ناونیشان: کاری بکەردیار و بکەرنادیار لە ڕێزمانی کوردیدا
ئامادەکردن: م. #ئیدریس هاشمی#
بکەردیار: ئەو کارەیە کە بکەرەکەی لەناو ڕستەدا ئاشکرا و دیارە. یان ئەو کارەیە کە یەکسەر دەخرێتە پاڵ (بکەر)ەکەی و لەناو ڕستەکەشدا باس دەکرێت.
کاروان پەنجەرەکەی شکاند.
کێ پەنجەرەکەی شکاند؟ (کاروان)
کاروان بکەرە، واتە ئەو کەسەی کە کارەکەی ئەنجام داوە و لە ڕستەکەدا دیارە.
نموونەی تر:
نەسرین جلەکەی شوشت.
(نەسرین بکەرە) کێ کارەکەی ئەنجام داوە؟ نەسرین
$بکەرنادیار$: ئەو کارەیە کە بکەرەکەی لەناو ڕستەدا دیار نییە و باس نەکراوە واتە لە ڕستەی بکەرنادیار، ئێمە نازانین کێ کارەکەی ئەنجام داوە! لە ڕستەی بکەرنادیار، (بەرکارەکە) دەبێتە جێگری بکەر. بۆ نموونە هەر ئەو ڕستەکەی سەرەوە کە بکەردیار بوو ئێمە بیکەینە بکەرنادیار:
1- کاروان پەنجەرەکەی شکاند. (بکەردیار)
پەنجەرەکە شکێنرا. (بکەرنادیار)
2- شادی گوڵەکانی چاند. (بکەردیار)
گوڵەکان چێنران. (بکەرنادیار)
خاڵێکی گرنگ: لە ڕستەی بکەرنادیار،
بەرکار “مفعول” دەبێتە جێگری بکەر.
$هەنگاوەکانی گۆڕینی ڕستە، لە بکەردیار بۆ بکەرنادیار:$
1- لادانی بکەری ڕستەکە و هەر جێناوێک کە بۆ بکەر بگەڕێتەوە.
2- دانانی بەرکار لە شوێنی بکەر و ناوی دەنێین: (جێگری بکەر). (دەستکاریی تاک و کۆ و ناسراو و نەناسراویی بەرکارەکە ناکەین.)
3- سەیری کارەکە دەکەین، ئەگەر کارەکە (ڕابردوو) بوو، ئەم ڕێسایەی هەیە: (ڕەگی کار + ڕا)
4- ئەگەر کارەکە (ڕانەبردوو) بوو، ئەم ڕێسایەی هەیە: (دە+ ڕەگی کار + ڕێ) بۆ نموونە:
کوڕەکە وانەکەی نووسی. (ئەم ڕستەیە بکەردیارە، ئێمە دەیکەینە بکەرنادیار):
1) بکەر (کوڕەکە) دەسڕینەوە وانەکەی نووسی.
هێشتا بکەر لە ڕستەکەدا هەیە جێناوی (ی) بکەرە، ئەویش دەسڕینەوە لەبەر ئەوەی دەگەڕێتەوە بۆ بکەر.
بەرکار وەکوو خۆی دادەنێین دەبێتە جێگری بکەر (وانەکە)
2) کارەکە ڕابردووە (نووسی)، بەپێی ڕێسای ژمارەی
(3) دەیگۆڕین بۆ بکەرنادیار (نووس+را = نووسرا).
وانەکە نووسرا. (بکەرنادیار)
لەم 2 نموونەی خوارەوە کارەکە لە ڕستەی بکەردیار ڕانەبردووە. کەواتە لە ڕێسای ژمارەی (4) بۆ بکەرنادیار کەڵک وەردەگرین: دە+ڕەگی کار+رێ
جووتیار زەوییەکە دەکێڵێت. (ڕستەکە بکەردیارە و کارەکە ڕانەبردووە)
– بکەر (جووتیار) دەسڕینەوە.
– بەرکار (زەوییەکە) دەبێتە جێگری بکەر.
– کارەکە (دەکێڵێت) ڕانەبردووە بەپێی ڕێسای ژمارەی(4) کاری بکەرنادیاری لێ دروست دەکەین.
دە + کێڵ + ڕێ
زەوییەکە دەکێڵرێ/ دەکێڵرێت. (بکەرنادیار)
ئازاد نەمام دەچێنێت. (بکەردیار ڕانەبردووە)
نەمام دەچێنرێ/ دەچێنرێت. (بکەرنادیار)
$شرۆڤەی زیاتری بکەردیار و بکەرنادیار:$
1) ئازاد پەنجەرەکەی شکاند.
2) پەنجەرەکە شکێنرا.
پێشتر زانیمان کە کاری تێپەڕ، ئەو کارەیە کە بەهۆی وشەیەکی ترەوە واتای ڕستەکە تەواو دەکات و دەبێتە بەرکاری کارەکە، ئەم ڕاستییە لە ڕستەی (1) بەدی دەکرێت: لە ڕستەی 1 (ئازاد) کە (بکەر)ە، کارێکی کردووە و ئەرکی کارەکەی یەکسەر کەوتۆتە سەر، (پەنجەرەکە)و بووە بە بەرکاری کاری (شکاند)و واتای ڕستەکەشی تەواو کردووە.
ئازاد: بکەر (فاعل)
پەنجەرەکە: بەرکار (مفعول)
شکاند: کار (فعل)
بەڵام لە ڕستەی 2 لەبەر ئەوەی نەمانزانیوە کێ (پەنجەرەکەی شکاند)ووە یان نەمانویستووە ناوی (ئازاد) بێنین کە (بکەر)ی کارەکەیە، لەبەر ئەوە ڕستەکەمان لە شێوەی ڕستەی نادیار دەربڕیوە. بۆ ئەم مەبەستەش، (بکەر)ی کارە ئاشکراکە و هەر وشەیەک کە پەیوەندیی بە (بکەر)ەکەوە هەبێت لەناو ڕستەکەدا، لای دەبەین و (بەرکار)ەکە دەخەینە شوێنی بکەر و هەروەها کارەکە دەخەینە شێوەی کارێکی نادیارەوە، بەم پێیە ڕستەکە دەبێتە: (پەنجەرەکە شکێنرا)و (پەنجەرەکە) دەبێتە (جێگری بکەر)ەکە.
1) کوڕەکان وانەکانیان نووسییەوە.
2) وانەکان نووسرانەوە.
لە ڕستەی 1، بۆ گۆڕینی کاری بکەردیار بۆ کاری بکەرنادیار، بکەر لادەبەین و (بەرکار)ەکە دەچێتە شوێنی (بکەر).
پێویستە بەپێی کەس و ژمارەی جێگری (بکەر)ەکە، کارە نادیارەکەش بگۆڕێت، لەبەر ئەمە ڕستەکە دەبێتە: (وانەکان نووسرانەوە).
جووتیارەکە زەوییەکە دەکێڵێت.
زەوییەکە دەکێڵرێت.
تاڤگە نامەکانی دەخوێنێتەوە.
نامەکان دەخوێنرێنەوە.
لە ڕستەکانی سەرەوە کاری (دەکێڵێت) و (دەخوێنێتەوە) دوو کاری ڕانەبردووی تێپەڕن. لەبەر ئەوەی (بکەر)ەکانیان ئاشکران، بۆ گۆڕینی ئەم جۆرە کارانە، (بکەر)ەکان لەناو ڕستەکاندا لادەبەین و (بەرکار)ەکان دەخەینە شوێنیان و کارەکانیش وا بەکار دەهێنین: (دەکێڵرێت، دەخوێنرێنەوە)
– نیشانەی (رێ) کە بۆ ڕانەبردووە.
– جێناوی لکاوی (ێت) کە دەچێتە سەر (رێ) و دەبێتە: (رێت)
تێبینی:
هەندێ کار، کاتێ دەکرێن بە بکەرنادیار لە دەستوور لادەدەن، لەبەر ئەوەی بە (ڕەگی کار) ناکرێن و لە (قەدی چاوگ)، بکەرنادیاریان لێ دروست دەکرێت:
بۆ نموونە: چاوگی (گوتن)
ئێمە ناتوانین بۆ چاوگی (گوتن)، لە ڕەگەکەی بکەرنادیار دروست بکەین:
ڕەگی گوتن/ دە + ڵێ + م/ (ڵێ)
ڵێرا ❌
دەڵێرێ ❌
کەواتە لە قەدەکەی، بکەرنادیار دروست دەکەین: چاوگی گوتن/ گوتن – ن 👈قەدەکەی (گوت)
ڕابردوو: قەد + ڕا (گوت+ ڕا = گوترا)
ڕانەبردوو: دە+ قەد+رێ (دە + گوت + ڕێ = دەگوترێ)
هێمن هۆنراوەکەی گوت.
هۆنراوەکە گوترا.
مامۆستا وانەکەی گوت.
وانەکە گوترا.
ڕابردووی بکەرنادیار گوترا
ڕانەبردووی بکەرنادیار دەگوترێ
ساکار گۆرانییەکە دەڵێت.
گۆرانییەکە دەگوترێت.
نموونەی تر: چاوگی (ویستن)
ڕابردوو: قەد + ڕا (ویست + ڕا) = ویسترا
ڕانەبردوو: دە + قەد + ڕێ (دە + ویست + ڕێ) دەویسترێ
مينا گوڵەکەی ویست.
گوڵەکە ویسترا.
لاڤان پەرتووکەکەی دەوێت.
پەرتووکەکە دەویسترێت.
$تێبینی:$
لە گۆڕینی ڕستە لە بکەردیار بۆ بکەرنادیار پێویستە بەوردی سەرنجی تاک و کۆی جێگری بکەر بدەین. بەو پێیە ئاگاداری (ژمارە و کەسی) کارە بکەرنادیارەکە بين. بۆ نموونە:
کاروان وانەکەی نووسی.
وانەکە نووسرا. ✅
پێویست ناکات بڵێین وانەکان نووسران. لەبەر ئەوەی لە ڕستەکە (وانەکە)یە نەک وانەکان. بەڵام ئەگەر ڕستەکە وا بوایە: کاروان وانەکانی نووسی.
وانەکان نووسران. ✅
$تێبینی:$
تەنها ئەو ڕستانە دەکرێن بە بکەرنادیار کە کارەکەیان (تێپەڕ) بێت. ئەگەر ڕستەیەک کارەکەی تێنەپەڕ بێت، بە هیچ شێوەیەک ناکرێت بە بکەرنادیار لەبەر ئەوەی لە کاری تێنەپەڕ، بەرکارمان نییە. بۆ نموونە:
✅ سروور هات.
بکەر (سروور) دەسڕینەوە چ دەمێنێتەوە؟ هات/ (هات) کاری تێنەپەڕە و بەرکارێک نییە بیکەینە جێگری بکەرەکە، کەواتە بکەرنادیاری لێ دروست نابێت.
$تێبینی:$
لە کاتی گۆڕینی ڕستە بۆ بکەرنادیار ئەگەر (ڕەگ) کۆتایی بە (پیتی بزوێن) هاتبوو، ئەو گۆڕانکارییانە ڕوو دەدەن:
1- بزوێنی (ێ، ە) لەناو دەچن:
دانان ڕەگەکەی (دانێ)
کاری بکەرنادیار دانێ + ڕا = دانێرا/ (ێ) لەناو دەچێت (دانرا)
لەبەر ئەوەی لەڕووی دەربڕینەوە ناگونجێت بڵێین:
کتێبەکە دانێرا❌
کتێبەکە دانرا ✅
کردن ڕەگەکەی (کە)
کاری بکەرنادیار کە + ڕا = کەرا
(ە) لەناو دەچێت (کرا)
زەوییەکە کەرا بە ماڵ. ❌
زەوییەکە کرا بە ماڵ. ✅
2- لە کاری بکەرنادیار، ئەگەر ڕەگ کۆتایی بە پیتی بزوێنی (ۆ) هاتبوو، دەگۆڕێت بۆ (و). بۆ نموونە چاوگی خواردن:
ڕەگەکەی دەبێتە خۆ
خۆ + ڕا = خۆرا
ۆ دەگۆڕێت بۆ (و) (خورا)
ئیدریس ماکارۆنییەکەی خوارد.
ماکارۆنییەکە خورا.
ئیدریس ماکارۆنییەکە دەخوات.
ماکارۆنییەکە دەخورێت.
$تێبینی:$
کاری بکەرنادیار بۆ کاتی ڕابردوو، هەموو دەمەکانی کاری ڕابردووی هەیە:
$(ڕابردووی نزیک) ڕەگی کار + ڕا$
گوڵەکە چێنرا. چێن + ڕا
سارا وانەکەی نووسی.
وانەکە نووسرا. نووس + ڕا
$(ڕابردووی دوور) ڕەگی کار + ڕا + بوو$
✅ گوڵەکە چێنرابوو. چێن + ڕا + بوو
ئەوان ئاگرەکەیان هەڵکردبوو.
✅ ئاگرەکە هەڵکرابوو. هەڵکە + ڕا + بوو
(ە لەناو دەچێت) هەڵکرابوو
$(ڕابردووی بەردەوام) دە + ڕەگی کار + ڕا$
هانا گوڵەکەی دەچاند.
✅ گوڵەکە دەچێنرا. دە + چێن + ڕا
سانا نانەکەی دەخوارد.
✅ نانەکە دەخورا. دە + خو + ڕا
$(ڕابردووی تەواو) ڕەگی کار + ڕا + وە$
✅ گوڵەکە چێنراوە. چێن + ڕا + وە
جووتیارەکە زەوییەکەی کێڵاوە.
✅ زەوییەکە کێڵراوە. کێڵ + ڕا + وە
$تێبینی:$
ڕەگی ئه و کارانەی کە کۆتاییان بە (ر، ڕ) هاتووە، (د) دەخرێتە نێوان ڕەگی کارەکە و نیشانەی نادیار، بۆ ئاسانکاری لە دەربڕیندا. بۆ نموونه:
چاوگی (ناردن) ڕەگەکەی دەبێتە: (نێر)
ڕابردووی بکەرنادیار نێر + ڕا = نێررا
بۆ ئاسانکاری لە دەربڕیندا دەڵێین:
نێر + د + ڕا (نێردرا) ✅
ڕانەبردووی بکەرنادیار:
دە + نێر + ڕێ دەنێررێ
بۆ ئاسانکاری لە دەربڕیندا دەڵێین:
دە + نێر + د + ڕێ
(دەنێردرێ) ✅
چاوگی (بڕین)
ڕەگەکەی دەبێتە بڕ
ڕابردووی بکەرنادیار بڕ + ڕا = بڕرا
بۆ ئاسانکاری لە دەربڕیندا دەڵێین:
بڕ + د + ڕا
(بڕدرا) ✅
ڕانەبردووی بکەرنادیار دە + بڕ + ڕێ = دەبڕرێ
بۆ ئاسانکاری لە دەربڕیندا دەڵێین:
دە + بڕ + د + ڕێ
(دەبڕدرێ) ✅
$پوختەی بابەتی بکەردیار و بکەرنادیار:$
کاری بکەردیار: ئەو کارەیە کە بکەرەکەی لە ڕستەدا بوونی هەیە. بۆ نموونە:
کاروان پەنجەرەکەی شکاند.
کاری بکەرنادیار: ئەو کارەیە کە بکەرەکەی دیار نییە و (بەرکار) بووە بە جێگری. بۆ نموونە:
پەنجەرەکە شکێنرا.
تەنها ئەو ڕستانە دەکرێن بە بکەرنادیار کە کارەکەیان (تێپەڕ) بێت.
شیرین وانەکەی نووسی. (کاری تێپەڕ)
وانەکە نووسرا. (بکەرنادیار)
بەگشتی کاری بکەرنادیار لە (ڕەگی کار) دروست دەکرێت، بەڵام هەندێک کار هەن لە دەستوور لادەدەن و بە (قەدی چاوگ) دروست دەکرێن.
بۆ نموونە: چاوگی (گوتن / قەد: گوت)
گوترا ✅
دەگوترێ ✅
لە ڕەگی گوتن (ڵێ)، بکەرنادیار دروست ناکرێت:
ڵێرا ❌
دەڵێرێ ❌
[1]