەتی پېسە ئەلف پېڎا بۊ، مەبەس جە ئەلفی یەکەمی تیپی (ا) یەکەن، ڕەمزو (1)
تاکە یەکێ یانی: خوڎا، ئەلفی دوەم قەڎ و قامەت و وجود و وېشەن کە ئاڎییچ جە وېنەو (1) ین، ، جە ئەلف (خوڎا) یۆ ئامانا.[1]