ژیرللۍ مەرۍ
هیچ دودڵ نەبی و شکەت چانەیە نەبوٙ کە ژیوای و ژیار، وېیەرد٘ە و تاریٛخ، شارستانیەت و مەدەنیەت جە وەڵاتو هۆرامانینە ڕیشە و ڕیٛخەی فرە فرە قوڵشا هەن و ڕەنگا جە مازی گاوە ئەفسانەیەکەی وېیەرد٘یٛ با و یاویٛ با سەرو مازی ماساوە ئەفسانەیەکیٛ! ئینە نە قسیٛ منەنە، نە ویٛ هوٙرکیٛشتەیا؛ بەڵکوم میراس و میراتو ئی خەڵکیە ئانەیە هاوار کەروٙ. هۆرامیەکیٛ بە دریٛژایی تاریٛخی ساحیبی ژیواری و ژیاری و شارستانیەتی بییٛنیٛ و بەڵگیٛ فریٛ و فراوانیٛ پەی سەلەمنای ئی ڕاسی و هەقیٛقەتیە ئینیٛ وەرو دەسینە و حەشاشا چەنە نمەکریوٙ. قەباڵە کوٙنەکیٛ هۆرامانی، کەتیبەو تەنگی وەری، ئیٛزیای شوٙنەماو لانی کەم چل هەزار ساڵا ژیوای ئەچی وەڵاتەنە وەختو بینای بەند٘او داریانینە، ژیرلیٛ مەریٛ، میٛعماری، شیٛوەو باخڎاری، یاگەنامەکیٛ، ئەفسانەکیٛ، دەسکار و دەسینەکیٛ و نمونیٛ دیاریٛ و وەرەچەمیٛنیٛ.
یوٙ ئەچی ڕیٛخە تاریٛخیاو وەڵاتو هۆرامانیە (ژیرللیٛ مەریٛ)نە. ژیرللیٛ مەریٛ ئایدیوٙم و باقە واتیٛوەنە کە ڕیٛخە و ڕیشەش بە دریٛژایی تاریٛخیا و حەکایتیٛوە دور و دریٛژەش ئینا دوە توٙنە. کەمتەر یاگیٛوە ئی مەحاڵیە شکە بەریٛ کە نامیٛ مەریٛش نەبوٙ چەنە، تاخایت ئی چیٛوە ئیٛند٘ە دلیٛ ژیوای ئی مللەتینە ڕیٛخیٛش کوەینیٛرە، بېیەن مەسەلە و قسیٛ سەرو زوانا. خوٙ مەسەلە بە یەک ڕوٙ و دوە ڕوٙ و یەک ساڵ و دوە ساڵ وەشە نمەبوٙ؛ بەڵکوم سەد٘ها و هەزاران ساڵیٛ بەروٙ، ئیٛجا بوٙ مەسەلە و گنوٙ سەرو زوانا.
دەرە مەران، ملەو مەریٛ، مەرە، مەڕەو مەریٛ، نسارو مەریٛ، مەریٛوان (مەریوان) ، لابلاو مەریٛ ، بڕیٛ ئەچا یاگەنامانیٛ کە هەڵای مەحاڵو هۆرامانینە مەنیٛنیٛ. ژیرلیٛ مەریٛ! خوٙ ژیرەلیٛ مەریٛ نېیەنی! بېیەن ژیرلەو مەریٛ! ئافەرین ژیرلیٛ مەریٛ! ئا مەسەل و ئایدیوٙمیٛنیٛ کە ئیسەیچ دەم بە دەم گیٛڵا و با بە تام و مەزەو قساو دلیٛ مەجلیٛسا. (ژیرللیٛ مەریٛ) جە دویٛ بەشا وەشە بییٛنە. (ژیرللیٛ) یانیٛ کوٙو ژیرا، یانیٛ چند٘ کەسیٛ ژیریٛ و دانامیٛ. مەریٛ (مەرە) یانیٛ یاگیٛ گلیٛر بېیەی و نیشتەرەی ئی کەسە ژیر و داناما. ئەر بە زوانو ئاروٙی مانا و لەیەکشا دەیمیٛوە کەروٙ پارلمانتار و پارلمان. ژیرلیٛ (پارلمانتاریٛ) ، مەرە یا مەریٛ (پارلمان) . هۆرامیەکیٛ سەد٘ها و ڕەنگا هەزاران ساڵیٛ وەڵیٛ پیٛد٘ا بېیەی حەزرەتو عیساینە کە ئاروٙ (سەنگەو مەحەکو) تاریٛخینە و پیمانەو فریٛوە جە دەورە تاریٛخیەکان، ساحیبیٛ مەجلیٛس و شوٙرای و پارلمان و پارلمانتاری بییٛنیٛ و بیٛ سەبەب و بیٛ مەڵامەت نېیا و هەر بوٙنەو ئی ڕیٛخە تاریٛخی و تەربیەتیانە حەزرەتو خزری ڕواری فەرماووٙ:
مەشوەرەت خاسەن، سەلاح بیٛ گەڕەن
شاپەڕ قوەتش جه خوردە پەڕەن
ئی چیٛوە نیشانە مد٘وٙ کە هۆرامی و هۆرامانی دایېم ژیوای گەلی و بە کوٙمەڵش لاوە فرە وەرەچەم بېیەن و فرەو مەسەلە جوٙر بە جوٙرەکاو کوٙمەڵگایش بەئاوەزو ئاوەزی ئەواجەمی چارەسەر کەرد٘یٛنیٛ. هوٙرچنیەی ژیرلیٛ مەریٛ جە یاگە جوٙر بە جوٙرەکاو هۆرامانینە لوان ڕاوە و ژەن و پیا بیٛ جیاوازی چە پەی هوٙرچنیەی پیٛسه ژیرلای، چە پەی دای ڕەئییٛ بەشداریشا کەرد٘ەن و تاخایت فرەو وەختا خاتونیٛ تاوانشا ئەرکو ژیرلایی گیٛرا گەرد٘ەن و ماچا ئەوەڵ ژەنیٛوە هەکە ئەرکو ژیرلایی بڕیان باڵاش (ئەد٘ا خەند٘انیٛ) بییٛنە. ئینە یوٙ جە نیشانەکاو مەدەنیەتینە ئەچی وەڵاتەنە کە بەینو ژەن و پیاینە فەرق و فروق نەبېیەن و ژەنی پیٛسە ئینسانی و سەلاریٛ تەماشە کریەنە. گیٛرتەی گەرد٘ەن و شانە دای چیٛرو بارو لوٙسەو ئی ئەرکە گەورە و گرانەیە، بیٛ تەماح بېیەن و هیچ قازانجیٛوە مادی نەبېیەن کارەنە و ئا ژیر و دانامیٛ هەکە ئی ئەرکشا گیٛرتەن گەرد٘ەن تەنیا خزمەت و مەرامی بەرزی ئینسانیشا وەرەچەم بېیەن، نەک هیچیتەر. هەم ماوەو خزمەتو ئەنداماو ژیرلاو مەریٛ دیار بېیەن، هەم وەخت و واد٘ەی دیاری کریانە ئی هەرمانیٛ لویٛنە ڕاوە. هوٙرچنیەی ئی ژیرلایا یا ساڵانە بېیەن یا پەی چند٘ ساڵا بېیەن. هوٙرچنیای و بەرد٘ەڕاو ئی هەرمانیٛچە دولاو وەهارینە (15 سەوزە مانگیٛ) بېیەن.
ئی ڕەسمە تایبەو خەڵکو هۆرامانی بېیەن و تاکو ئامای ئاینو ئیسلامی و کاڵ بېیەی ئاینو یارسانی، دلیٛ خەڵکو هۆرامانینە دەوامش بېیەن و بە ئامای ئاینو ئیسلامی ئی ڕەسمە هوٙرپیٛچیان، بەڵام ئیسەیچ هەڵای هۆرامانو تەختینە شوٙنەمایش مەنیٛنە و گرد٘ ساڵیٛوە ئەچی ڕوٙنە یانیٛ چل و پەنجو وەهارینە بە نامیٛ (کوٙمسای) ملوٙ ڕاوە (هەرچند٘ فاڕ و گوٙڕ ئامان ملشەرە) . دەلیلەیچش ئانیٛنە هۆرامانو تەختی دیٛر ئیسلامش قبوڵ کەرد٘ەن، پەوچی ئی ڕەسمە هەڵای مەنەن و ئیسەیچ ملوٙ ڕاوە.
کوٙمسای واتیٛوە دوە بەشیەنە و جە (کوٙ + مسای) وەشە بییٛنە. کوٙ یانیٛ گلیٛر بېیەی و یوٙگیر بېیەی، مسای یانیٛ فیٛر بېیەی. سەرجەم یانیٛ گلیٛر بېیەیوە پەی تەکبیر و ڕاویٛژی و بەرد٘ەڕاو وەڵاتی. خەڵکو هۆرامانی ئەچی ڕوٙنە پەی ئی مەرامیە، کوٙنیشت و کوٙمساشا بەستەن. خەڵکو هۆرامانی پەی گرد٘و ویارەکاو ژیوایشا کشت و کاڵ، ئاژەڵداری، ئاودارای باخ و باخاتی، بەش کەرد٘ەی ئاویٛ، گیٛرتەی شوانەی، هوٙڵە و هەربەنەی، ڕا وەش کەرد٘ەی، ئی جارە دای کەش و کوٙ و لوٙجاڕی، ژیوای کوٙمەڵایەتی، جەنگ چەنی دژمەنی و پاریٛزنای وەڵاتی، هەرمانە و باری دینی، پەروەرد٘ەی عالی و ڕیٛک و پیٛکی، سەرەشا ئەسپاران بە ژیرلایاشا و هەرچی ئاد٘یشا پەسەند٘ کەرد٘ە بوٙ و بە خاسشا زانا بوٙ، ئیٛد٘یشایچ بیٛ قڕە و مشە و بە گېیان و بە دڵ قبوڵ کەرد٘ەن. ژیرلیٛ مەریٛ نمونەی هەقەتینو حکومەتیٛوە فرە دەنگی و فرە ڕەنگی بېیەن کە دروٙ و دەلەسە و فڕ و فیٛڵ و پاشیٛل کەرد٘ەی هەقو ئیٛد٘ و ئەوی دلیٛشەنە ماناشا نەبییٛنە.
ئەر سەرجەمو باسەکەیما جە چند٘ خاڵیٛنە گلیٛر کەرمیٛوە، متاومیٛ بواچمیٛ:
1. ژیرلیٛ مەریٛ ئەوەڵین حکومەتی شورایی و دیٛموکراتیکو خەڵکو دنیایا کە هۆرامیا بنەڕەت مەرزنانەرە و شەرەفو ئی سەروەریە تابیەو ویٛشانە.
2. ژیرلیٛ مەریٛ هیٛماو شارستانیەت و مەدەنیەتیٛوە فرە فرە قوڵیا کە بنەڕەتش بەئاوەزو ئاوەزی ئەواجەمی مەرزیانەرە.
3. ژیرلیٛ مەریٛ مەقام و مەرتەبیٛوە مەعنەوی و ویٛ قوڵ بېیەن و تەماحە و دنیا پرسی دلیٛشەنە ماناش نەبییٛنە.
4. ژیرلیٛ مەریٛ ئازاد٘ی و هەق و هقوٙقو گرد٘ کەسیش پاریٛزنان و مەجالو دەس دریٛژی و پاشیٛل کەرد٘ەی هەقو خەڵکیش نەد٘ان بە کەسی.
5. ئەندامیٛ ژیرللیٛ مەریٛ دانامیٛ ڕوٙزگاری بییٛنیٛ و پەی هوٙرچنیەیشا دیٛد٘ە و مەتی نەبېیەن کارەنە و هەرکەس چەنەئاما بیە بوٙ و چەنەبەر ئاما بوٙ، ئامانەنە مێد٘ان.
6. بېیەی ژیرللیٛ مەریٛ بېیەن سەبەبو ئاوەد٘انی و هیٛمنی پەی وەڵاتی و ئانەن ئیسەیچ هەر یاگیٛوە هۆرامی زوان ژیووٙ، ئەچاگەیچ ئاوەد٘انی و ئاسایېش هەن.
7. ژیرللیٛ مەریٛ بنەڕەتش سەرو ئیٛخلاقی شیرینی، نەرم و نیانی، خزمەتی، ئاوەد٘انی، پاکی و ڕاسی و دروٙسی مەرزیانەرە و ئیسەیچ هۆرامی زوان هەڵای ساحېبو ئا ڕیشە ئیٛخلاقیە نەخت و بەرزانە. پەی ڕاسی ئی دوە خاڵەیە تاومیٛ واچمیٛ: ئەر مزگی وڕوٙ، میٛحرابش مەنوٙ و ئانەن هەڵای خەڵکو هۆرامانی شوٙنکەوتەو ئی ڕەوشتە بەرزانە و ژیوایش کەیلو ئینیشانە.
سوبحان ئەمینی.[1]