Mîra Yekem û Tekane: Meyan Xatûn.
Fahriye Adsay.
2014
Digel ku civaka kurd civakek bavsalarî (patrîarkal) ye, di dîrokê de em rastî hin jinan tên ku hatine mewqiyên girîng ên siyasî heta yên leşkerî. Dema em kurdên misilman û yên êzidî bidin ber hev, di nav êzidiyan de mînakên jinên şervan an serkêş kêm derdikevin pêş me. Îstisnaya herî girîng Meyan Xatûn e ku di navbera salên 1913 û 1957an de bi awayekî fiîlî mîrekiya êzidiyan kiriye.
Meyan Xatûn di sala 1874an de hatiye dinê. Bavê wê Ebdî Beg ê ku demekê bi wekîlî bûbû mîr, diya wê jî keça Mîr Cesim Begê ji Xanedana Çolê bû. Meyan Xatûna ku di nav malbateke esil de hatibû dinê di 18 saliya xwe de bi birayê Mîr, Elî Beg re zewicî bû. Ev di sala 1892-1893an de bû ku paşayê osmanî tuxgeneral Omer Vehbî Paşa êzidî bi bijarteyên mirin an qebûlkirina İslamiyetê re rû bi rû hiştibûn û di bîra hevpar a êzidiyan de ev wek sala herî trajîk tê zanîn. Îhtimal e ku di çêbûna karakterê hişk ê Meyan Xatûnê de, para vê sala trajîk jî hebe. Guest tomar kiriye ku digel hemû çespandin, zordestî û işkenceyan Elî Beg misilmantî nepejirandiye û wek mişextî bo Bakurê Anatolyayê tê şandin. Di nav salên mişextiyê de tenduristiya Meyan Xatûnê xira dibe û li pey hev zarok ji ber diçin û tekane zarokê wê yê ku li heyatê dimîne Seîd Beg e. Guest ji kitêba Sadik Damlûcî ya bi navê Yezidis (Êzidî) a 500 rûpelî neqil kiriye ku malbata mîr sê salan li mişextiyê maye.
Bi saya navbeynkariya Brîtanyayê ji mişextiyê vegeriyan e.
Di sala 1892yan de di encama êrîşên tund de, bi taybetî gelek êzidiyên gundî ku nikaribûn xwe biparêzin hatine kuştin; tevî vê perestgeha Lalişê jî hatiye talankirin û heta ku di sala 1907an de li Mîr Elî Beg bê vegerandin, di bin kontrola misilmanan de maye.
Piştî ku ji mişextiyê vegeriyane, ji aliyekî ve Mîr Elî Beg hewl daye ji aliyê maddî û manewî ve civata êzidiyan vejîne, ji aliyekî ve jî birayê Meyan Xatûnê Ismaîl Beg plan kiriye ku piştî Elî Beg bibe mîr û bi pêwendiyên xwe yên bi êzidiyên Qefqasyayê re civata êzidiyan ji nû ve vejîne. Piştî demeke kurt, ji hatiniyên mîrektiyê par dixwaze. Loma Meyan Xatûnê şerê desthilatdariyê cara ewil li ba mêrê xwe li dijî birayê xwe kiriye. Bi demê re, îxtilafên desthilatdariyê bûne dawa xwînê. Dema Mîr Elî Beg di sala 1913an de li mala xwe hatiye kuştin, Meyan Xatûnê birayê xwe bi kuştina mîr tawanbar kiriye û bi vî awayî him rê li ber hewldanên birayê xwe girtiye him desthilatdariya xwe xurt kiriye.
Dema Mîr Elî Beg tê kuştin temenê mîrzayê xort, Seîd ji bo mîrtiyê pir biçûk bûye. Meyan Xatûn a ku piştî vê rojê wesayeta mîr daye ser xwe, wexta Seîd Beg tê temenekî guncav jî dev ji kontrola xwe ya ser mîr bernade. Piştî mirina Seîd Beg a di sala 1944an de, dema mîrtiya neviyê xwe Tehsîn Beg de jî heta ku di sala 1957an de, di 83 saliya xwe de miriye, kontrola wê ya li ser mîrtiyê berdewam kiriye. Bi awayekî fiîlî 44 salan wek mîra êzidiyan maye. Em bifikirin ku ev serdem bi Şerê Cîhanê yê I’em dest pê dike, wê bê famkirin ku ev serdemeke çiqas dijwar bûye. Di encama Şerê Cihanê yê I’em de ku dewleta Osmanî parçeyek mezin ji axa xwe winda dike, Iraq ji Brîtanyayê re, Sûriye jî ji Fransayê re dimîne. Dewleta tirk tenê li Anadolê hukim kiriye. Li aliyê din li Rûsyayê jî rejim diguhere. Bi saya Meyan Xatûnê, civata êzidiyan a li Iraqê di vê serdema ku dinya li bin guhê hev dikeve de, bêyî ku xisar bigihîje wan derbas dike.
Di Şerê Cihanê yê II’yem de Meyan Xatûn hê jî mîra fiîlî ya êzidiyan bûye. Piştî mirina kurê wê ya di 28ê Tîrmeha 1944an de, neviyê wê Tehsîn Begê 13 salî dibe mîr. Ji bo Meyan Xatûnê ev tê wateya serdema duyem a wekaletê.
Dema Serhildana Mihirkiyan
Serdema Meyan Xatûnê dibe şahidê her du serhildanên Mihirkaniyan ên li çiyayê Sincarê ku bi serkêşiya Dawudê Dawud pêk hatibû. Sedema serhildana yekem a Dawudê Dawud a di 1924-25an de ev bûye ku Brîtanya Hemoyê Şêro dike “Begê Çiya” ku wek nasnav piştî mîrê dinyewî dihat. Lê di heman demê de ew qas li hemberî hikumeta navendî bûye ku ji Hemo re pêşniyaza hevalbendiyê jî dike. Sedema serhildana duyem a di 1935an de jî xizmeta leşkerî bûye. Mîr Seîdê di bin kontrola Meyan Xatûnê de, pêşniyaza sebirkirinê dide ji bo banga Dawudê Dawud a ji bo tevlêbûna serhildanê. Ji bilî Mihirkaniyan kes bersiveke erênî nade banga wî. Di encamê de Dawud têk diçe û direve Sûriyê. Bi mirina Hemo Şêro (1933) û Ismaîl Beg (1933) û têkçûna Dawudê Dawud re, Meyan Xatûn li herêma Sincarê desthilatdariya xwe xurttir dike.
Hin riwayet hene ku destê Meyan Xatûnê di bûyera kuştina mêrê wê ya di sala 1913an de hebûye. Wê şevê serokê eşîra Doskiyan Sefir Axa li mala wan mêvan bûye. Tê gotin ku di navbera herduyan de pêwendiyek evînî hebûye û li hemberî Elî Begê komployek amade kirine. Bi qewlê Martîn van Bruinessen ev gotegot çiqas rast bin an ne rast bin jî, hêjayî destnîşankirinê ne ku digel van gotegotan Meyan Xatûn bêyî dijberiyeke xurt ew qas salan desthilatdariya xwe domandiye. Di civakeke bavsalarî de ku meseleya namûsê encamên pir trajîk bi xwe re tîne, Meyan Xatûn ne bêalternatîf jî bûye. Birayê wê xwe ji bo mîrtiyê amade dike. Piştî mirina kurê wê Mîr Saîd Beg jî dî diyarkirina mîrê nû de rola herî girîng a wê bû.
Mîratiya jinekê ya fiîlî ku ji destpêka sedsala 20an de nêzî nîv-sedsalê domandiye, wek ku Bruinessen ji bo jinên serkêş ên di nav kurdan de destnîşan dike, ji bo civaka êzidî jî ne mînakek gelemperî ye. Lê hêjayî nirxandinê ye ku 44 salan desthilatdariya jinekê hatiye pejirandin, jê re hurmet hatiye nîşandayîn. Tê gotin ku serkêşên jin tenê ji malbatên arîstokrat derdiketin ya na nedihatin pejirandin. Rast e, lê di civakeke pêş-modern de ji xwe tu derfeta mêrekî ne arîstokrat jî tunebû ku bibe serokeşîr an mîr. Weke mînak, kesekî ku ji bo bikare bibe mîr, pêwîst bû ji malbata mîr bûya, çi jin be çi mêr be. Radeya bêîmkaniya jin an mêrekî derveyî vê malbatê ku bibin mîr an mîra wek hev in. Ya din, civakên pêş-modern xwedî rêxistîbûnek berwarî ne (horizantal). Lewma em dev ji mîrektiyê berdin, ji ber tunebûna tevgerdariyek tîkane (vertical mobility) hê di teoriyê de derfetên civakî ku ji hemû tebeqeyan mirov bikaribin bibin talibê hemû meqamên civakî çênebûbûn.
Şerê Meyan Xatûnê û birayê wê
Di rewşa Meyan Xatûnê de xaleke din a balkêş jî şerê wê yê desthilatdariyê yê li dijî birayê wê ye. Di nav şert û mercên pêş-modern de, zewac tê wateya tifaqa di navbera malbatan de. Ev ji bo jinekê meseleyeke girîng e; ew ê sedeqeta xwe nîşanî malbata xwe yan malbata mêrê xwe bide? An wê bikaribe berjewendiyên bav û birayê xwe di ser ên xwe û mêrê xwe re bigire (ji jinekê tê hêvîkirin ku her tim aliyê bav û birayê xwe bigire an bê alî bimîne)? Xuya ye ku Meyan Xatûnê kariye hêvî, daxwaz an rolên civakî yên ku li ser jinan hatine ferzkirin bide aliyekî.
Nirxandinek din a der heqê Meyan Xatûn û jinên din ên serkêş de jî ev e ku wan ew pozisyon bi saya mêrên xwe bi dest xistine. Her çiqas ji ber ku di civakeke eşirkî de meşrûyeta desthilatdariyê girêdayî xwînê ye, mêr jî bi hêza xwe nabin serok an mîr, ew jî deyndarê bavê xwe ne, jinek xurt û xwedîhêz a wekî Meyan Xatûnê encax piştî mirina mêrê xwe derketiye pêş. Pir zehmet bûye ku di saxiya mêrê xwe de jinek di pozisyoneke xurt de be yan digel wî bikaribe bibe serok an mîra. Lê îstisnayek vê jî heye: Adîle Xanim, jina Osman Paşayê Serokê Eşîra Caf. Hê Osman Paşa sax bûye Adîle Xanim gelek karên rêveberiya eşîrê û qeymeqamiya Şarezorê daye ser milê xwe û piştî mirina wî ya di sala 1909an de heta 1924an jî karê rêveberiyê domandiye.
Jin û desthilatdarî
Digel astengên binyadî yên li pêşiya desthilatdariya jinan, jineke ku di encama hin şert û mercên taybet de bûye desthilatdar û ev bi awayekî serkeftî demeke dirêj berdewam kiriye, argumentên gewherxwaz ên ku angaşt dikin ku jin nikarin karê rêveberiyê bimeşînin, pûç dike. Ev mînak destnîşanî me dike ku ger jin bikaribin derkevin derveyî rolên civakî ku li ser wan hatine ferzkirin, dikarin bi mêran re têkevin pêşbaziya desthilatdariyê. Dema derdikevin derveyî rolên jintiyê, dikarin ziman û qodên desthilatdariyê ku tenê wek para mêran hatiye hesibandin, fam bikin.
Mîratiya Meyan Xatûnê jî destnîşanî me dike ku ji aliyê xwezaya kesayetiyê ve di navbera jin û mêran de cudatiyek mezin nîne. Ew qenaet heye ku ji ber xwezaya wan jin ji mêran bêtir hesas, lawaz û hestiyar in û ji tundiyê dûr in. Nêrînek bi vî rengî, ji tespîteke masûm wêdetir, wek alaveke meşrûkirina newekheviya di nava civakê de ye ku ji cudatiya zayendî diwelide. Di berdewamiya wê qenaetê de tê destnîşankirin ku ji ber vê, xwezaya ji dêtî û zayînê diwelide, divê jin peywirên qada taybet bînin cih û ji sînorên qada taybet wêdetir neçin. Bêyî ku sedemên dîrokî û civakî bêne analîzkirin, cudatiyên zayendên civakî tên teb’îkirin û bi vî awayî zemîna newekheviyê tê xurtkirin. Tevî vê tê jibîrkirin ku zayendên civakî bi xwe encama sazkirineke civakî ne. Her wisa, serdema xurt a mîratiya Meyan Xatûnê mînakek berbiçav a vê rewşê ye.
[1]