قوتابخانەی ستۆیکی و ستۆیکیسیزم، کاریگەری لە فەلسەفەی ڕۆژئاوایی دا
شرۆڤە و توێژینەوەی: #دڵشاد کاوانی#
ستۆیسیزم، قوتابخانەیەکی فەلسەفەی یۆنانییە کە لە جیهانی کۆنی ڕۆما و یۆنان تا سەدەی سێیەمی زایینی گەشەی کرد.
ستۆیسیزم لە ئەسینای پایتەخت لە سەرەتای سەدەی سێیەمی پێش زایین لەلایەن ئەسینا کەنعانییەوە دامەزراوە، کە بە توندی لە ژێر کاریگەری هەندێک فێرکاری سوکراتدا بووە. لە بەرامبەردا فیزیای ستۆیکی لەسەر بنەمای فێرکاری هێراکلیتۆس دامەزراوە. ستۆیسیزم، لە سەرووی هەموو شتێکەوە، فەلسەفەی ئەخلاقی کەسییە کە لە سیستەمی لۆژیکی و تێڕوانینی خۆیەوە بۆ جیهانی سروشتی پێکهاتووە.
بەپێی فێرکردنەکەی، ڕێگای بەختەوەری ئەوەیە کە خەڵک ئەم ساتەوەختە وەک دیاری وەربگرین، نەک ئازادی بە خۆمان بدەین بۆ کۆنترۆڵکردنی هەستەکانی وەک بەدواداچوون بۆ چێژ یان ترس لە ئازار، بۆ ئەوەی پشکی خۆمان لە جیهان و بەشداریکردنمان لە خەبات بۆ سروشت، لەسەر بنەمای مامەڵەکردنی دادپەروەرانە لەگەڵ ئەوانی تر.
ستۆیکەکان بە تایبەتی لەوە بەناوبانگن کە مرۆڤ تاکە چاکەیە و شتە دەرەکییەکانی وەک تەندروستی و سامان و چێژ لە ڕاستیدا باش نین یان خراپ نین، بەڵکو وەک ئامرازێک بۆ ئەنجامدانی چاکە بەهایان بۆ دانراوە. بەم پێیە نەریتی ستۆیسیزم لەگەڵ ئەخلاقی ئەرستۆ، دیدێکی بنەڕەتی و بنەڕەتی بۆ ئەخلاقی چاکەی ڕۆژئاوا پێکدەهێنێت.
هەروەها ستۆیکەکان پێیان وابوو کە هەندێک هەست و سۆزی وێرانکەر بەهۆی هەڵەی ئیستدلالەوە دروست دەبن، کە پێیان وابوو کە مرۆڤەکان دەبێ هەوڵی پشتگیریکردنی ئیرادەیەکی سروشتی بدەن (کە پێی دەوترێت پرۆهایرێسیس) واتا (لێکدانەوەی ئەم دروشمە دەتوانێت دیاردە جیاوازەکان ڕوون بکاتەوە). ئەوان وای بۆچوون کە فەلسەفەی مرۆڤ لە شێوازی ژیانیدا بە باشترین شێوە ڕەنگ دەداتەوە نەک لە قسەکانیدا.
بۆ ئەوەی مرۆڤ ژیانێکی باش بژی، پێویستە لە یاساکانی ڕێکخستنی سروشتی تێبگات، چونکە ستۆیکەکان لەسەر ئەوە هاوڕابوون کە ڕەگ و ڕیشەی هەموو شتێک بە سروشتەوە بەستراوەتەوە.
زۆرێک لە ستۆیکیەکان وەک سێنێکا و ئیپیکتیتۆس دەیانگووت کە پیاوی دانا دەبێ لە بەرامبەر ناخۆشیدا لە ڕووی سۆزدارییەوە جێگیر بێت، چونکە تەنیا خێر هەیە بۆ بەختەوەری. ئەم باوەڕە هاوشێوەی دەستەواژەی ئاشتی ستۆیکی یان سەبرێکی ستۆیکییە، بەڵام ئەم دەستەواژەیە تەنیا لەلایەن هەموو ستۆیکییە ئەخلاقییەکانی ڕادیکاڵەوە دەتوانرێت بە تەواو ئازاد هەژمار بکرێت و ئەو تێڕوانینە لەخۆناگرێت کە هەموو ناتەواوییە ئەخلاقییەکان بە تەواوی بێکەڵکن.
لە سەرەتای دامەزراندنیەوە، باوەڕی ستۆیکی لە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمدا بەربڵاو بووە، ئیمپراتۆر مارکۆس ئاوریلیۆس لەنێو لایەنگرانیدا بووە. کاتێک مەسیحییەت لە سەدەی چوارەم بوو بە ئایینی دەوڵەت، ئاراستەی ستۆیکیزم بە سەختی دەرکەوت. بەدرێژایی سەدەکان چەندین جار بەرزبووەتەوە، بەتایبەتی لە سەردەمی ڕێنێسانس (نیو-ستۆیکیزم) و سەردەمی نوێ (ستۆیکیزمی ئێستا) کە شایەنی سەرنجی لێ گرتنە.
$- ئیتیمۆلۆژی ستۆیکیسیزم$
وشەی ستۆیک لە وشەی یۆنانی کۆن stōïkos وەرگیراوە کە بە واتای ستۆیک [پۆرتیک یان بوێرتر] دێت. وشەی یۆنانی بۆ پۆیکیلی ستۆیکی لە ئەسینا، یان شوێنێک کە پێی دەوترێت ستۆای ڕازاوە، لەلایەن فەیلەسوف کیتیۆس زینۆنەوە فێرکرابوو، کە لە سەردەمی خۆیدا لێرەدا ستۆیکیزمی دامەزراند.
$- خاڵە سەرەکییەی ستیۆکیسیزم$
فەلسەفە بەڵێنی مرۆڤ نادات هیچ کام لە شتە دەرەکییەکان دابین بکات، ئەگەرنا ئەو ئۆبژەی لە دیوەکەی تری بابەتەکەدا دەناسییەوە کە لەگەڵیدا دەگونجێت. ماددەی دارتاش وەک دار وایە، برۆنزی پەیکەرتاشێکە، بابەتی هونەری ژیان، ژیانی هەمووانە.
$- ئیپیکتۆر، گوتارەکانی ستۆیکی$
ستۆیکەکان ڕوانگەیەکی یەکگرتوویان پێشکەش بە جیهان کرد بۆ لۆژیکی فۆرماڵی و فیزیای مۆنیستی و ئەخلاقی سروشتی. لە نێویاندا جەختی لەوە کردەوە کە ئەخلاق جێگەی سەرنجی سەرەکی مەعریفەی مرۆڤە. بەڵام فێرکارییە فەلسەفییەکانی ئەوان زیاتر جێگەی سەرنجی فەیلەسوفەکانی دواتر بوو.
$- ئەخڵاق لە ستۆیسیزم$
ستۆیسیزم فێرت دەکات کە پێویستە پەرە بە خۆکۆنتڕۆڵکردن و خۆکۆنتڕۆڵ بدەیت بۆ ئەوەی بەسەر هەست و سۆزە تێکدەرەکاندا زاڵ بیت؛ بە پێی ئەم فەلسەفەیە، پاک بوون و خاوەن بیری ڕاست ڕێگەمان پێدەدات لە عەقڵی گشتگیر (لۆگۆس) تێبگەین.
لایەنی سەرەکی ستۆیکیزم باشترکردنی خۆشگوزەرانی ئەخلاقی و ئەخلاقی مرۆڤە: میهرەبانی ئەو ئیرادەیە کە لەگەڵ سروشتدا هاوئاهەنگە. ئەم پرسە بۆ بواری پەیوەندییەکانی نێوان کەسیش دەگرێتەوە؛ ئازادی لە ئیرەیی و ئیرەیی و ئیرەیی تەنانەت لە کۆیلەبوون بە کۆیلەکان، چونکە هەموو مرۆڤەکان لە سروشت دەرچوون.
ئەخلاقی ستۆیکی بانگەشە بۆ ڕوانگەیەکی دیاریکراو دەکات، واتە ڕووداوەکان پشت بە هەندێک مەرجی پێشوەختە دەبەستن؛ سەبارەت بەو کەسانەی کە فەزیلەتی ستۆیکیزمیان نییە، کلینز جارێک وتی: پیاوێکی خراپەکار وەک سەگێک کە بە گالیسکێکەوە بەستراوەتەوە، ناچارە بچێتە هەر شوێنێک بچێت. لە بەرامبەردا ستۆیکی خێرخواز، ئیرادەی خۆی دەگۆڕی و لەگەڵ جیهاندا دەیگونجێنێت، و بە گوێرەی ئیپیکتیتۆس نەخۆش، بەڵام دڵخۆش، لە مەترسیدایە، بەڵام هێشتا دڵخۆشە، لە جێگەی مەرگدا، بەڵام هێشتا دڵخۆشە، نەفرەت لێکراو، دڵخۆش، دەربەدەر، بەڵام بەم شێوەیە، ئیرادەیەکی تاکەکەسی تەواو سەربەخۆ دروست دەکات، لە هەمان کاتدا گەردوونێک بە توندی لەلایەن یەک یەکە دیاری کراوە.. دواتر ئەم بۆچوونانە بە پانتائیزمی کلاسیکی ناوزەد کران (لەلایەن فەیلەسوفی هۆڵەندی باروخ سپینۆزا وەرگیراوە).
$- مێژووی ستۆیسیزم$
ستۆیکیزم پێش هەموو شتێک لە نێو نوخبەی خوێندەواری جیهانی هێلینیستی و ئیمپراتۆریەتی ڕۆمدا بەناوبانگ بوو.[
لە نزیکەی ساڵی 301 پێش زایین دەستی پێکرد، زینۆ ستۆا دەستی کرد بە فێرکردنی فەلسەفەی خۆی لە پۆیکیلێ (ستۆای ڕازاوە). ئەم شوێنە، واتە بۆ ڕێزلێنان لە ستوا، دەستی کرد بە ناونانی فەلسەفە ستۆیسیزم (ستۆیکیزم). زینۆن بە پێچەوانەی قوتابخانە فەلسەفیەکانی دیکەی ئەو سەردەمە، وەک ئیپیکوریەکان، بڕیاریدا فێرکارییەکانی بە ئاشکرا بڵاوبکاتەوە. لە بەرامبەردا ستۆا لەم ستوونە کراوەیەدا شوێنێکی هەیە کە ڕووی لە گۆڕەپانی سەرەکی ئەسینای پایتەخت کردووە، ئاگۆرا.
بیرۆکەکانی زینۆن لە کینیکەکانەوە سەریان هەڵداوە و دامەزرێنەریان ئەنتیشێن خوێندکاری سوکرات بووە. کاریگەرترین لایەنگری زینۆن، کریسیپۆس، ئێستا خەریکی پێکهێنانی ئەو شتەیە کە پێی دەوترێت ستۆیکیزم. سەرنجی دوا ستۆیکی ڕۆمانی ئەوە بوو کە بە هاوئاهەنگی لەگەڵ گەردووندا بژین (هیچ کۆنتڕۆڵێکی ڕاستەوخۆ بەسەریدا نییە).
زانایان بەگشتی مێژووی ستۆیسیزم بەسەر سێ قۆناغدا دابەش دەکەن:
-یەکەم:. ستۆای پێشوو، لە زینۆنی دامەزرێنەرەوە تا ئەنتیپاتەر.
-دووەم:. ستۆای ناوەڕاست و پانێتیۆس و پۆزیدۆنیۆم لەخۆدەگرێت.
-سێیەم :. هەر دەچنە قۆناغی دووەمیان بریتین لە ستۆا، موسۆنیۆس ڕوفۆس، سێنێکا، ئێپیکتێتۆس و مارک ئاوریلیۆس.
هیچ کام لە خزمەتەکانی فەیلەسوفەکانی ستۆیکی کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دوو قۆناغی یەکەم بە تەواوی نەپارێزراوە. تەنیا دەقە ڕۆمانییەکانی کۆتایی سەردەمی ستۆیکی لە ژیاندا مابوون.
$-لۆژیکی دەربڕین لە ستۆیکی$
یەکێک لە مامۆستاکانی زینۆن بە ناوی دیۆدۆرۆس کرۆن فۆرمێکی لۆژیکی داهێنا و پەرەی پێدا کە ئێستا پێی دەوترێت لۆژیکی لۆژیکی پرۆپۆزیناڵ، کە زۆر جیاوازە لە لۆژیکی چەمکەکانی ئەرستۆ، کە لەسەر بنەمای لێکدانەوەکان دامەزراوە. دوای ماوەیەک، کریسیپۆس سیستەمێکی پەرەپێدا کە دواتر بە لۆژیکی ستۆیکی ناسرا، کە سیلابیستیکی ستۆیکی لەخۆگرتبوو کە دەکرا بە ڕکابەری سیلۆجیزمەکانی ئەرستۆ هەژمار بکرێت. لە سەدەی بیستەمدا، گرنگیدان بە لۆژیکی ستۆیکی دووبارە سەریهەڵدایەوە، چونکە لەم کاتەدا خزمەتگوزارییە گرنگە نوێیەکان لە لۆژیکدا لەسەر بنەمای لۆژیکی لێکدانەوە بوو. بە گوێرەی سوزانا بۆبزن، لێکچوونە سەرنجڕاکێشەکانی نێوان لۆژیکی فەلسەفی هریسیپ و ئەو لۆژیکە کە لەلایەن گۆتلۆب فرێجەوە پەرەی پێدراوە، بە تایبەتی سەرنجڕاکێشن.
بێبزۆن هەروەها ئاماژە بەوە دەکات: “هریسیپ لە کتێبە 300 بەرگییەکەیدا کتێبێکی نووسیوە کە باس لە نزیکەی هەموو بابەتێکی لۆژیکی ئەمڕۆ دەکات، لەوانە تیۆری کردەی قسەکردن، شیکاری ڕستە، جێناوی تاک و فرەیی، جۆرەکانی پێشبینی، ئیندێکس، بوون، بوونگەرایی و هتد.، ئینکاری، جیابوونەوە، دەربڕینی مەرجدار، دەرەنجامە لۆژیکییەکان، هەردوو فۆڕمی ڕەوای ئارگیومێنتەکان، تیۆری لێبڕین، لۆژیکی ڕستە، لۆژیکی مۆداڵی، لۆژیکی کات، لۆژیکی زانستی، لۆژیکی گریمانەیی، هەردووکیان لۆژیکن.
$- ماددە لای ستۆیکیسیزم$
بەپێی ستۆیکەکان هەموو ژیان ماددییە، بەڵام هەموو شتەکان وا نین. هەرچەندە جیاوازی نێوان ئۆبژەی ئەبستراکت و کۆنکرێتیان قبوڵ کرد، بەڵام لەگەڵ باوەڕی ئەرستۆدا نەبوون بە بوونی پاکی ناماددی. بەم شێوەیە، ئەوان لەگەڵ بیرۆکەی ئەناکسۆگۆردا هاوڕا بوون - کە ئەگەر شتێک گەرم بێت، هۆکارەکەی ئەوەیە کە تەنە گەرمە گشتگیرەکە تێیدایە - ئەرستۆش قبوڵ دەکات. بەڵام بە پێچەوانەی ئەرستۆ ئەم بیرۆکەیەیان فراوانتر کرد بۆ ئەوەی لەگەڵ هەموو ڕووداوەکاندا بگونجێت. بەم شێوەیە ئەگەر تەنەکە سوور بێت، هۆکارەکەی ئەوەیە کە تەنێکی سووری گشتگیر دەچێتە ناو ئۆبژەکەوە. ئەوان پێیان وابوو کە چوار پۆلی ستۆیکی هەیە.
$- ماددەی بنەڕەتی$
هەموو شتێکی تر لە ماددەیەکی سەرەتایی پێکهاتووە، ماددەیەکی بێ فۆرمه.
$- زانست بەگشتی لای ستۆیکی$
زانست لای ستۆکیەکان بە بۆچوونێکی مەعقوڵ دادەنرێت و وەک بیروباوەڕێک یان بۆچوونێک (doxa) مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت. تەنها لە ڕێگەی عەقڵەوەیە کە هەر شتێک ڕوون و جێی متمانە دەبێت (کاتالپسیس). ئەو زانستەی کە فەرمانڕەوای ستۆیکی بەدەستی هێناوە و ئەو زانیارییە باوەڕپێکراوەی کە پێویستە بۆ گەیشتن بە زانستی ڕاستەقینە (episteme) دەبێت بەراورد بکرێت لەگەڵ ئەزموونی هاوتەمەنەکان و تێگەیشتنی هاوبەشی مرۆڤایەتی.
$- فیزیا و گەردوونناسی$
بە بڕوای ستۆیکەکان، گەردوون مادەیەکی ماددی و هزر ورووژێنەرە کە بە خودا یان سروشت ناسراوە. بە دوو شێوە دێت: چالاک و پاسیڤ. مادەی پاسیڤ ماددەیەکە کە لاوازە، دەتوانرێت بە هەر شێوەیەک بێت وەربگیرێت، بەڵام خۆی بێسوودە و بێکارە. لە بەرامبەردا ئەو ماددە چالاکە پێی دەوترێت چارەنووس یان عەقڵی هاوبەش (Logos) کە لە هەوایەکی زیرەک یان بڵێسەی پێشوو پێکهاتووە کە کاریگەری لەسەر ماددە پاسیڤەکان هەیە.
ڕۆحی تاکەکان توانای ئەوەیان هەیە کە بەهۆی سروشتی خۆیانەوە خراپ بن؛ دەتوانرێت بگەڕێندرێتەوە بۆ هۆکاری سەرەتایی گەردوون (logos spermatikos) و لەلایەن سروشتێکی ئاگرینەوە قووت بدرێت). بەو پێیەی عەقڵی ڕاستەقینە بناغەی هەم مرۆڤایەتی و هەم گەردوونە، ئامانجی ژیان ئەوەیە کە بە عەقڵ بژی، واتە دڵسۆزی بۆ سروشت.
$- خواوەندییەتی (ئیلاهیات)ی ستۆیسیزم$
خواوەندییەتی (ئیلاهیات)ی ستۆیسیزم واتە تیۆلۆژیا، لە پانتێیزمی فاتالیستی و سروشتیگەرایی پێکدێت: خودا هەرگیز زاڵێکی تەواو نییە، بەڵکو هەمیشە باوەڕدارە. ستۆیکیەکان لەگەڵ سروشتدا یەکسانی دەکەن. لە کاتێکدا ئایینە ئیبراهیمییەکان خودا بە دروستکەری جیهان دەزانن، ستۆیکیزم خودا بە تەواوی کۆمەڵەی گەردوون یەکسان دەکات. بەپێی گەردوونناسی ستۆیسیزم ناتوانرێت سەرەتای ڕەهای زەمەن هەبێت، چونکە بە بێکۆتایی و خولگەیی دادەنرێت. بەم شێوەیە نە گەردوون و نە گەردوون سەرەتا و نە کۆتاییان هەیە، لە خولێکدا دەژین. جیهانی ئێستا تەنیا یەک قۆناغی خولی ئێستایە و پێش ئەوەش ژمارەیەکی زۆر جیهان هەبوون کە مەحکوم بوون (لەناوچوون)، و دواتر وەک جیهانی ئێستا سەریان هەڵدایەوە. تەنانەت دوای ئەم گەردوونە ژمارەیەکی بێکۆتایی گەردوونی نوێ لەدایک دەبن. بە پێی ستۆیسیزم، هەموو ژیان بە سووڕێکدا تێدەپەڕێت و فەزا شتێکە لە ئەبەدیەتدا خۆنوێکردنەوە و خۆ لەناوبردنە.
وەک ئایینی هیندۆسی، وەک ئایینی ستۆیکیزم، هیندۆسیزم، ئایینی بودا و جاین، سەرەتا و کۆتایی گەردوون دیاری ناکات. بە بڕوای ستۆیکیەکان، لۆگۆ هەمیشە هۆکارێکی پراکتیکی بووە، یان ئەنیما موندی، کە هەموو گەردوون دەگرێتەوە و زیندوو دەکات. گەردوون بە ماددە دادەنرێت و یەکسانە بە خودا یان سروشت.
هەروەها ستۆیکیەکان گرنگییان بە هۆکاری سەرەکی (logos spermatikos) دا، واتە یاسای نەوەکان لە گەردووندا، کە بابەتی عەقڵی کردەیی بوو کە کار لەسەر ماددە بێ گیانەکان دەکرد. بڵێسە و عەقڵی ڕەسەن - ئەو لۆژیکە خوداییەی کە گەردوون بەڕێوەدەبات و بەردەوامی پێدەدات - مرۆڤەکان دەگرێتەوە.
$- ئەخلاق و میهرەبانی ستۆیکی$
ستۆیکی کۆن زۆرجار بە هەڵە تێدەگەن چونکە ئەو چەمکانەی کە پێشتر ئەوان مانای شتێکیان هەبوو لە ڕابردوودا، بەڵام ئێستا هەمان وشەکان مانایەکی جیاوازیان هەیە. وشەی ستۆیک خۆی ئێستا بە واتای بێ هەست یان پشتگوێخستن لە ئازار دێت، چونکە ئەخلاقی ستۆیسیزم، پەیڕەوکردنی عەقڵ فێرمان دەکات ئیرادە بەهێز بین، دوور لە دڵەڕاوکێ. بەڵام ستۆیکەکان باسیان لە ڕزگاربوون لە هەستەکان نەدەکرد؛ ئەوان هەوڵیان دەدا بە یارمەتی پرسیاری بەهێز چاکسازییان تێدا بکەن. ئاسکێسیس ڕێگە بە مرۆڤ دەدات بیرێکی کراوە و ئارامیی دەروونی دروست بکات. لۆژیک، ئیستدلال، تەرکیز ڕێگەی سەرەکین بۆ دیسپلینکردنی خۆت.
بناغەکانی ئەخلاقی ستۆیکی لە کینیکەکانەوە وەرگیراوە، کە پێیان وایە چاکە لە دۆخی ڕۆح و لە حیکمەت و لە خۆکۆنتڕۆڵکردندایە. ئەخلاقی ستۆیکی جەخت لەسەر ئەو یاسایە دەکاتەوە کە ڕێگایەک هەیە کە بەرەو حیکمەت دەبات. لێرەوە دەبێت مرۆڤ لە ئارەزووە ئاگرینەکان دوور بێت. گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە لە کۆندا وشەی ئارەزووی بەهێز بە واتای ئازار دەهات، بۆیە ئاماژەیە بۆ وەڵامدانەوەی پاسیڤ بۆ بارودۆخە دەرەکییەکان. جیاوازی هەیە لە نێوان پاتۆس (پاتە فرەیی)، پرۆپاتۆس یان کاردانەوەی غەریزەیی (بۆ نموونە سپیبوونەوە و لەرزینێکی لەناکاو لەبەرامبەر مەترسی جەستەیی)، ئیوپاتۆس کە وەرگێڕدراوە بۆ حیکمەتی ستۆیکەکان کە بەزۆری وەرگێڕدراوە وەک پەنا، ئارەزووی بەهێز. ئیوپاتیا هەستێکە لە ئەنجامی بیرکردنەوەی دروستدا سەرهەڵدەدات و ئارەزووی بەهێزیش لە بیرکردنەوەی هەڵەدا سەرهەڵدەدات.
ستۆیکەکان باسیان لە ڕزگاربوون لە ئازار دەکرد لە ڕێگەی بێباکی بێهیوا یان ئارامیی دەروونی، ئەوان لە ئارامی دەروونی بە مانا کۆنەکە تێگەیشتوون، واتە بابەتی بوون یان ئیستدلالی پاکیان هەبێت و هەم لە سەختییەکان و هەم لە ئاسانکارییەکانی ژیان بڕوانن.
$- عەقڵ و ستۆیکی$
لای ستۆیکەکان، عەقڵ تەنیا بەکارهێنانی لۆژیک نییە، بەڵکو تێگەیشتنە لە پرۆسەکانی سروشت - ئەو لۆگۆیەی کە لە ناوەڕۆکی هەموو شتێکدایە، یان عەقڵی گشتگیر. ژیان بە هاوئاهەنگی لەگەڵ عەقڵ و میهرەبانی، لە دیدی ئەواندا، ژیانە بە هاوئاهەنگی لەگەڵ نەزمی خودایی گەردوون و بە هاوئاهەنگی لەگەڵ عەقڵی هاوبەش و گرنگی هەموو مرۆڤەکان بژین.
$- فەزیلەت لە ستۆیکی دا$
چوار فەزیلەتی سەرەکی فەلسەفەی ستۆیکی لە فێرکارییەکانی ئەفلاتون وەرگیراون لە (دەوڵەتی چوارەم. 426-435). پ.ز.
1- حیکمەت (سۆفیا).
2- بوێری (ئەندریا).
3- دادپەروەری (دیکایۆسین).
4- تێکڕا (سۆفرۆسین).
بە دوای سوکرات، ستۆیکیەکان هۆکاری ناخۆشی و خراپەکاریشن.بە بێئاگایان لێیان دادەنرێت. ئەگەر کەسێک میهرەبان نەبێت تەنها لەبەر ئەوەی عەقڵی گشتگیری خۆی نازانێت کە میهرەبان نابێت. کەواتە پێویستە فەلسەفەی ستۆیکی بەکاربهێنیت بۆ ڕزگاربوون لە خراپە و ناخۆشی: بۆ لێکۆڵینەوە لە بیرکردنەوە و ڕەفتارەکانی خۆت و بزانیت لە کوێدا جیاوازن لە عەقڵی گشتی سروشت.
$- خۆ کوشتن لای باوەڕی ستۆیکیسیزم$
ستۆیکیەکان ڕێگەیان بە خۆکوشتن دەدا، واتە خۆکوشتن، ئەگەر پیاوێکی ژیر بەهۆی بارودۆخی سەختەوە نەیتوانی ژیانێکی باش بەڕێوەببات. بە بڕوای پلۆتارک، قبوڵکردنی ژیانێک لە ژێر ستەمکاریدا، چارەسەری خۆنووسینی کاتۆنی بچووک وەک ستۆیکێک دەخاتە مەترسییەوە و مافی هەڵبژاردنێکی ئەخلاقی دادپەروەرانە دەخاتە ژێر مەترسییەوە (کاتۆن بە ناکۆکی لەگەڵ دەسەڵاتی قەیسەر خۆی کوشت). خۆکوشتن دەتوانرێت لە ئەگەری تووشبوونی کەسێک بە ئازار یان نەخۆشیدا ڕەوا بێت و لە حاڵەتەکانی تردا ڕەنگە وەک هەڵهاتن لە پۆستی گشتی وەربگیرێت.
$- باوەڕی شتە بێلایەنەکان$
لە ڕووی فەلسەفییەوە، ئەو شتانەی کە بێلایەنن لە دەرەوەی دەستی یاسای ئەخلاقین - ناتوانن ببنە هۆی ئامانجە ئەخلاقییەکان یان دەستوەردانیان لێ بکەن. ئەو کردارانەی کە یاسای ئەخلاقی پێویست نین یان قەدەغە نەکراون، کە کاریگەرییان لەسەر ئەخلاق نییە، پێیان دەوترێت کردەوەی بێلایەن لە ڕووی ئەخلاقییەوە. باوەڕی بە (شتە بێلایەنەکان) میهرەبانی و خراپەکاری لە ستۆیسیزمدا دەگرێتەوە (کاتێکۆن)، یان کردەوەی لەبار، یان کردارەکانی هاوشێوەی سروشت؛ لە ئەنجامی ئەم دووبەرەکییەدا، پۆلێکی گەورەی شتەکان بەبێ پێناسە مانەوە و لە ئەنجامدا دەستیان کرد بە ناونانی بێلایەن.
لە کۆتاییدا سێ پۆلی بابەتی بێلایەن داهێنران:
- ئەو شتانەی کە پەسەند کران بۆ یارمەتیدانی ژیان بە هاوئاهەنگی لەگەڵ سروشت.
- ئەو شتانەی کە پێویستە لێیان دوور بکەونەوە چونکە ڕێگری لێدەکات.
- ئەو شتانەی کە بە مانایەکی تەسکتر بێلایەنترن. پرسی ئادیافۆرا لە نێو کەسانی کینیکیشدا باو و ئاساییە. فیلیپ میلانچتۆن لە سەردەمی ڕێنێسانسدا دەگەڕێتەوە بۆ باوەڕی بێلایەنی.
$- ڕاهێنانی ڕۆحی ستۆیکی$
بۆ ستۆیکەکان فەلسەفە تەنیا کۆمەڵێک بیروباوەڕ نییە سەبارەت بە ڕەفتاری ئەخلاقی، بەڵکو شێوازێکی ژیانە بۆ ئەوان، کە بریتییە لە پراکتیزەکردن و ڕاهێنانی بەردەوام (زەهید). لۆژیک بۆ پراکتیزە فەلسەفی و مەعنەویەکانی ستۆیکەکان، گفتوگۆ و قسەکردنی سوکرات، بۆ سەیرکردنی مردن وەک دەرەکییەک، بۆ ڕەقکردنی فۆکس بۆ ئەوەی ساتەوەختی ئێستا لەبەرچاو بگیرێت (هاوشێوەی هەندێک شێوەی مێدیتەیشن لە ڕۆژهەڵات، هاوشێوەی). بۆ ڕێگاکانی مێدیتەیشن و ڕێگای مێدیتەیشن و ڕۆژەکەیان) و فەلسەفە بۆ ستۆیکەکان پرۆسەیەکی بەردەوامی کردار و خۆبیرهێنانەوەیە.
مارک ئاوریلیۆس لە کتێبی ڕەنگدانەوەیدا باس لە هەندێک لەو کردارانە دەکات. بۆ نموونە کتێبی دووەم ئەم دێڕانەی تێدایە:
بەرەبەیانی زوو بەخۆت بڵێ: ئەمڕۆ کەسانێک دەبینم کە بێ منەتن، توڕەن، خیانەتیان لێکراوە، ئیرەیی دەبەن، دەستی یارمەتی درێژ ناکەن. ئەوانەی باشی ڕاستەقینە و نەخۆش نازانن... هیچیان ناتوانن زیانم پێ بگەیەنن، کەس ناتوانێت گومڕام بکات، نە توڕە بم یان ڕقم لە براکەم بێت؛ چونکە ئێمە هاتووین بۆ ئەم جیهانە بۆ ئەوەی پێکەوە خزمەت بکەین.
هەروەها پێش ئاوریلیۆس، ئیپیسیتۆس لە گفتوگۆکانی خۆیدا سێ جۆر کرداری جیاکردەوە: بیرکردنەوە، ئارەزوو و تەماح. بە بڕوای فەیلەسوفی فەرەنسی پیێر ئادۆ، ئیپیسیتۆس ئەم سێ کردارەی لەگەڵ لۆژیک و فیزیا و ئەخلاقدا یەکسان کردووە. وەک ئادۆ دەڵێت لە مێدیتەیشندا، هەر ماکسیمێک یەکێک یان دوو یان سێ لەم تۆپۆی زۆر تایبەتمەندانە پەرەپێدەدات (واتە کردارەکان).
شیموس مەکسوین پراکتیزەکردنی ڕاهێنانی ڕۆحی وەک کاریگەرییەک لەسەر پراکتیزەکردنی بیرکردنەوە وەسف کرد. کتێبی فەلسەفەی چارەسەری مەعریفی- دووهەڤیۆڕاڵی ڕۆبەرتسۆن بە وردی باس لە لێکچوونەکانی نێوان ڕاهێنانی ڕۆحی ستۆیکەکان و چارەسەری دووهەڤیۆراڵی مەعریفی مۆدێرن دەکات.
هەروەها ستۆیکەکان بە وتارە دڵنەواییەکانیان بەناوبانگن. ئەوان بەشێک بوون لە نەریتی دڵنەوایی لە ئەدەبدا. سێ دڵنەوایی لەو جۆرە کە لەلایەن سێنێکا نووسراوە تا ئەمڕۆش ماونەتەوە
$- فەلسەفەی کۆمەڵایەتی لە ستۆیکی$
یەکێک لە تایبەتمەندییە جیاکەرەوەکانی ستۆیسیزم، کۆسمۆپۆلیتیزمە: هەموو مرۆڤەکان دەرکەوتنی هەمان ڕۆحی هاوبەشن، و دەبێت هەموویان بژین بۆ ئەوەی وەک خوشک و برا یەکتریان خۆشبوێت و ئامادەبن لە کاتی پێویستدا دەستی یارمەتی بدەن. ئیپیکتێتۆس لە چاوپێکەوتنەکەیدا سەبارەت بە پەیوەندییەکانی مرۆڤ دەنووسێت: “هەموو مرۆڤێک پێش هەموو شتێک هاووڵاتیی کۆمەڵگاکەیەتی؛ بەڵام لە هەمان کاتدا ئەندامی شاری گەورەی خوداوەندەکان و گەل نییە، بەڵکو تەنها کۆپییەکی چەپی سیاسییە بە بەراورد بەم شارە. ئەم بۆچوونە دەنگدانەوەی بۆچوونی دیۆجینیسی سینۆپتیکە کە وەک دەرکەوت دەیگوت: من ئەسینایی و کۆرنتی نیم، بەڵکو هاووڵاتییەکی جیهانم.
بە بڕوای ستۆیکەکان، سامان و پێگە گرنگ نییە بۆ پەیوەندییە گشتیەکان. بە پێچەوانەوە برایەتی مرۆڤایەتی و یەکسانی سروشتی هەموو مرۆڤەکان گرنگترە. ستۆیسیزم بۆتە یەکێک لە کاریگەرترین قوتابخانەکانی فەلسەفە لە جیهانی یۆنانی-ڕۆمدا، بە نووسەران و کەسایەتییە دیارەکانی وەک کاتۆنی بچووک و ئیپیکتیتۆس.
بەرەوپێشبردنی ستۆیکەکان بۆ ئەوەی میهرەبان بن بەرامبەر بە کۆیلەکان پەرەی بە نەبوونی دەدا، سێنێکا وتی: تکایە لەبیرت بێت ئەو پیاوەی تۆ پێی دەڵێیت کۆیلە لە هەمان تۆوە هاتووە، بە هەمان ئاسمانەوە زەردەخەنە دەکات، هەناسە دەدات، دەژی و دەمرێت هەر وەک تۆ.
$- بەکارهێنانی ستۆیکی لە سەردەمی مۆدێرن دا$
لە فەرهەنگی نێودەوڵەتیدا (بە ئینگلیزی و ڕووسیشەوە) وشەی ستۆیک بە واتای کەسێک دێت کە بێلایەنە بەرامبەر ڕوانین لە ئازار، حەز، چێژ، خەم یان خۆشی. ئەم وشەیە بۆ یەکەم جار لە ساڵی 1579 و بۆ یەکەم جار لە ساڵی 1596 لە گروپی ناودا بەکارهاتووە، بە واتای کەسێک کە خۆ دەگرێت یان بە سەبرەوە هەستەکان ئەزموون دەکات. بە پێچەوانەی چەمکی ئیپیکیوری، ئینسایکلۆپیدیای فەلسەفەی ستانفۆرد دەڵێت کە کوالیتی ستۆیکی لە زمانی ئینگلیزیدا سەرچاوەی فەلسەفی وشەکە بەلاڕێدا نابات.[1]