پۊختێوە جە تاریخو هۆرامانی و سرووشتو ژیوای خەڵکەکەیش
بەشۍ: یاڼزەهەمە
نویستەی: #ئیبراهیم میکە عەلی#
تەۋەن نویسیا (کەتیبە)کەو تەنگیوەری
تەوەن نویسیاکەو تەنگیوەریچ ئەر ئیٛژاتەر نەبوٙ جە قەباڵەکا هۆرامانی حیچش چاڎیشا کەمتەر نیا، چا ڕویٛوە هەکە تەوەن نویسیاکە هەتا ئیسەیچ حەر ئینا خاکو هۆرامانینە و هینو ئانەییچ نېیا فاڕیوٙوە ئیٛنڎا هەتا ئیسە حەوتجاریٛ دزیەبیٛشا، ویٛش پەی ویٛش بېیەی ئا تەوەن نویسیاو تاقە تەوەنینەیە هۆرامانەنە زلتەرین و زاقتەرین سەنەڎا سەرو ئانەی هەکە ئا تەوەن نویسیا باسو وېیەردەو هۆرامانی و سەردەمو سارگونی دوەمی کەروٙ و پەنەما واچوٙ چا سەردەمەنە هۆرامانەنە چیٛش گوزەریان.
ۋەرو ئانەیە ئانە هەکە پەنەواز بوٙ بارەو ئی تەوەن نویسیایۆ و تاقەکەیشۆ وچیوٙ وەڵتەر لاو دڵسوٙزاوە نویسیان و وچیان، ئیٛمەیچ پوختێوە ئانەی هەکە کتیٛبەکانە نویسیان واڕمیٛوە و چیٛگەنە منیەیمیٛشەرە: تەوەن نویسیاو تەنگیوەرینە چڼ واچۍوە پیٛسەو (کارالا، هارهار یام خاخار ) ی وەرچەم گنا، کارالا دەشتێوە بییٛنە پاڵو کەشو شاهوٙی و میانو شارەکا ئیسەو مەریوان و سنە و کامیارانینە، متاومیٛ واچمیٛ ئا دەشتیٛ هۆرامانو ژاوەروٙی بییٛنە.
پیٛسە ماموٙسا ئیبراهیم شەمس کتیٛبو تارېخو هۆرامانینە نویستەنش: سەرچەمە ئاشووریەکیٛ باسو مەرزو سەرزەمینە وەرنشینەکاو ئیٛرانیشا کەردەن، پانیشتۆ هەتا کرماشان و لوڕستان و کەشەکیٛ بەختیاریی، - عیلام - شا واتەن.
هام مەرزو لوڕستانی ئەیالەتو - دیائوٙکۆ - ی بېیەن هەکە بە - مادا - ئەژناسیان.
- ئالی پی - پانیشتو کرماشانی چەنی ئیلامی هامسا بېیەن.
سەرتەریچ ئەیالەتو (خارخاری و کارالا) ی هەکە هەردوۍ میانو کەشەکاو هۆرامانینە بییٛنیٛ، خارخار یام هارهار بە هۆرامان ئەژناسیان و کارالایچ تاومیٛ واچمیٛ هۆرامانو ژاوەروٙی بېیەن، یانی بیٛڵەوار هەتا کامیاران.
تەوەن نویسیاو تەنگیوەری ئینا دامنەو کەشو شاهوٙینە هەکە یوٙن جە زنجیرە کەشەکاو زاگروٙسی، کەتیبەکە بە دووری (35) کیلوٙمەترا گنوٙ وەرنیشتو شارو کامیارانیۆ، کەتیبەو تەوەن نویسیاکە ئینا دەرېوە تەنگەنە گنوٙ میانو یەریٛ دەگایا پی تەشکە: دەگاو پاڵنگانی کەوتیٛنە سەراونڎشۆ، دەگاو تەنگیوەری هەکە نزیکتەرین دەگانە جە تەوەن نویسەکەیۆ کەوتیٛنە پانشتشۆو دەگاو یوٙزیدەری کەوتیٛنە وەرکەوتو تەوەن نویسەکەی.
تەوەن نویسەکە دویٛ کیلوٙمەتریٛ دەگاو تەنگیوەریۆ دوورا و بە بەرزیی (50) گەزا تەموو تاشێوە هورکنیان، یاگیٛ کەتیبەکەی ۋەرو ئانەیە ۋا و ۋاران نەخراپنوٙش پیٛسەو تاقێوە تەوەنینی هورکنیان.
ویٛنەو سارگوٙنیچ دوەم پادشا و ئاشووری دلیٛ تاقێ تەوەنینینە هورکنیان، ویٛنەکەنە سارگوٙن کڵاوېوە خڕە ئینا سەرەشۆ و ڕوەش نیم ڕوو نیشانە دریێنە، ڕیشێوە دریٛژ و مۋیٛ پەڕیٛش هەنیٛ و دماوە قژیٛش شوٙڕیٛ بییٛنیٛوە پەشتەو ملیشەرە، جلیٛ دریٛژیٛش ئینێ وەرەنە و نیم تەنێوەش کەردەن وەرشەرە.
تەوەن نویسیاکە بە خەتی ئاشووریی نویسیان و (46) خەتیٛن.
ئی تەوەن نویسیا پەی ئەوەڵ جاری ساڵەو (1345- 1347) کوٙچی ڕوٙجیاریی بە دەسو کەسېوە بە نامیٛ (عەلی ئەکبەر سەرفراز) نوسخەش وەرەنە گیٛریانۆ، ڕاپوٙرتو ئی باسیە گوٙڤارو (بررسی های تاریخی) ژمارە پەنج و ساڵەو (1347 ک.ڕ) ینە وەڵاو بېیەنۆ.
دماتەر کەسېوە بە نامیٛ دکتور ئەرفەعی ئا نوسخە هەکە عەلی ئەکبەر سەرفرازی گیٛرتەبیٛوە جە تەوەن نویسیاکەی مڎوٙ بە چڼ زانێوە ئەڵمانیا پەی ئانەی ئەوەوانای و کەشف ڕەمزش پەی بکەران.[1]
.