خوێندنەوەیەکی مێژوویی و زانستی بۆ نەورۆز
م. ی بەختیار قاسم ڕۆستایی/ فاکەڵتی پەروەردە - زانکۆی #سۆران#
نەورۆز بۆنەیەکی نەتەوەیی و هێمای ئازادی و سەربەستی گەلێکی ستەمدیدەیە، نەورۆز (خاکەلێوە) یەکەم مانگی ساڵنامەی کوردی و سەرەتای ساڵی نوێی کوردییە و مێژووەکەی بۆ سەرەتا و دەسپێکی دامەزراندنی (دەوڵەتی ماد 700- 550 پ.ز) لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەگەڕێتەوە، هەر لەکۆنەوە نەورۆز وەک ئەفسانە و داستانێکی قارەمانییەتی گەلێکی ستەمدیدە بە چەندین جۆری جیاواز بەشێوەی پشتاوپشت گێڕدراوەتەوە. لەم لێکۆلینەوەیەدا بەپشتبەستن بە کۆمەڵێک سەرچاوەی زانستی وەڵامی کۆمەڵێک پرسیار دەدرێنەوە وەک: ئایا ڕیشەی مێژوویی بۆنەی نەورۆز بۆ چ سەردەمێک دەگەڕێتەوە؟ ئایا نەورۆز وەک چەمک و ناو بەچ واتایەک هاتووە؟ و نەورۆز چ پەیوەندییەکی بە مێژووی سیاسی و کەلتوری گەلانی ناسراو بە (هیند- و ئارییەکان)ەوە هەیە؟ هەروەها بۆ وەڵامدانەوەی کۆمەلێک پرسیاری تر لە چوارچێوەی ئەم بابەتە و زانیارییەکان شرۆڤەیان بۆ کراوە و لەکۆتاییدا ئەنجامەکانی خراونەتەڕوو.
لەڕووی مێژووییەوە بەپێی ناوەڕۆکی بەشێک لە ئەفسانە و بۆنە و یادەکانی گەلانی ناوچەی (ڕۆژهەلاتی نزیکی کۆن) بەتایبەتی گەلانی (سۆمەری و بابلی/ لە باشوری ولاتی دوو ڕووبار) بۆنە وجەژنێکی ساڵانەی تایبەتیان هەبووە کە لەسەرەتای وەرزی بەهاردا بووە کە دانیشتووانی شار و ئاواییە سۆمەرییەکان تیایدا دەردەچوون بۆشوێنی تایبەت و خۆشی و مەراسیمی تایبەتیان ئەو بۆنە بەهارییە هەبووە کەوا لای سۆمەرییەکان بە (ئەکیتو A- ke- to/) و لە زمانی ئەکەدی بەشێوەی (زاگموککۆZa- g- mu- kk-u/ ناو هاتووە)
ئەمە زیاتر وەک نەریت و بەشێک لە کەلتوری هەردوو گەلی ناوبراو بووە، نەک بە هێمای شۆرش و بەرخودان و سەرکەوتن.
بەپێی بیروباوەڕی گەلانی کۆن سروشت و هێزی سروشت کاریگەریی زۆر بەسەر لایەنی ئایین و داب و نەریت و شێوازی هزر و تێڕوانینی تاکی کۆمەڵگادا هەبووە بۆیە مرۆڤی کۆن زیاتر ئاوێتەی سروشت بووە، و لەسەردەمانی دواتر بەپێی (ئایینی زەردەشت)ی بەتایبەتی لەسەردەمی ”مادەکان/ کە بەیەکێک لە نەژاد و ڕەچەڵەکی کورد دادەنرێن و بۆ گەلانی ناسراو بە هیند- و ئەوروپییەکان دەگەڕێنەوە، “ولە بنەماکانی ئاینی زەردەشتی چوار ڕەگەزی سروشت (ئاو، هەوا، خاک، ئاگر) بە گرنگ و پیرۆز لەقەڵەم دراون ئەمەش بۆ گرنگی ئەم ڕەگەزە سروشتیانە بۆ بەردەوامی ژیان بووە، نەک بە مەبەستی پەرستش، کە هەندێ کەس لە ئێستادا بەهەڵە لەم بنەمایە تێگەیشتووە، چونکە بەهیچ شێوەیەک (ئاگر) لە ڕیزی (کۆمەلەی خواوەندان/ ناشاساتیا، ڤارۆنا، ڤیندرا، ئاهورامزدا، میترا، ...) ی کۆمەلەی گەلانی (هیند و ئارییەکان) بەتایبەتی (مادەکان) ناوی نەهاتووە، کەواتە ئاگر نەپەرستراوە بەڵکو وەک ڕەگەزێکی گرنگ بۆ سەرچاوەی (ڕووناکی و وزە) لەقەڵەم دراوە, و لەکاتی ئەنجامدانی مەراسیمی ئاینی بەتایبەتی نوێژکردن ستایشی (ئاهورامزدا) وەک هێزی چاکە و (ئەهریمەن) وەک هێزی خراپە و شەرانگیز کراوە. دەکرێ بەهۆی ئەوەی کەوا لە پەرستگاکانیاندا بەردەوام ئاگری تیا هەڵکراوە و نەیانهێشتووە دابمڕکێتەوە و لەبەرامبەر ئاگردان سرووتە ئاینییەکانیان خوێندووە بۆیە ئەم بۆچوونە هەیە کەوا گوایە ئاگریان پەرستیووە، بەلام ئەمە تەنها بۆچوونێکە و وەک باسمان کرد بەهیچ شێوەیەک ناوی ئاگر لەنیو کۆمەلەی خواوەندانی گەلانی (هیند و ئاری) نەهاتووە.
سەبارەت بە چەمک و ناوی (نەورۆز) هەندێ کەس دەلێن گوایە ئەمە ناوێکی فارسییە، ئەم بۆچوونە زانستی نییە، بەپێی توێژەر محمدامین هەورامی، ووشەی نەورۆز لە دوو بڕگە پێکهاتووە یەکیان (نو Nu) بە واتای (ئێستا/ نوکە/ هەنوکە) و لە زمانی ئینگلیزیشدا ووشەی (ناو Now) و لە فارسیشدا ووشەی (أکنون) بەهەمان واتا هاتووە، سەبارەت بە بڕگەی دووەم (ڕۆژ) بەپێی بەشێک لە توێژەران، ووشەیەکی ئاڤێستاییە و بە واتای (ڕۆشنایی) و لە هیندی کۆندا بە (ڤرەج Vraj) ولە پەهلەویشدا بە(هڤەرخ شیت) و لە زمانی فارسی نوێشدا بە (خۆرشید) هاتووە.
سەبارەت بە ناوەکانی (کاوەی ئاسنگەر) و (زوحاکی ستەمکار) کە ناویان لە داستان و هەندێجاریش وەک ئەفسانە ڕووداوەکانیان گێڕدراونەتەوە، ئەو بۆچوونەی کە هەندێ کەس پێان وایە کەوا (زوحاک) ناوی کۆتا پاشای دەوڵەتی مادە، ئەمە هەڵەیە و هیچ بنەمایەکی زانستی نییە، چونکە کۆتا پاشای دەوڵەتی ماد هەروەک مێژوونووسە گریکییەکان (هیرۆدۆت و کتزیاس) لە سەدەی پێنجەمی پ.ز باسیان لەوە کردووە کەوا کۆتا پاشای مادەکان (ئەستیاگس) بوو و ئەم پاشایە لەگەڵ فەرمانڕەوا ناوچەییە یاخییەکان و ئەو سەرکردانەی هەوڵی پشت لێکردنیان هەبووە بەتووندی سزای دەدان نەک گەلەکەی، کەواتە ناوی ئەم پاشایە هیچ پەیوەندییەکی بە (زوحاک)ەوە نییە، جگە لەمەش لەڕووی چەمکەوە فەرهەنگی زمانی فارسی ناو و ووشەی (کاوە)ی تیا نییە، بەلام ئەم ناوە لەناو فەرهەنگی زمانی کوردیدا چەندین سەدەیە بوونی هەیە.
لەڕووی مێژووی سیاسییەوە لەنێو بۆچوونەکان ئێمە ئەو بۆچوونە بە پەسەند دەزانین کەوا مێژوو نووسان و پسپۆران ئاماژەیان پێکردووە، بەپێی زۆربەی سەرچاوەکان، ئاشورییەکان لە سەردەمی دەوڵەتی نوێ بەتایبەتی لە قۆناغی ئیمپراتۆریەت (725- 612 پ.ز) پاشا ئاشورییەکان هەوڵیاندا سنووری دەوڵەتەکەیان زۆر فراوان بکەن ئەمەش لەسەر حسابی وڵاتانی دراوسێ بەتایبەتی ئەو ناوچانەی کەوتبوونە باکور وباکوری ڕۆژهەلات، (ئۆڕارتۆ, ماننائی و مادەکان /لە کوردستان) بەپێ سەرچاوەکان پاشاکانی ئاشوری چەندین جار لەشکرکێشیان کردۆتە سەر ناوچەکە و دەیان هەزار کەسیان وەک دیل و کۆیلە بردووە بۆ ولاتی خۆیان بۆ نمونە لە تۆمارێکی ساڵنامەی پاشا (تیگلات بلازەری سێەم) دا هاتووە کەوا دەڵێت ”لەشکرکیشیم کردە ولاتی ماد کە گەلەکەی بە هێز و توانا ناسراون و دوای دەستبەسەرداگرتنی ناوچەکانیان توانیم (65000) کەس لە دانیشتوانی شار و ئاواییەکاندا بەدیل بگرم و بۆ پایتەخت (نەینەوا) ی ڕاپیچ کران، “ هەروەها (سەرجۆنی ئاشوری 725- 712 پ.ز) لە تۆمارێکی خۆیدا باسی لەوە کردووە کەوا”دوای لەشکرکێشی و ملکەچ پێکردنی دانیشتووان چیاکانی باکورم بە خوێنی دانیشتووانەکەی سوور کردووە.
هەروەها بەپێی زۆربەی توێژەران بۆ نمونە ساهز و باقر، 6 پاشاکانی دەوڵەتی ئاشوری نوێ بە دڕندەترین شێوە دیلەکانیان سزاداون بەشێوەیەک کەوا بەپێی ناوەڕۆکی بەشێک لە دیمەنی سەر تابلێت و نەقش و نیگاری سەر دیواری کۆشک و تەلاری سەردەمی ئاشورییەکان وێنەکان ئەوە پشت ڕاست دەکەنەوە کەوا سەربازانی سوپای ئاشوری دوای بەستنەوەی چوار پەلی دیلەکان ئەندامانی لەشیان بەتایبەتی (گوێ، لووت، و زمان) یان دەبڕن و ئەمەش لە نووسراوی بەشێک لە پاشاکانیاندا هاتووە و ئاماژەی بۆ کراوە، 7 چەندین شەر و پێکدادان لەنیو پاشا ئاشوریەکان ودانیشتووانی کۆنی ئەو سەردەمی کوردستان (ئۆرارتۆ، ماننائی، و ماد) ەکان ڕوویداوە چەندین جار دانیشتووان هەوڵی ڕزگاری و سەربەخۆییان داوە، تاوەکو دواجار کەسایەتیەک بەناوی (دیاکۆ/ کەیقوباد) توانیویەتی دانیشتوانی ولاتی ماد لە ساڵی (700 پ.ز) یەک بخات و لەژێر دەستەیی چەندین ساڵەی زەبر و زەنگی (دەوڵەتی ئاشوری) ڕزگاریان بکات و بەمەش مادەکان توانیویانە بناغەی دەوڵەتێکی بەهێز دروست بکەن کە سنووری دەسەڵاتیان تەواوی ناوچەکانی (بانی ئێران و باکوری ولاتی دوو ڕوبار) واتە (هەموو خاکی کوردستان و چەندین ناوچی تر)ی لەخۆ گرتبوو.
کەواتە پەسەندترین بۆچوون بۆ سەردەمی (کاوەی ئاسنگەر) و چیڕۆکی ڕزگارکردنی کۆمەلگا ستەمدیدەکەی سەردەمی (دیاکۆ/ کەیقوباد) دامەزرێنەری دەوڵەتی مادە، و سەبارەت بە گۆڕانی ناوەی (کاوە) بۆ (دیاکۆ/ کەیقوباد) دەکرێ بەهۆی ئەوەی کەوا ئەو ڕووداوە لە کۆندا نەنووسراوەتەوە و تەنها وەک چیڕۆک و بەشێوەی پشتاوپشت نەوە لەدوای نەوە گێڕدراوەتەوە، ئەوا دەکرێ ناوی کەسایەتیەکە لەکاتی گێڕانەوەکان گۆڕانکاری بەسەردا هاتبووبێت بەتایبەتی کە ماوەی زیاتر لە دوو هەزار و حەفت سەد ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە.
کەواتە نەورۆز بە پێوەری مێژوویی و بەڵگە زانستییەکان لە ئێستادا پەیوەستە بە نەتەوەی کورد و هێمای نوێبوونەوە و بەرخودان و هەوڵ و تێکۆشانە.
$سەرچاوەکان$
1/ النعیمی، ڕاجحە خضر عباس، اڵاعیاد فی حضارە بلاد الرافدین (دمشق، صفحات للدراسات والنشر) 47- 48.
2/ بۆ ناوی کۆمەلەی خواوەندانی گەلانی (هیند و ئاری) یەکان وهێما و دروشمەکانیان بڕوانە: بختیار قاسم عبداللە، شارستانییەتی سەردەمی میتانی (1500- 1265 پ.ز)
نامەی ماستەری بلاو نەکراوە (زانکۆی سۆران 2017) 62- 63.
3/ بۆ زانیاری زیاتر لەسەر مەراسیمە ئاینییەکانی زەردەشتیەکان بڕوانە: الشفیع الماحی احمد، زەردەشت و زەردەشتییەکان (و: محمد حسن، لە: زمانی عەرەبییەوە، #هەولێر#، نووسینگەی تەفسیر 2019) 120- 124.
4/ دیاکۆنۆف، م. ا، مێژووی ماد لە زنجیرەی میژووی کەمبریج (و: عەبێد سەرخابی، لە: زمانی فارسیەوە، دەزگای ڕۆشنبیری جەمال عیرفان 2013) 143.
5/ بڕوانە: ڕیبر جعفر احمد البرواری، الحملات العسکریە اڵاشوریە علی کردستان (911- 612 ق.م) (#دهۆک#، دار الموکریانی 2012) 133- 136.
تێبینی: ئەم سەرچاوەیەی سەرەوە (ریبر جعفر/ الحملات اڵاشوریە علی کردستان) لەبنەڕەتدا نامەی ماستەری ناوبراوە لە فاکەڵتی ئاداب/ زانکۆی دهۆک ئەنجام دراوە.
6/ طە باقر، مقدمە فی حضارات القدیمە- المجلد الثانی (بیروت دار الوراق 2011) 436- 437، و
هاری ساغز، عضمە ێ شور (و: خالد اسعد و احمد غسان، لە: ئینگلیزیەوە، دمشق دار ڕسلان 211) 125- 128.
7/ بۆ وێنەی شێوازی سزادانی دیلەکانی (ماد و ئۆڕارتۆ) یی لەلایەن ئاشوریەکان بڕوانە:
دیاکۆنۆف، م. ا، مێژووی ماد لە زنجیرەی میژووی کەمبریج (و: عەبێد سەرخابی، لە: زمانی فارسیەوە، دەزگای ڕۆشنبیری جەمال عیرفان 2013) 81 , و احمد محمود الخلیل، تاریخ اسلاف الکرد (اربیل، دار موکریانی 2013) 224.
8/ بۆ زانیاری زیاتر لەسەر مێژووی سیاسی دەوڵەتی ماد بڕوانە: دیاکۆنۆف، م. ا (پ7) 142- 147، و احمد محمود الخلیل (پ7) 266- 270.[1]
⚠️ تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!