Bibliotek Bibliotek
Sök

Kurdipedia är de största källorna för kurdiska information!


Search Options





Avancerad sökning      Tangentbord


Sök
Avancerad sökning
Bibliotek
kurdiska namn
Händelseförlopp
Källor
Historia
Användarsamlingar
Aktiviteter
Sök Hjälp ?
Publikation
Video
Klassificeringar
Random objekt !
Skicka
Skicka artikel
Skicka bild
Survey
Din feedback
Kontakt
Vilken typ av information behöver vi !
Standarder
Användarvillkor
Produkt Kvalitet
Verktyg
Om
Kurdipedia Archivists
Artiklar om oss !
Lägg Kurdipedia till din webbplats
Lägg till / ta bort e-post
besöksstatistik
Föremål statistik
teckensnitt Converter
kalendrar Converter
Stavnings kontroll
språk och dialekter av sidorna
Tangentbord
Praktiska länkar
Kurdipedia extension for Google Chrome
Cookies
Språk
کوردیی ناوەڕاست
کرمانجی - کوردیی سەروو
Kurmancî - Kurdîy Serû
هەورامی
Zazakî
English
Française
Deutsch
عربي
فارسی
Türkçe
Nederlands
Svenska
Español
Italiano
עברית
Pусский
Norsk
日本人
中国的
Հայերեն
Ελληνική
لەکی
Azərbaycanca
Mitt konto
Logga in
Medlemskap!
glömt ditt lösenord !
Sök Skicka Verktyg Språk Mitt konto
Avancerad sökning
Bibliotek
kurdiska namn
Händelseförlopp
Källor
Historia
Användarsamlingar
Aktiviteter
Sök Hjälp ?
Publikation
Video
Klassificeringar
Random objekt !
Skicka artikel
Skicka bild
Survey
Din feedback
Kontakt
Vilken typ av information behöver vi !
Standarder
Användarvillkor
Produkt Kvalitet
Om
Kurdipedia Archivists
Artiklar om oss !
Lägg Kurdipedia till din webbplats
Lägg till / ta bort e-post
besöksstatistik
Föremål statistik
teckensnitt Converter
kalendrar Converter
Stavnings kontroll
språk och dialekter av sidorna
Tangentbord
Praktiska länkar
Kurdipedia extension for Google Chrome
Cookies
کوردیی ناوەڕاست
کرمانجی - کوردیی سەروو
Kurmancî - Kurdîy Serû
هەورامی
Zazakî
English
Française
Deutsch
عربي
فارسی
Türkçe
Nederlands
Svenska
Español
Italiano
עברית
Pусский
Norsk
日本人
中国的
Հայերեն
Ελληνική
لەکی
Azərbaycanca
Logga in
Medlemskap!
glömt ditt lösenord !
        
 kurdipedia.org 2008 - 2024
 Om
 Random objekt !
 Användarvillkor
 Kurdipedia Archivists
 Din feedback
 Användarsamlingar
 Händelseförlopp
 Aktiviteter - Kurdipedia
 Hjälp
Nytt objekt
Bibliotek
Öster om Eufrat: -i kurdernas land
25-05-2022
ڕاپەر عوسمان عوزێری
Bibliotek
Kurdistan; ‏Rapport från SAC:s studieresa 1994
03-01-2022
ڕۆژگار کەرکووکی
Bibliotek
Den Kurdiska Fragen I Turkiet
23-06-2019
زریان سەرچناری
Biografi
Tara Twana
09-09-2018
هاوڕێ باخەوان
Bibliotek
Recueil de textes Kourmandji
24-10-2011
هاوڕێ باخەوان
Statistik
Artiklar 519,050
Bilder 104,930
Böcker 19,352
Relaterade filer 97,693
Video 1,402
Artiklar
En sorg att MP får bli till...
Bibliotek
Den sista flickan
Artiklar
Amineh Kakabaveh slår tillb...
Dokument
Tog ställning mot hedersvål...
Bibliotek
Öster om Eufrat: -i kurdern...
İsyanın edebiyatı
Grupp: Artiklar | Artiklarna språk: Türkçe
Share
Facebook0
Twitter0
Telegram0
LinkedIn0
WhatsApp0
Viber0
SMS0
Facebook Messenger0
E-Mail0
Copy Link0
Ranking objektet
Utmärkt
Mycket bra
Genomsnitt
Dåligt
Dålig
Lägg till i mina samlingar
Skriv din kommentar om den här artikeln !
objekt History
Metadata
RSS
Sök i Google efter bilder med anknytning till det valda objektet !
Sök i Google för valda objekt!
کوردیی ناوەڕاست0
Kurmancî - Kurdîy Serû0
English0
عربي0
فارسی0
עברית0
Deutsch0
Español0
Française0
Italiano0
Nederlands0
Svenska0
Ελληνική0
Azərbaycanca0
Fins0
Norsk0
Pусский0
Հայերեն0
中国的0
日本人0

İsyanın edebiyatı

İsyanın edebiyatı
Kürt diplomasi tarihinde bugüne kadar ulaştığımız belgelerin çoğunun, XOYBÛN örgütünce gerçekleştirilen diplomatik ve kültürel etkinliklere ilişkin olduğunu biliyoruz. Ancak, bunlar dışında büyük devletlerin dışişleri arşivlerinde henüz tümüyle günyüzüne çıkmamış çok daha büyük ölçekte bir külliyatın varolduğunu da tahmin etmek zor değil.

Osmanlı döneminde neredeyse tüm yüksek okullar “askeri” karakterliydi. Sözgelimi Dr. Abdullah Cevdet “Askeri Tıbbiye”, Nuri Dersimi “Askeri Baytariyye”, İhsan Nuri ise doğrudan subay yetiştiren Harbiye mezunuydu. Keza, Kürt ulusal örgütlenmelerine öncülük eden kadroların büyük bölümü de bu tür yüksek okullardan yetişen kişilerden oluşuyordu.

Nitekim, askeri doktor olan Abdullah Cevdet Bey ile muvazzaf subay olan İhsan Nuri Bey, İttihad ve Terakki Hareketinin aktif üyeleriyken, 1912 Selanik Kongresi ve 1913’teki Babıâli baskınıyla iktidar olduktan sonra bu hareketten koparak, doğrudan Kürt hareketi içinde yer alan aydınlardan ikisiydi.

Kürt diplomasi tarihinde bugüne kadar ulaştığımız belgelerin çoğunun, XOYBÛN örgütünce gerçekleştirilen diplomatik ve kültürel etkinliklere ilişkin olduğunu biliyoruz. Ancak, bunlar dışında büyük devletlerin dışişleri arşivlerinde henüz tümüyle günyüzüne çıkmamış çok daha büyük ölçekte bir külliyatın varolduğunu da tahmin etmek zor değil. Nitekim, 1992’de “Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Said İsyanı/ 1880- 1925” konulu çalışmasını yayımladığımız Prof. Dr. Robert Olson, salt Amerikan ve Büyük Britanya arşivlerinden yararlanarak, Ankara’daki Meclis’te görüşülen “Kürt Muhtariyeti”ne ve Azadî örgütlenmesine ilişkin birçok önemli belgeyi ilk kez gözler önüne seriyordu. Yine, Bilal N. Şimşir gibi Türk diplomatlarının “İngiliz Belgeleriyle Türkiye’de Kürt Sorunu /1924- 1938” türü çalışmalarından biliyoruz ki; 1930 Ağrı Ayaklanması’na ilişkin çok sayıda gizli diplomatik yazışma bulunuyor.

Hüsrev Gerede’nin anıları

Bu konuda, dönemin Tahran Büyükelçisi Hüsrev Gerede gibi Türk diplomatlarının anılarında da, 1930 Ağrı İsyanı ve katliamına ilişkin birçok önemli bulguya tanık oluyoruz. İran ve Türkiye’nin, bu aşamada nasıl bir işbirliği içine girdiklerini bu tanıklıklardan ayrıca öğreniyoruz: “Ağrı İsyanında, Türkiye ile İran arasındaki sınır yeniden çizilirken, Ağrı’nın güneydoğusundaki Aybey dağının (emniyetimiz noktasından hududumuz dahiline alınması) istenmiş ve pazarlıklar sonucunda bu istek gerçekleşmiştir. (...) Başlangıçta Kürtlerin kendi sınırları içindeki çalışmalarına göz yuman İranlılar, daha sonra bunları yasaklamışlar, hatta bastırılmasında Türkler ile işbirliği yaptıkları gibi, güneyden aldıkları bir araziye karşılık, stratejik bir önem taşıyan Türk işgali altındaki dağlık bir bölgeyi resmen bize vermeyi de kabul etmek zorunda kalmışlardır.” (Bkz. H. Gerede: Siyasi Hatıralarım/ İran; İst. 1952’den naklen, Mete Tunçay: Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek- Parti Yönetiminin Kurulması/ 1923- 1931; Ank. 1981, s. 243).

Üç sınır anlaşması

Türk yönetimleri, Lozan’dan sonra sınırlarında hiçbir değişiklik olmadığını iddia etseler de; 1921-22’de İngiliz ve Fransızlar’la yaptıkları gizli anlaşmalar sonucu Musul Komisyonu ve Milletler Cemiyeti yoluyla, Güney Kürdistan’ın İngiltere’ye, Rojava’nın Fransızlar’a nasıl bırakıldığı bilinmeyen birşey değildir. Keza, Ağrı İsyanı üzerine Türkiye ile İran arasında yeniden düzenlenen sınır, Kürt tarihinde “Pêymanê Se Sinor” (Üç Sınır Anlaşması) olarak hafızalardadır.

Bu İsyan ve katliam üzerine hem Türk subayı Zühtü Güven’in hem de İhsan Nuri’nin anıları aynı zamanda 1929-1932 yılları arasında katliama bizzat katılan Türk subayının yaklaşımlarını cevaplar niteliktedir.

Türk subayının anıları resmi tarihin bir yansıması olsa da kimi zaman ilginç gözlemler de sunar. Sözgelimi, Kürt kadınlarının Ağrı ayaklanmasındaki mücadele ve direnişleri ile serzenişleri, bu subayın dikkatinden kaçmaz. Aynı olguya, yıllar önce gizli raporlarını yayımladığım Şark İlleri Asayiş Müşaviri, atamalı Prof. Hasan Reşit Tankut’un anılarında tanık olmuştum. Tankut, anılarının bir yerinde şöyle diyordu:

“Gençliğimden itibaren çok gezerim. Bütün Anadolu’yu, Hazar Denizi’ne dek Doğu’yu, tepesine dek Ağrı Dağı’nı gezdim. Bu dağda, bir mağaraya sığınmış, münzevi genç kadınlar gördüm. Bunlar talihsiz aşk kurbanları idiler. Orada, mağaranın ışıklı bir yerinde duvarda hançer ucuyla oyulmuş Kürtçe bir yazı okuttular. Bunu bir kadın oymuş: Ben ne açlıktan öldüm ne susuzluktan! Beni öldüren ıssız dağların uğultusudur!...”

40 bin insan hayatını kaybetti

Ağrı isyanı ve katliamı, Kürt Halk Edebiyatı’nda belki de en çok manzum/ şiirsel esere konu olmuştur. Türk ordusunun bu katliama 60 bini aşkın asker ve zehirli gaz atan onlarca uçakla katıldığı; katliam sonunda Zîlan Deresi’nin lebaleb insan cesediyle dolduğu; katliamda resmi açıklamalara göre 10 bini, resmi olmayan anlatımlara göre 40 bini aşkın insanın hayatını kaybettiği söylenir.

Başta Yılmaz Çamlıbel’in “Agırî Sahipsiz Değildir/ Ağrı Kürt Ulusal Ayaklanması” (Deng yay. İst. 2007) konulu kitabı olmak üzere, Ağrı isyanı ve katliamı üstüne halk tarafından yakılmış çok sayıda kılam, şîn kılamı ve destan bulunuyor.

Ayrıca, katliamdan kurtulmuş nice kişi bu katliama ilişkin acılı tanıklıklarını da günümüze ulaştırdılar ki, bunlardan biri de Naci Kutlay’ın ağabeyisi ve benim de doğrudan tanıdığım Süleyman Kutlay’dı. Bir gözlemini şöyle anlatıyordu: “Çocukluk yıllarımda (1930’ların başı) Türk atlı askerleri geçtiklerinde, terkilerinde, kesik insan başları sallanıyor, yalp yalp atların sağrılarına inip kalktıkça, kan sıçrıyordu. Kürt direnişçilerin başıydı bunlar. Subaylar, teslim ettikleri insan başlarına karşılık para ödülü alıyorlardı. Onlar geçerken, kadınlar kısık sesle (wey dayikê, em belengazin) diye ağıda başlıyor, erkekler başları düşük, bakışları yerde sessizce ağlıyorlardı.” (A. Kahraman: Alçaklar ve Apê Musa’nın Evlatları...; Öz- Po, 25.10.2012).

Yaşar Kemal’in Deniz Küstü romanı

Ağrı katliamı, roman anlatımıyla da olsa ünlü romancı Yaşar Kemal’in “Deniz Küstü” romanında da yansımasını bulur. Katliamı yöneten General Salih Omurtak’ın uygulamalarını bir askerin ağzından aktarır: “Salih Paşa, elinize geçen Kürt’ü kurşundan geçirin. Bir tanesini sağ bırakmayın bu yılanların diye bağırıyordu... Ölen her askere karşılık bir Kürt köyü yakıyor, ne kadar erkek varsa köyde kurşundan geçirtiyordu. (...) Bir bahar Ağrı Dağı’nın eteklerini bir bir dolaşarak yaktık yıktık, yangın yerine çevirdik; öldürmedik, sürmedik adam koymadık. Kürtler’in kökünü kestik...” (Bkz. A. Taner Kışlalı: Kürtler, Kürtçüler ve Biz, Cumhuriyet, 3-9 Kasım 1995).

Cemal Süreya ve Ahmed Arif

“Komkujuya Geliyê Zîlan” (Zilan Deresi Katliamı)’nın, çağdaş edebiyatta da yansımasını bulmaması kuşkusuz mümkün değildi. Nitekim, daha üç yaşındayken sürgünle tanışan Dersimli şair Cemal Süreya, “Kısa Türkiye Tarihli” başlıklı şiirinde, Ağrı hareketinin önemli destekçilerinden Celalî aşiretinden giderek, hareketi çağrıştıran kavramlarla şu değinmede bulunur: Şelaleye/ Düşmüştür/ Zeytin dalı/ Celaliyim/ Celalisin/ Celali...

Esasen, Ahmed Arif’in ünlü “33 Kurşun” şiirinin kaynağı da, Özalp’daki General Muğlalı katliamının yanı sıra, 1930’da yaşanan Ağrı/ Zilan soykırımıdır:

Vurulmuşum

Dağların kuytuluk bir boğazında

Vakitlerden bir sabah namazında

Yatarım, kanlı upuzun...

Vurulmuşum

Düşüm, gecelerden kara

Bir hayra yoranım çıkmaz

Canım alırlar ecelsiz

Sığdıramam kitaplara

Şifre buyurmuş bir paşa

Vurulmuşum hiç sorgusuz, yargısız.

Ağrı İsyanı’nın, sürgündeki Kürt Özgürlük Örgütü XOYBÛN’un örgütlemesi ve görevlendirmesiyle İhsan Nuri liderliğinde sürdüğü bugün herkesçe bilinmektedir. Zaten kendisi de bu gerçekliği “Kürtler’in Kökeni” ve “Ağrı Dağı İsyanı” gibi kitaplarında açıkça vurgulamaktadır: “Ben Xoybûn’un üyesi, Kürdistan ordularının genel komutanıyım. Ben, Xoybûn’un emriyle bu göreve atanmış bulunuyorum. Görevim, Türk devletinin Kürdistan’ın bağımsızlığını kabul edip ordularını buradan çekeceği güne kadar devam edecektir.” (Y. Çamlıbel: Gilîdax Bêxwedî Nîn e, Deng, 77/ 2006).

İşte, İhsan Nuri’nin bu aşamada bölgede çıkarılan “Ağrı” gazetesinde yayımlanan kimi makale ve bildirilerine de tanık oluyoruz. Hareketin lideri İhsan Nuri imzasıyla ve Xoybûn adına Kürdistan’a dağıtılan bu bildirilerde, özetle şöyle denmektedir:

“Ey Kürtler! Xoybûn’un amacı, Kürtler’i Türk devletinin boyunduruğundan kurtarmak ve Kürdistan’ı özgür bir ülke haline getirmektir. Xoybûn örgütü, Türk hükümetleri için büyük bir endişe kaynağıdır. Türk hükümetleri bundan önce de, suikastler ve hileler yoluyla, Kürt örgütlerini dağıtmıştır. Şimdi de Xoybûn’u dağıtmak istiyor.

Kürtler, kardeşler! Hayatınızı tehdit eden yeni bir tehlikeyle karşı karşıya gelmiş bulunuyorsunuz. Yakılmış yüzlerce köyü, öldürülmüş binlerce Kürdü, kızlarımızın ve kadınlarımızın sefaletini gözlerinizin önüne getiriniz.

Birbirinizi seviniz ve silahlarınızı koruyunuz. Aranızdaki düşmanlıkları unutarak, yeni zulümlere karşı beraberce direniniz. Birlik içinde olunuz. Umudunuzu yitirmeyiniz. Ve atalarımızın şu sözünü unutmayınız: Bextê Romê tunne...”

Sona Giderken: Ağrı/ Ararat İsyanı ve Katliamı, günümüzde hafızamızda iz bırakan “Çemê Çetelê” türü nice şîn kılamları ve halk destanları bırakırken; soykırım eksenli bu katliam sadece Türk karikatürlerinde ifadesini bulmuyor, harekete doğrudan katılan Pilot Miralay Naim Bürküt gibi Türk subaylarının çektiği fotoğraflarla da bilince kazınıyordu (Bkz. Y. Çamlıbel: Serhildana Agirîyê/ Ağrı Albümü- 1930).

Yeni belge

Şimdiyse, tarihçi Dr. Sedat Ulugana’nın, Fransız Dışişleri Arşivi’nde bulduğu ve yayımladığı (Bkz. 95 Yıl Sonra İhsan Nuri’nin Bildirisi, Öz- Po, 28-29. 12. 2020) bir bildiriden; Kürt diplomasi külliyatına yeni ve önemli bir belge daha katılmış oluyor. Çünkü, sürgündeki Kürt aydınlarının 1926’da Başbakan İsmet Paşa’nın şahsında Hükümet’e sunduğu ve bugün de geçerliliğini olduğu gibi koruyan, 1993’te ilk kez “Kürtler ve Ulusal-Demokratik Mücadeleleri” konulu belgesel çalışmamızda yayımladığımız “Muhtıra-Mektup”tan bir yıl önce yani 1925 Kürt İhtilâli’nin hemen akabinde İhsan Nuri’nin de kapsamlı ve uyarıcı bir “Bildirisi”ne tanık oluyoruz. Bu “Bildiri”nin de, Kürt diplomasi tarihine anlamlı bir katkı sunduğunu şimdiden söyleyebiliriz[1]
Denna post har skrivits in (Türkçe) språk, klicka på ikonen för att öppna objektet på originalspråket!
Bu makale (Türkçe) dilinde yazılmıştır, makaleleri orijinal dilinde açmak için sembolüne tıklayın!
Denna post har tittat 1,175 gånger
HashTag
Källor
[1] | کوردیی ناوەڕاست | Yeni Özgür Politika
Länkade objekt: 6
Grupp: Artiklar
Artiklarna språk: Türkçe
Publication date: 21-03-2021 (3 År)
Dialekt: Turkish
Dokumenttyp: Språk
Publication Type: Born-digital
Technical Metadata
Produkt Kvalitet: 97%
97%
Tillagt av ( سارا ک ) på 26-06-2022
Den här artikeln har granskats och släppts av ( زریان سەرچناری ) på 26-06-2022
Denna post nyligen uppdaterats med ( سارا ک ) om : 26-06-2022
URL
Denna post enligt Kurdipedia s Standarder inte slutförts ännu !
Denna post har tittat 1,175 gånger
Attached files - Version
Typ Version Editor Namn
Foto fil 1.0.161 KB 26-06-2022 سارا کس.ک.
Kurdipedia är de största källorna för kurdiska information!
Bibliotek
Kurdistan; ‏Rapport från SAC:s studieresa 1994
Artiklar
Amineh Kakabaveh slår tillbaka mot Vänsterpartiets ledning efter uteslutningen: ”Ljuger”
Bibliotek
Kurdfrågan En bakgrund
Biografi
Tara Twana
Artiklar
Agera innan fler barn dör av äktenskap
Bibliotek
Den Kurdiska Fragen I Turkiet
Artiklar
En sorg att MP får bli tillhåll för islamister
Bibliotek
Öster om Eufrat: -i kurdernas land
Artiklar
Ni får en feministisk peshmerga i riksdagen
Bibliotek
Svensk - Kurdisk ordlista
Artiklar
​SANNING! NÄR JAG FÅR HÖRA DET SÅ

Actual
Artiklar
En sorg att MP får bli tillhåll för islamister
19-05-2018
هاوڕێ باخەوان
En sorg att MP får bli tillhåll för islamister
Bibliotek
Den sista flickan
07-10-2018
زریان سەرچناری
Den sista flickan
Artiklar
Amineh Kakabaveh slår tillbaka mot Vänsterpartiets ledning efter uteslutningen: ”Ljuger”
22-09-2019
نالیا ئیبراهیم
Amineh Kakabaveh slår tillbaka mot Vänsterpartiets ledning efter uteslutningen: ”Ljuger”
Dokument
Tog ställning mot hedersvåld i förorten – nu utesluts Amineh Kakabaveh ur Vänsterpartiet
22-09-2019
نالیا ئیبراهیم
Tog ställning mot hedersvåld i förorten – nu utesluts Amineh Kakabaveh ur Vänsterpartiet
Bibliotek
Öster om Eufrat: -i kurdernas land
25-05-2022
ڕاپەر عوسمان عوزێری
Öster om Eufrat: -i kurdernas land
Nytt objekt
Bibliotek
Öster om Eufrat: -i kurdernas land
25-05-2022
ڕاپەر عوسمان عوزێری
Bibliotek
Kurdistan; ‏Rapport från SAC:s studieresa 1994
03-01-2022
ڕۆژگار کەرکووکی
Bibliotek
Den Kurdiska Fragen I Turkiet
23-06-2019
زریان سەرچناری
Biografi
Tara Twana
09-09-2018
هاوڕێ باخەوان
Bibliotek
Recueil de textes Kourmandji
24-10-2011
هاوڕێ باخەوان
Statistik
Artiklar 519,050
Bilder 104,930
Böcker 19,352
Relaterade filer 97,693
Video 1,402
Kurdipedia är de största källorna för kurdiska information!
Bibliotek
Kurdistan; ‏Rapport från SAC:s studieresa 1994
Artiklar
Amineh Kakabaveh slår tillbaka mot Vänsterpartiets ledning efter uteslutningen: ”Ljuger”
Bibliotek
Kurdfrågan En bakgrund
Biografi
Tara Twana
Artiklar
Agera innan fler barn dör av äktenskap
Bibliotek
Den Kurdiska Fragen I Turkiet
Artiklar
En sorg att MP får bli tillhåll för islamister
Bibliotek
Öster om Eufrat: -i kurdernas land
Artiklar
Ni får en feministisk peshmerga i riksdagen
Bibliotek
Svensk - Kurdisk ordlista
Artiklar
​SANNING! NÄR JAG FÅR HÖRA DET SÅ
Folders
Biografi - Kön - Man Biografi - Kön - Kvinna Biografi - Nation - Kurd Bibliotek - Provins - South Kurdistan Artiklar - Provins - South Kurdistan Publikationer - Provins - Utanför Bibliotek - Provins - Utanför Artiklar - Provins - Utanför Bibliotek - Provins - Sweden Dokument - Provins - Sweden

Kurdipedia.org (2008 - 2024) version: 15.58
| Kontakt | CSS3 | HTML5

| Sida generation tid : 0.281 sekund(er)!