محەمەد عامر دێرەشی، ئەکادیمیێ ڕۆژهەلاتناس و چاڤدێرێ سیاسی، د دیدارەکێ دا بۆ ڕۆژناما ئەڤرۆ دیاکر کو هەرێما کوردستانێ هندەک ئاریشێن گەلەک ب زەحمەت د ئێک دەم دا دەرباز کرن کو هندەک وەلاتان ئێک ئاریشە ژ وان ب سەری هات و ژ ناڤ چوو و ددەتە زانین کو ڕۆژێن بهێت دێ باشتر و خوەشتر بن و دبێژیت: کەلتورێ کەساتیێ سلێمانیێ نەیێ سەقامگیرە و ژ بەر هندێ ژی هەکە جهەک نەیێ سەقامگێر بیت، کارتێکرنا خوە ل سەر هەرێمێ هەموویێ دکەت.
ئەڤرۆ: بۆچی د نها دا هەموو ئاریشە پێکڤە ل هەرێما کوردستانێ پەیدابوون؟ ژ نیشکەکێ ڤە بوو، یان یان پلان دارێتی بوو؟
محەمەد عامر: هەکە ئەم تەماشە بکەین، چو ل سەر دەمێ ڤێ حوکمەتێ یان ژی ل سەر دەمێ حوکمەتا بەری نها کۆمەکا ئاریشان پێکڤە هاتنە سەر هەرێما کوردستانێ، 2014 داعش هات، ل گەل هاتنا داعش پەنابەر هاتنە هەرێما کوردستانێ کو ئه و ب خوە ژی ئاریشەکا مەزن بوو، بۆ هەرێما کوردستانێ. د دەمەکی گەهشتە وی ڕادەیی کو 36% ژ خەلکێ هەرێمێ پەنابەر بوون. ل ئەلمانیا د هەمان سال دا، ڕێژا پەنابەران گەلەک کێمتر بوو ژ 1%ێ، شەش هەیڤان پارتێن ئەلمانی نەشیان حوکمەتێ پێک بینن. سیستەمێ سەقامگیرێ پارتێن سیاسی ل ئەلمانیا ل گەل چوونا پەنابەران بۆ وی وەلاتی تێک چوو. ل هەرێمێ ل گەل هەبوونا ڤێ ڕێژا زۆرا پەنابەران، داعش ژی هەبوو، داعش ئانکو تیرۆر ب هەموو ڕەنگێن خوە ڤە ئەوا وەلات ژناڤبرین. ژبلی ڤان هەردویان خوەنیشاندان و تێکدان ژی ڕوودان کو ل دەوروبەرێن مە ب ناڤێ بهارا عەرەبی دەولەت ل دەوروبەرێن مە هەرفراندن، وەکو مسر و تونس و لیبیا. د سەر ڤان کێشان ژی ڕا، کێشا ئابووری سەرهلدا، ئەوێ ژی کارتێکرنێن مەزن ل وەلاتان کرن، بۆ نمۆنە ل وەلاتەکێ وەکو یونان کو ئێک ژ کەڤنترین و مەزنترین دەولەتێن دنیایێ بوو، هەکە ئورۆپا دەستێ خوە نەدابا بەر دا ئه و ژی هەرفریت. ژ لایەکێ دژی ڤە حوکمەتا عیراقێ بۆدجە ژی ل سەر هەرێما کوردستانێ بڕی.
ئەم چاوان دبینین؛ هندەک کێشە ژ پێشڤەچوونێن هەرێمی دهێن، بەلێ دەما کێشە دهێن، هەمان لایەنێن هەرێمی بزاڤێ دکەن وان کێشا زێدەتر لێ بکەن. ئەڤ کێشێن مە ل سەری بەحس کرین، نە ئه و کێشە بووینە یێن ژ ناڤخوە دەستپێکرین، یان ژی ئه و خەلەتی و کارێن پێدڤی ب چاکسازیێ نە بووینە ئەگەر، ئەڤ کێشە ژ دەرڤەیی هەرێمێ هاتن ژ ئەنجامێ وان پێشکەفتن و پێشڤەچوونا ل هەرێمێ دروست بوویی، بەلێ هەمان هێزێن هەرێمی بزاڤ کرن ڤان کێشان بێخنە ناڤ مالێن کوردان دا.
ئەڤرۆ: سەرەرای ڤان هەموو کێشان مە نەدیت، نە لایەنێن پشکدار ل گەل حوکمەتێ و نەژی یێن ژ دەرڤەی حوکمەتێ خوە دابیتە ل گەل، بەلکو هەموو پێکڤە دژی حوکمەتێ ڕاوەستیان، تو ئەگەران بۆ چ دزڤرینی؟
محەمەد عامر: من دڤێت ژ دو لایان ڤە بەحس بکەم، ب ڕەنگەکێ گشتی وەکو چاڤدێرەک و من دیتی ل ماوێ بوری سەقامگێریەک ل هەرێما کوردستانێ پەیدا ببوو. ئه و ژی سەقامگێریا پارتیێن کوردستانی ب خوە بوو. ل ڤان تەنگاڤیان ژ هاتنا داعش و پەنابەران، هەلویستێ وان یێ خراب نەبوو، هەتا نێزیکی هەلبژارتنان بوویی، دەما گەهشتیە بانگەشەیا هەلبژارتنان ئەڤ هێزێن د ناڤ حوکمەتێ دا، یێن کو دڤیابا ئەڤ هەموو کێشەیێن ب سەر هەرێما کوردستانێ دا هاتی و یێن دەولەت ژناڤبرین بۆ خوە کربایە بانگەشەیا هەلبژارتنان و شانازی پێ کربایە هەتا پارتیێن ب ناڤ ئۆپۆزسیۆن ژی. بەلێ ب مخابنی ڤە، بەرۆڤاژی پێنگاڤێن خوە هاڤێتن و گەلەک گران ژی ل سەر وان ڕاوەستیا. دەنگدەرێ کورد ڕاستە گازندێ دکەت چونکو مافێ وی یە و یا باشتر بۆ وەلاتێ خوە دڤێت، بەلێ چاڤێن وی ژی د ڤەکری نە، ئه و خوە ڤەکێشانا وان ژ حوکمەتێ و قولپاندنا هەلویستێ وان بوو ئەگەر دەنگدەرێ کورد ئه و سزا دا.
خالا دویێ ئه و بوو ل گەل ڕیفراندۆمێ و پرۆسا کەرکووکێ، 16 پارتیێن کوردستانی ل گەل 93% ژ خەلکێ کوردستانێ، نە ب تنێ کورد بەلکو هەموو کوردستانیان پێکڤە. ژ بەر هندێ ژی هەموو هێزێن ئەقلیمی یێن نەحەز بۆ دوزا کوردی و هەرێما کوردستانێ هاتنە د مەیدانێ دا و هەموویان دەست و تبلێن خوە ل هەرێما کوردستانێ لڤاندن و فشار ئینا سەر هەرێما کوردستانێ. یا ژ هندەک پارتیان ڤە هەکە ل دەمێ هەلبژارتنان هەلویستێ خوە گوهاڕت و ل سەر خالێن نێگەتیف کار کر دەنگدەر دێ دەنگێ خوە دەتە وان و ژ لایەکێ دی ڤە هەکە ئه و ئاریشێن ب سەر هەرێما کوردستانێ دا هاتینە کو ب تنێ تێکدانا ناڤخۆ نەبیت هەموو ژ دەرڤەی هەرێما کوردستانێ بووینە و تەنانەت تێکدانا ناڤخۆ ژی ب پشتەڤانیا وەلاتێن هەرێمی بوویە.
ئەڤرۆ: بۆچی کێشە بۆ هەرێما کوردستانێ دهێنە دروست کرن.
محەمەد عامر: ب دیتنا من ئەڤە زێدەتر ب ململانێ یێن نێڤدەولەتی ڤە یا گرێدایە و ب تایبەت ناڤبەرا چین و ئەمریکا. چین گەفە ل سەر سیستەمێ جیهانی یێ ئێک جەمسەری ب سەرکرداتیا ئەمریکا. چین وەکو زلهێزەک یا دهێتە پێش و ئێک جەمسەریا ئەمریکا قەبوول ناکەت. وەمریکا دڤێت چینێ کونترۆل بکەت، د دەیاریێ دا، چین یا کونترۆل کریە. دمینیتە ل وێرێ ڕێیا پەژای، ئەوا کو ب کوردستانێ ڤە گرێدای ژ چینێ بۆ کازاخستان و ئاسیا ناڤین و ئیرانێ و عیراقێ کو هەرێما کوردستانێ یە و ژ وێرێ ژی بۆ ڕۆژئاڤایێ کوردستانێ. جهێ تە یێ جیوپۆلیتیکی تە دکەتە پرسەکا جیهانی. ئەمریکا کو دڤێت چینێ دوورپێچ بکەت، دڤێت ئیرانێ دوورپێچ بکەت، هەتا ئیرانێ دوورپێچ بکەت دڤێت کارتێکرنا خوە ل سەر سیاسەتا عیراقێ بکەت دا بشێتە ئیرانێ و بێی ئیرانێ چین ناهێتە دوورپێچ کرن، ژ بەر جهێ هەرێما کوردستانێ یێ سیاسی و جوگرافی یێ گرنگ چاڤێ هەموو جیهانێ یێ ل هەرێما کوردستانێ.
ئیرانێ دڤێت دەستەلاتدار بیت ل هەرێمێ ژ بەر کو پشکەکە ژ عیراقێ و عیراق دشێت ئیرانێ دوورپێچ کەت. ئەمریکا دڤێت دەستێ وێ د هەرێما کوردستانێ دا هەبیت ژ بەر کو بێی هەرێما کوردستانێ ئیران نەشێت تشتێ چینی دەربێخیتن.
کێشا دی یا گرنگ و کارتێکرنا خوە ل سەر هەرێما کوردستانێ هەی، ئه و کو جهێ تە یێ جیوپۆلیتیک تە دکەتە پشکەک ژ کێشی و ئەڤ جهێ تە یێ گرنگ یێ هەرێمی دبیتە ئەگەر کو ئەوان دەست و تبل ل هەرێما کوردستانێ هەبن، ب تایبەت لایەنێن سیاسی ئەڤێن هەموو کارتێن خوە کرینە د دەستێ ئیرانێ دا، ئەڤە ژی ئەگەرەکێ سەرەکی یێ تێکدانێ نە.
ئەڤرۆ: دبێژن پشتی مام جەلال مری یان ژی ئۆپۆزسیۆن دەرکەفتی، کێشێن هەرێمێ مەزنتر یێن لێ هاتین؟
محەمەد عامر: سیاسەتا سەقامگێریێ ب سەرکرداتیا مرۆڤێن سەقامگیر پەیدا دبن، دڤێت ئه و مرۆڤ د ناخێ خوە دا یێ سەقامگیر بیت. یا ڕاست ل ڤێرێ گرنگە مرۆڤ بەحسا بەرێز مەسعود بارزانی بکەت، ئەوی ب خوە کەساتیەکا سەقامگیر یا هەیی و ژ ئەنجامێ وێ سەقامگێریێ پارتەکا سەقامگێر یا هەی و دەستەلاتەکا سەقامگێر ژی یا پەیدا بووی.
ل سلێمانیێ هەکە ئەم بەحس ل هەڤرکیێن پارتی و ئێکەتی نەکەین ژی بزڤرینە سالێن پێنجیان ژی کو وی دەمی سەرکرداتیا وێ د دەستێ سلێمانیێ دا بوو، سەرکرداتیا پارتی مژوولی هەڤرکیێ بوو ل گەل ئێکدو، حەمزە عەبدولا ژ لایەکی ڤە و ئیبراهیم ئەحمەد ژ لایەکێ دی ڤە. شێخ لەتیف جێگرێ سەرۆکێ پارتی دیموکراتی کوردستان بوو، ئەڤ نەسەقامگێریا ب درێژیا مێژوویێ ل سەر ڤی باژێری بوویە ئەگەرێ نەسەقامگێریێ ل سەر هەرێما کوردستانێ هەموویێ، چونکو هەکە جهەکێ نەسەقامگێر ل جهەکی هەبیت دێ وێ دەڤەرێ هەموویێ ڤەگریت. ب تایبەت ژ ئەنجامێ ڤێ پارڤەبوونا وێ ژ هەر ئەگەرەکێ هەی، کۆمەکا فاکتەران دبنە ئەگەرێ ڤێ ژێکڤەبوونێ. جەلال تەلەبانی گەلەک هەلویستێن خوە د گوهاڕتن، بەلێ ژیواری سەقامگێریەک دا جەلال تەلەبانی و ژ ئەنجامێ سەقامگێریا وی، سەقامگێری کەفتە ناڤ ئێکەتیێ و سلێمانیێ ژی.
ئەڤرۆ: تو دبێژی ئاریشە گەهشتنە گۆپیتکێ و ئێدێ دێ چارە بن و ڕەوش باشتر بیت، یان ژی ماوێ بهێت دێ خرابتر بیت؟
محەمەد عامر: من بەحس ل ئاریشێن سەر هەرێما کوردستانێ کر و وان ئاریشا ئێک ئێکە دەولەت یێ ژ ناڤبرین، بەلێ هەموو پێکڤە د سەر هەرێما کوردستانێ دا هاتن و خەلکی و حوکمەتێ یا خوە ل بەر گرتی. ژ بەر هندێ ژی ئەز گەلەک یێ گەشبینم کو ئەڤ ڕەوشە دێ ب دووماهی هێت و دیسا ژی ئەم نە د ڕەوشەکا وەسا خراب ژی داینە هەکو هندەک بەحس ژێ دکەن ئەوا دبێژن ئەم یێ ل بەر نەمانێ و هەر جارێ ب بەهانەکێ. ئاریشێن ژیانێ یێن هەین و دێ هەر هەبن، دەمێ بۆری گەلەک ب زەحمەتتر بوو و مە خوە ل بەر گرت.
ئەم یێ ل دەڤەرەکێ دەوروبەرێن مە هەموو ئاگرە یان ئاگربوو، ئەم جهەکێ سەقامگیر و ئارام و هەتا ڕادەکی د پاراستی نە. ئەڤ سەقامگێریا نها مە هەی نە ل تورکیا و نەژی ل ئیرانێ نینە کو هەر ئێک ژ ڤان بەری هزار و دو هزار سالان حوکمێ ل دەڤەرێ کری. هەڤبەرکی ل گەل دەڤەرێ ئەم یێ د ڕەوشەکا سەقامگیر دا. ب گورەیی خواندنا من ب ڕەوشەکا مەترسیدار نابینم، حوکمەت ژی د ماوێ 30 سالێن بوری دا، قووناغێن گەلەک ژ ڤێ ب زەحمەتتر و نەخۆشتر یێن دەرباز کرین.
ئەڤرۆ: چاکسازیێن حوکمەتێ ل سەر ئاستێ بچووکن، تو دبێژی بچنە سەر ئاستێ مەزن دێ ل گەل خوە ئاریشێن مەزن دروست کەن؟
محەمەد عامر: خەلکێ کوردستانێ قوربانیەکا مەزن یا دایی دا کورد حوکمێ بکەن. دلێ وان ب ڕەوشا خراب دئێشیت. چاکسازی ل دەستپێکێ ل سەر ئاستێ بلند بانە، دا ئاستەنگێن مەزن بۆ هێنە دروستکرن. ژ بەر کو خواستەکا جەماوەری ژی یە دێ ب سەرکەڤیت ژ بەر هندێ ژی یا باشتر ئەوە کو ژ قووناغێن دەستپێکێ دەست پێ بکەن.
تاکێ کورد ب دروستی وەسان یێ هاتیە ئاڤاکرن کو کورد یێ خەلەتە و خرابە و ب کێری چو تشتەکێ ناهێت، نابیت ب چ ڕەنگەکی تاکێ کورد ژی باوەریێ ب دەستەلاتا کوردان بینیت. دەولەتێن هەرێمی گەلەک کار ل سەر وێ چەندێ دکەن کو باوەریا تاکێ کورد ب دەستەلاتداریا کوردان نەهێت. ئەڤ جورە مرۆڤە د ناڤ هەرێمێ ب خوە ب خوە دانە.[1]