شارەدەگاو بیارۍ پەرچەمو هۆرامانو پانیشتیەن، بیارۍ بە سرووشتە دڵگیرەکەیش، بە جوغرافیە گرنگەکەیش، بە میانە زانستی و ماریفی و دینیەکەیش دلۍ هۆرامانی و تەمامو کوردستانیە یاگېش سەنگینەنە. مېژوو بیارۍ کونەن، بە پاو زانیاری کەس و هەم تیمە شۊڼەوار ئەشناسەکا وەڵینێوە دوورش هەن، بیارۍ خاوەنو مزگیێ کونین بە نامۍ(ئۆڵڵا هۆمەرا) کە تەئریخش مەگېڵۊوە پەی ساڵەو(23ک)، وەڵتەر بە نامۍ(هورمزگا) بیەن و (پیر محەمەڎ) نامێ سەرشۆ بیەن و چا ساڵېنە موسڵمان بیەن، پیر محەمەڎ بابا هەرە گۆرەو(مەڵڵا ئیسماعیل و بیارېن).
هەرپاسە شۊڼەوارێ زەردەشتی هەن کە دیارەن یاگۍ پەرسگایشان بیېنە بە نامۍ(ئاتەشگا)ی. دیسان شۊڼەوارێ کۊن کە قەڵاو ئاشووریەکا بیېنە بە نامۍ(کڵاوۍ ئاشووری) مڎیۊ ملوو بیارېرە.
جە ڕووە زانستی و ماریفیەکەیشۆ بە(قەسرەو عارېفا) ئەشناسیێنە، خانەقاو بیارۍ کە ساڵەو(1885ز) حەزرەتو(شېخ عومەرو بیارۍ) بناغەش نیێنە، بیەن بە مەدرەسێ ئاینی و زانستی، زیاتەر جە(364) زانێ نامدارۍ و خاوەن زانستی شەرعی و دنیایی ئەچا مەدرەسەنە یاوێنۍ پەنەو ئیجازەشان وەرگېرتەن.
خانەقاو بیارۍ یاگۍ زانستی و ماریفەتی، جە گرد یاگێوە خەڵکی ئامان و ئەچاگە فېروو ئەدەب و سلووکی بیەن، مەدرەسەو بیارۍ جە تەمەن و وېشەنە چڼەها زانێ و مەڵڵێ و شاعېرو کەسایەتیۍ نامدارېش پەروەردە کەردېنۍ، خانەقاو بیارۍ بە (ئەزهەری گولانە) ئەشناسیان، چونکم میانێ دینی و ماریفی و ئەدەبی بیەن، کە پېسە چراوێ ڕۊشنۍ جە تەماموو کوردستانینە شەوقش دیاربیەن.(مەڵڵا عەبدولکەریمی مودەڕس، مەڵڵا بەهاو بیارۍ، مەڵڵا ئیبراهیم و بیارۍ، مەڵڵا ئیسماعیل و بیارۍ) نمونەو زانا نامدارەکانۍ.
مەکتەبەو خانەقاو بیارۍ چڼەها عینوانو کتېباش چەنە بیېنۍ کە دەگمەنۍ و گرنگۍ بیېنۍ، مېژوو باعزێشا مەگېڵۊوە پەی سەردەموو خەلافەتی عوسمانی کە بە دیاری کیاستېنېشا پەی خزمەتو(شېخ عومەر زیائەدینی). دماتەر فاڕێنېشاوە پەی مەکتەبەو ئەوقافی جە شارو سلېمانی. بیارۍ بە(بیارۍ شەریفە) ئەشناسیێنە، چونکم شەرەفمەندەنە بە بیەی (یەرۍ تاڵە مووا) پېخامئاوەرو ئیسلامی.
بیارۍ چڼەها شۊنەوارېش چەنەنۍ کە ڕەنگە مېژووشان گېڵۊوە پەی زەمەنە وەڵینەکا، هەر یاگێشا پەی وېش یادگاریێ و باسێش سەرەن.
1. تەختەو بەڵقیسی: یاگێ وەشەی تەختە، چواردەورش بە هانەو دارودرەخت گیریان، بە مەڵامەتو وەشیش هامنامو(تەخت و بەڵقیسۍ_ بەڵقیسەو سەردەمو حەزرەتو سڵېمانیش) دریان پەنە.
2. تەختەو چېڕا: تەخت و چېر ڕای.
3. تەختە قەرەچی: دیارەن تەختایێ بیەن کاروان و قەرەچیا ئەچاگە لاشادان.
4. کەمەرسەلارە: تەوەنێ تەختەی گەورۍ مەگنۊ سەرو ڕاو دەرەو واری، وەردەمش باخ و فەتاح بەگیەن، توولەڕێوە جە سەرەتاو بیارېوە دلۍ دارو درەختیرە دەسپەنەکەرۊن و مەیاۊو (تەوەنەو کەمەرسەلارەی) و چاگەیچۆ دلۍ باخەکارە مەیاۊو تافا. فرەو ڕاویەرەکا وەختێ مەیاوانە سەروو تەوەنەو کەمەرسەلارەی، ئانېچە کە دەرەو واریۆ دەمەو وېرەگانە مەگېڵاوە، وچانێ مڎاو نیشارە، تەماموو دەرەو بیارۍ وەردەمشانە دیارەن، لاکەردەیۆ پەی بیارۍ، هەم بیارۍ و هەم دەگایەکاو(کەیمنە و هانەگەرمڵە) مەپېویان، دیمەنێ سەرنج کېشەن. کاردۆخی شاعېر وەختێ پېسە ڕاویەرێ یاوان سەرو تەوەنەکۍ خەیاڵی شاعېرانەش جمان و ئاواتێ گۆرەش جە ئەندېشەو وېشەنە خولقنان.
لەسەر پەردەی دڵ وېنەت دیارە
جوانیت باس ناکرێ (کەمەرسەلارە)
شوێنی ڕوانگەت یەکجار ڕەنگینە
ئاسۆی لای سەرووت شاخی بەفرینە
هەر لە ژوور (کەیمنە) تا (دەرەقەیسەر)
باخ و باخاتی، بەردەمتە یەکسەر
هەوایش تا بڵێی پاک و بێگەردە
چاو قەد تێرنابێ لەو شاخ و هەردە
خۆ بە تایبەتی وەختی بەهاران
هەتا چاو کارکات، خەیمەی گوڵاڵان
دماتەر ماچۊ:
ئاواتم وابوو جادەی بیارە
لە (تافا) بێتە (کەمەرسەلارە)
بە ناو باخانا ئۆتۆمبیل بڕوات
تەپی نیعمەت و قەڵاو و کاوات
نامۍ(کەمەرسەلارەی) جە (کەمەرو سالاریۆ) ئامان، کە دیارەن موڵکو سالار نامێ بیەن.
تەوەنەو کەمەرسەلارەی دیسان (یاگەیادگاریێن) پەی ڕاویارەکا، فرېشا سەروو تەوەنەکېوە یادگاریێ، یام بەروارێ منویسان.
بیارۍ چن(تەپێ)ش چەنەنۍ بە نامەکا(تەپو تلەوەری، تەپو نیعمەتی، تەپو ئەحلەی، تەپە تایلۍ، تەپە قوتە).
مەڕە یام مەڕۍ کە نشانۍ ژیوای کۊنینە جە هەر ناوچێوەنە، بیارېچ چن مەڕێش چەنەنۍ کە کۊنی ژیوای جە بیارېنە سەلەمنا(مەڕەو مامەنی، مەڕە دووەلنگۍ،....).
بیارۍ بېجگە دەرێوە گەورەی کە جە هۆرامانو وەرکۆتیۆ سەرچەمەگېرۊن، چڼین(هانۍ)ش چەنەنۍ:
1. هانەو حامېڎی(سەرچەمەو ئاوەو بیارېن)
2. هانەو مێڎانی
3. هانەوا
4. هانەو فەقیا(ساڵەکاو زووی فەقیۍ خانەقای چاگە نیشتېنېرەو هەم دەرسشا وانان و هەم سەیرانشا کەردەن)
5. هانە گەنا
واچۍ(دەرەی) دوۍ مانێش هەنۍ، هەم بە ماناو(چەمی) ماچمۍ چەمی بیارە، هەم بە ماناو(باخی و ئاوۍ)، پەی نمونەی(دەرەو سەری، دەرەو واری، دەرەمەرزەوانە، دەرە قووڵ).[1]