Îşareyek bi hikûmeta Kurdî ya “Rewadî”
Roj Qadirî
Hikûmeta #Rewadî# di sedsalên navîn de yekemîn desthilata Kurdan ya nîveserbixwe bû ku li herêma Azerbaycanê serî hilda û bi ser beşeke axa Kurdistanê de hikûmet kir. Rewadî eşîreyek ji eşîra Kurdên “Hezbanî” bûn. Navê hikûmetê jî, ji navê serokê eşîrê û damezrînerê wê “Mihemed Rewadî” ve hatibû hildan. Eva jî diyardeyeke asayî bûye ku navê desthilatekê bi navê eşîreyekê ve bê hildan, çimkî di dîrokê de, piraniya desthilatan bi navên eşîr, tayfe, malbat û melbendan hatine binavkirin. Paytexta hikûmeta Rewadî bajarê Tewrêzê bû û navendên wê yên herî girîng jî “Meraxe, Erdebîl, Miyanc, Urmiye, Xoye, Selmas, Seraw, Merend, Bajirwan û Sîsir bûn”.
Hikûmeta Rewadî di vê dema dîrokî de wek yekemîn xwebirêveberiya Kurdan kete nav navan. Derketina wê ji ber lawazbûna xelîfeta Ebasiyan, têkçûna aborî û birêvebirina dewleta xelîfetê bû, tevî dûrbûna herêmê ji paytexta xelîfetê ku bajarê Bexdayê bû.
“Mihemedê kurê Husênê Rewadî” damezrîner û yekemîn fermanrewayê hikûmeta Rewadî bû. Navbirî di sala 893an de li bajarê Tewrêzê û derdorê desthilatdariyeke xwecihî ava kir û bi saya şeş endamên malbata xwe heta sala 1070an fermanrewayiya beşeke girîng a herêma Azerbaycanê û beşeke Kurdistanê kir. Di vê heyamê de, tevî asayîkirina pêwendiyên xwe bi xelîfeta Ebasiyan re, têkiliyên wan bi hikûmetên Salarî li rojhilatê Azerbaycanê, Hezbanî li navçeya Hewlêrê û Şedadî li Aranê di nav aloziyan de bû. Wate ji bilî wê ku mîrnişînên Kurdan di wê qonaxê de yekgirtî bin da ku li hember dijminên xwe bisekînin, lê neyar û berbelav bûn. Ev bû sedema hatina Xezeyan wekî eşîreyeke Tirkan ji Asiyaya Navîn ku di sedsala 12an a Zayînê de derketine holê û êrîşî sînorên xelîfeta Ebasiyan kirin, û li wir jî êrîşê ser bajarê Nexedê kirin û dagîr kirin û mizgefta mezin a bajar şewitandin û hejmareke zêde ji Kurdên Rewadî û Hezbanî kuştin û metirsî bo hikûmetê çê kirin.
Vê hikûmetê di heyama desthilatdariya xwe de di çendîn waran de rol lîst û bandor li ser serdema xwe çê kir. Di warê sîstema siyasî û îdarî de desthilatdarî li ser bingeha bav bo kur bû. Di demekê de eger fermanrewayê Rewadî xwedî kur nebûya, dê desthilatdarî bo birayê xwe veguhastiba. Nasnavê “Emîr” jî nasnavê fermanrewayên Rewadî bû, ku di rastî de nasnavek siyasî, îdarî û leşkerî bû. Her çende çavkaniyên dîrokî îşare pê nekirine, lê wê naçe ku ev hikûmete xwediyê pileya wezîran nebûbe, çimkî eger rayedar û xwediyên mal û milkên vê hikûmetê name û belgeyên fermî bi zêr mohr kiribin û girîngî bi post û şandinê dabin da ku karên wan yên rojane derbas bin, nabe kesayetiyek bi nav û pileya wezîr an aliyê kêm şêwirmend nebûbe.
Di warê hêza leşkerî de jî îşare bi wê yekê hatiye kirin ku dema Ebul Hîcewê Rewadî di sala 987an de êrîşî Ebî Delf ê fermanrewayê Kultinê kiriye ku xwediyê 100 hezar leşker bûye, bi ser de serkeftî bûye. Ev jî asta hêza desthilatdar û girîngiya hêza leşkerî nîşan dide.
Di warê aborî de, çandinî bingeheke aborî ya girîng bû ku rola xwe di bihêzkirina pêgeha aborî ya hikûmetê de lîstiye, ji ber ku deverên di bin destê wê hikûmetê de li warê berhemên çandinî, dexl û êmîş dewlemend bûye. Bi taybetî bajarên Tewrêz, Erdebîl û Meraxe ji bajarên herî dewlemend ên hikûmetê bûn. Herwisa ew bajarane bi tevnvaniyê jî dihatine naskirin. Bajarên Urmiye, Selmas û Xoyê jî ji bo hikûmetê bingeheke aborî ya baş hebûn. Bazirganiya di navbera bajarên hikûmetê de û pêwendiyên bazirganî yên Tewrêz û Urmiyê bi derveyê herêmê û hikûmetê re giraniyeke zêdetir da bingeha hikûmetê.
Herwiha di warê avedankirinê de jî rol hebû û bajarên xwe bi keleh û dîwarên xurt qahîm kiribûn da ku li hember êrîşên dagîrkeran xweragir bin. Di vî warî de Urmiye bi keleha Zêrîn ango keleha altûnî naskirî bû. Bajarên Selmas, Meraxe û Erdebîl jî, bi dîwarên bilind û bihêz hatibûne dorpêçkirin. Herwiha wê hikûmetê gelek mizgeft û dibistan jî ava kiribûn.
Ji aliyeke dinê ve gotarên xutbeyên Înê ku erkê olî û kevneşopiyeke kevnar a wê demê bû, ji aliyê fermanrewayan ve girîngiyeke taybet pê dihate danê. Di xutbeyên Înê de piştî navên xelîfeyên Ebasiyan navên fermanrewayên Rewadî dihatine xwendin. Dema ku “Toxgrol Begê Selçûqî” di sala 1054an de bajarê Tewrêzê dagîr kir, navê fermanrewaya Rewadî di xutbeyên Înê de li destpêkê piştî navê Sultanê Selçûqiyan dihat, lê ew yeka gelek pê neçû û dawî bi wê desthilatdariyê jî hat.
çavkanî:
- Mîrnişînên Kurdî yên serdema Ebasiyan, çapxaneya Çarçira ya Silêmaniyê, 2018an
- Çardeyek ji Dîroka Kurd, P. Dr. Keywan Azad Enwer, Silêmanî, 2021an
Tevgera çandî ya Kurd di sedsala bîstem de – beşa yekem
Kembera Erebî û Berxwedana Cimoyê EL Hemik
Destpêka destpêkirina dîroka Kurdistantewerê – Beşa 3yem
“Wilegewir” keleheke serdema Medan
Çîroka Duwazdeh Siwarên Merîwanê ji dîtingehek dinê ve
Avarebûn ji çiya û deştên Kurdistanê ve heta welatê Azerbaycanê (Kurdbûn)
Destpêka destpêkirina dîroka Kurdistantewerê – Beşa 2yem
[1]