Kovara Rojî #Kurd# (1913)
Bi hewldanên cemiyeta talebe ya Kurdan ya Hêvî kovara bi awayê perîyodîk dihat derxistin di şeşê hezîrana 1913’an de li Stenbolê dest bi weşanê kiriye. Çar hejmar hatine weşandin. Mehane dihate derxistin. Ji 33 rûpelan pêk dihat. Cihê rêveberiya rojî kurdî daîreya ku komeleya hêvî lêbûye. Cihê belavkirinê jî navenda heman komelê hatiye bikaranîn.
Xwediyê kovarê û berpirsê giştî Ebdulkerîmê Silêmaniye. Kovar bi giranî bi zaravayên Kurdî,
Tirkî, Soranî hatiye weşandin. Ebdulkerîm li dibistana Herbiyê xwendiye, piştre bûye keyayê topan.
Di hejmara yekem ya kovarê de armanca kovara Rojî Kurd wiha tê eşkerekirin:
“Bêguman em bi armanca layiqbûna dema niha û xwegîhandina pêş ji hêrsên siyasî dûr, rêyêkeke serbixwe ya zanistî digirin (pîşe). Wekî din ne tiştek e. Vaye îro ciwanên Kurdan li beramberî Kurdan û alemê di bin vî barî de ne. Ciwanên Kurd ji bo vê erka xwe bi cih bînin û wê şemaqa heqaretê ji her alî de li Kurdan hatiye dayîn, bi zanist û ronakbîrî nepejirînin sond xwarine. Niha em tenê dikarin bibêjin eyna kesî karê wî ye, li axaftinê nayê temaşekirin”.
Dema li navoraka nivîsên kovarê were nêrîn, wê bê dîtin ku pir zêde girîngî ji dîrok û zimanê Kurdî re hatiye dayîn. Di qaba hejmara yekê de wêneyê Selahedîn Eyûbî cih girtiye. Di rûpela yekê ya kovarê de bi îmzaya Rojî Kurd armanca kovarê tê eşkere kirin.
Abdulah Cevdet di nivîsa xwe ya xîtabê de wiha dibêje: “Di cîhanê de wêrekiyek pir mezin tineye ku bi wêrekî mezin û bi jidilbûnê nehatibe avakirin. Ez vê prensîbê bi tundî pêşkêşî ciwanên Kurd dikim. Em di dewra derketina pêş ya miliyetan û avakirina wan de ne.” û bangî ciwanên kurd dike.
Cevdet di nivîsa xwe de wiha dewam dike: “Kesê ne xwedî şexsiyet, ti hêjayê wî/wê ya civakî jî tineye, bi qasî vê mîletekî ne xwedî şexstiyeta xwe jî ‘esama wî nayê xwendin’. Ji derveyî wêneyê heywanê dixwe zêdetir nabe ti tiştekî.”
Necmedînê Kerkukî di nivîsa xwe ya ‘Kurd Talabe Cemiyeti ve Kurdlerin Makam-i Hilafete Hizmetleri’ cemiyeta telebe ya Kurd û xizmetên Kurdan ya xîlafeta meqemê Kurdan de hewldanên têkîliyên kurd û osmaniyan, keda Îdrîsî Bitlîsî û xizmeta Kurdan dike. Bi vê nivîsa xwe girêdana xwe ji xîlafetê re dide nîşandan.
Bi mohra H…, nivîsa ‘Derda Deva’ girîngî û hewldanên kovara Rojî Kurd dide vegotin. Bi lêkolîn û israrên mezin bi encam bûye ku H… ne rêveber û nivîsêrê kovarê ye. Ev ji naveroka nivîsê tê fêmkirin. Haputlu H. B. di nivîsa xwe ya ‘Garpla Şark Milliyet Cereyanlari’ bandoriyên şerq û xerbê yên milî de di navbera Ewrûpa û Îslamê de, cudabûna heye bi îhtîlal, pevçûnên di navbera mezhebên xirîstiyanan de derketiye, datîne holê. Di encama van pevçûn û îhtîlalan de li Ewrûpayê sefalet û tengaviyên mezin hatine jiyîn.
Necmedînê Kerkukî di nivîsa xwe ya ‘Ahval-i İctimayemiz’ de rewşa Kurdan ya civakî vedike. Dibêje: “Derfet û zanînên pir mezin û bi gorkem ewqasî mezin hatine bexişandin ku ev derfet dikarin hemû wehşet û tarîbûna di nava xwe de rabigirin û bixin bin venêrîna xwe. Bi vê şêweyê dikarin mirovahiyê ji dîtinên mezin re bidin amadekirin.” û li ser derfetên medenîbûna Kurdan radiweste.
Mithat di nivîsa xwe ya ‘Hükümetin Genel Kuvvetleri’ (hêzên hukûmetê yên giştî) de pêwîstiya cudabûn û wekheviyê tîne ziman. Nêrînên derbarê van mijaran de yên cudabûnê vediguhezîne.
Wekî din di vê hejmarê de Mesûdê Silêmanî behsa hêsaniya tîpên Kurdî û xwendina wan kiriye. Beramberî vê di kovarê de ji helbest û çîrokan re jî cih hatiye veqetandin.
Di qaba hejmara duyem de wêneyê Şah Abdulkerim Hanê Zend hatiye bicihkirin. Doxanê Bulgar xîtabî rewşenbîrên ciwan yên Kurd dike û xwedîderketina erk û berpirsiyariyan bibîr tîne.
Babanzade İsmail Heqî di nivîsa xwe ya Kurd û muslumanî de behsa girîngiya Îslamê di berfirehbûna Kurdan dike.
Dr. Abdulah Cevdet di nivîsa xwe ya rêya İtihat de (Birlik Yolu) de bûyereke ku di serê wî re derbas bûye, vedibêje. Behsa serdana hevalê xwe dike û di wê kêliya serdanê de çawa çavên hevalê wî li rojnameya kurdî dikeve û bertek nîşan dide, nivîsiye.
M. Salip Bedirxan di nivîsa ‘Hülya Gerçek Oldu’ (xeyal bûn rastî) de behsa weşana Cemiyeta Hêvî Rojî Kurd dike. Di heman demê de bi wê şêweyê Harputlu H. B. jî girîngiya Cemiyeta Hêvî vedibêje. Fêrbûna alfabeya Kurdî û hêsanbûna xwendinê di vê hejmarê de hatiye bicihkirin.
Di hejmara yekem de wêneyê Selahedînê Eyûbî tê cihkirin û zanînên berfireh derbarê wî de dide. Weke hejmara yekê di vê hejmarê de jî cih ji helbest û çîrokan re zêdetir hatiye veqetandin. Nameyên xwendevanan hatine weşandin.
Di qaba hejmara sêyem de wêneyê Huseyn Kenan Paşa tê weşandin. Babanzade İsmail Heqî wiha eşkere kiriye: “Qewmê Kurd di nava tarîtî û nezaniyê de maye, divê bigihîje wê rêya ronahiyê. Ji bo vê gihandinê divê xwe bigihîne erkên xwe yên beşerî pîroz û di nava qewmê cîhanê de cihê xwe yê pîroz bigire. Ji bo vê dibe ku di nava rêyên zuha, hişk, xeter, bi tehlûke, kendalên bilind, kevir û xefkan re derbas bibe. Ev rêyên bilindbûn û çûyînê yên zor in. Divê ev bi ronahiyeke pir mezin werin ronahîkirin.” Bi van gotinên xwe şert û mercên bilindbûna Kurdan eşkere kiriye.
Salih Bedirxan di nivîsa xwe ya ‘berî şûr pênûs’ de behsa girîngiya perwerde û hîndekariyê dike. Di hejmara duyem de jiyana selahedînê Eyûbî hatiye vegotin. Bi mohra M. nivîsa hatiye nivîsîn berfirehî behsa jiyana Selahedînê Eyûbî kiriye. Wekî din ji malbata Bedirxanan, Bedirxan Hisên Paşa hatiye danasîn.
Bi mohra X. derdên me û nîfaqên mê nîfaqî weke derdê kurdan yê demdirêj tê nivîsîn. Hatiye gotin ku tişta ku bi sedsalan weke nexweşiyekê Kurd di hundir de keritandiye, ew ji hêza manewî dûr xistiye, ew ji mezinbûnê ewqasî dûr xistiye, ev nîfaqa di nava wan de ye. Di vê hejmarê de girîngiya zimanê Kurdî, û bi Kurdî helbest û çîrok zêdetir hatine nivîsîn.
Di qaba hejmara 4’an de wêneyê bajarê Erziromê hatiye weşandin. Lutfi Fikri di nivîsa ‘Kurt Milliyeti’ (miliyeta Kurd) de dibêje: “Mîletê Kurd piştî irqên din û bi rêzê piştî memleketên din weke mîletên Ereb, Arnawut, wan hebûna xwe daye hîskirn. Sedema vê dereng hîskirinê ji ber di nava Anatoliyê de cihên bê rê, bê derfet de mane. Bi vê dikare were îzah kirin.” Fîkrî, rewşa Kurdan bi vî awayî ravekiriye.
Ebu Rewşen di nivîsa xwe ya ‘Du Sîmayên ji Lênûsa Lehengiyê’ de behsa Muheremê Kurd yê Xarpûtî û Behlûlê kurd yê Eleşgîrî kiriye. M. Bedirxan gotiye: “Di Kurdan de kevneşopiya herî girîng rêzdariya ji mezinan re ye. Dikarim îda bikim ku di nava me de heya niha ev kevneşopî bi rêgezî tê berdewamkirin. Ti ciwanên vê pêk neynin tine ye. Di cihên pêwîst de nîşandana şahid û delîlan hêsan e.” Bi vê gotina xwe behsa taybetmendiyên ciwanên Kurd di wê demê de kiriye.
Di kovarê de pir caran li ser mijara ciwanan hatiye sekinandin. Beramberî vê cara yekem di hejmara 4’an de li ser rewşa jinên Kurd em rasî nivîsan tên. Di van nivîsan de cihê jinên Kurd di nava civakê de û pirsgirêk hatine nîqaşkirin. Di rûpela dawiyê de cih ji helbest û çîrokan re hatiye veqetandin.
Gelek nivîskarên Rojî Kurd ji ber nivîsên xwe hatine girtin. Weke mînak Muhabîrê kovarê Salih Bedirxan ji ber dariştina di vê kovarê de hatiye girtin û ev agahî di rojnameyên Ermenî û Tirkan de hatine dayîn.
Dîroka weşana hejmara yekem ya kovara Rojî Kurdî 6’ê Hezîrana 1913’an e. Di vê kovarê de nivîsên Kurdî, Tirkî hetine weşandin. Hindek helbestên hunermend Ehmede Xanî, Nalî, Şêx Rizay Telebanî yên Kurdî hatine weşandin. Beramberî helbestên Nalî û Şêx Rizay Telebanî hindek helbestên Tirkî jî hatine nivîsîn. Weke mînak di ‘Lûgât-i Nacî’ de peyva “nâgehânî” di Rojî Kurdî de û di rojnamyên cuda de hatiye weşandin. Cardin nivîseke Abdulah Cevdet di sala 1913’an de di Rojî Kurdî de hatiye weşandin, di rojnama Ermenîyan ya ‘Jamanak’ de hatiye weşandin.
Hindek nivîskaran hejmara çarem ya Rojî Kurd nedîtine, heta tê îdeakirin ku piştî hejmara sêyem navê Hetawî Kurd girtiye. Lê hindek lêkolînvan eşkere kirine ku hejmara çarem qet derneketiye. Lê Rojî Kurdî çar hejmar Hetawî Kurd 10 hejmar hatiye weşandin.
A.Meretowar, C.Amedi, S.Azad Aslan, di çar jimarên vê kovarê de nivîsên Kurdî û Tirkî wergerandine û nivîsên Osmanî li dawiya pirtûkan nivîsandine. Di sala 2002’an de li çapxaneya War hatiye weşandin. Di arşîvên wan de hatiye nîşandan ku çar jimar derketiye.
Ji ber ji aliyê hukûmetê ve bi zirar hatiye dîtin, rêveberên kovarê navber dayne weşana kovarê. Bi vê şêweyê piştî çar weşanan navê xwe weke Hetawî Kurd daye guhertin.

#Kovara Yekbûn# (1913)
Li gor çavkaniyan kovara Yekbûn ji aliyê Cemiyeta Hêvî ve li Stenbolê bi Kurdî, Tirkî çend hejmar hatiye weşandin.
Dr. Kemal Mezber Ehmed di vê mijarê de van nirxandinan dike: “Xwendevanên Kurd yên li Stenbolê komeleya Hêvî saz kirin. Di sala 1913’an de beramberî weşana Rojî Kurd kovara Yekbûn jî hate weşandin. Dayika Celadet Bedîrxan birêz Rewşen Bedîrxan gelek dariştinên ji Kurdî ji bo Rojî Kurd û Yekbûnê de were weşandin û bi taybet yên bavê xwe Salih Bedîrxan dan.” Yekbûn di hejmara xwe ya duyem de ji bo Kurdan dibêje (19 Elûl 1329/1913) “Ruxmî em ji gelên din ne kêmbûn, me hêz û îqtîdara xwe nedaye raberkirin. Ji ber ku em cahîl bûn, xwendin û nivîsandina me tinebû.” Ji ber vê rastiyê bangî gelek aliyan dike. Bi hemû hêza xwe herkes hewl dide asta xwendinû nivîsandinê divê herî kêm bigihîje ji sedî 40-50 yî. Ji bo vê bang kirine ku divê herkes dev ji jiyana hêsan berde û vegere çiyayên bilind yên şerqê. Rehberî û mamostetiya welatê xwe bikin.
Armanca rojnamê ewe ku di alema Osmaniyan de danasîna Kurdan û qedr û qiymetên wan mezinkirin e.
Di heman hejmarê de bi mohra Muncî Kurdî xîtaba ji bo ciwanan jî heye. Nivîskar di pirtûka xwe de dibêje: “Ji bo Kurdên ku radeya xwendin û nivîsandina wan kêm e, alfabeyek hêsan çêdike. Divê ciwan nekevin pey hêrsa siyasetê.” Şîretên weke “Divê ciwan di nava xizmeta bi şeref û mezin de bin” dike.
Li gor Musa Anter di hejimara Yekbûnê ya duyem û sêyem de ev mohr jî hene. F. N., M.H., M.S. Azizî, M. Salih Bedirxan.
Ji navên li jor F. N. Navê kin yê Fikri Necdet bibîr tîne. Cardin navê M. H. jî Modanî Halil yani Halil Hayali ye.
Ji ber Xelîl Xeyalî yê navê qîza wî Naciye di kovara Hetawî Kurd ya jimara 10’an de mohra bavê Naco M.X bikaraniye. Heman nivîskar di Rojî Kurd de Modanî X. bikaraniye.
Mohrên Muncîl-î Kurdi, M.S. Azizî, Ebûl Rewşen û M.Salih Bedirxan jî ayidê M. Salih Bedirxan e. Bi vê wesîlê nivîs û navên ku Musa Anter weke Ebu Rûşen xwendiye, di rastiya xwe de Ebû Rewşen e. dikare were gotin ku, di herdû hejmarên Rewşenê de bi vî navî tê zanîn ku ev nivîs hatine nivîsîn.
Dr. Nacî Kûtlay û Îsmaîl Goldaş gotine ku, pir caran rastî nivîsên Celadet Bedîrxan hatine. Lê dibêjin ku Celadet Bedîrxan ti carî ji Yekbûnê re nivîs nenivîsiye.
M. Salih Bedirxan di hejmara yekem de ji bo mîsyona kovara Yekbûnê vê dibêje: “Kurdên ku jiyana bilind bi dest xistine, berî niha ev mezinbûna xwe di Hêvî, Rojî Kurdî de bi ostahî bikaranîne. Niha jî ji bo gihîştina jiyana bi şeref û bi coş, xeyala ronahiyê di avakirina kovara Yekbûnê de derdixin. Bi vê wêrekiyê re Yekbûnê diweşînin. Ev xeyala hesreta jiyanê, bi xizmet û fedakarî hêvî û wêrekiya mezin di dilan de ava dike. Yekbûn hêza xwe ji Kurdan digire. Sermiyana wê tenê şanazî û pesnayî ye.
Dîroka weşana yekbûnê 9’ê Êlûna 1913’an e.

#Kovara Hetawî Kurd# (1913)
Di rêveberiya Hemzeyê Mukusî de 5’ê Cotmeha 1913’an de dest bi weşana xwe kiriye. Hetaw tê wateya rojê (guneş). Yanî di wata cismê ronahî û germahiyê dide de ye.
Di kovarê de mijarên li gor pêwîstiya civakî û çandî hatine destgirtin û nêrîn hatine dayîn. Doktor Abdulah Cevdet û Mevlanazade Rifat di kovarê de nivîs nivîsandine.
Heya sala 1914’an îlana seferberiyê, Hetawî Kurd weşana xwe didomîne. Bi îlana herbê re rewşenbîr û xebatkarên Heviya ciwanên Kurd girtine leşkeriyê, lewma ji neçarî navbera weşanê tê dayîn. Hetawî Kurd di aliyê pêşketina zanista gelê Kurd çandî, zanistî, dîrokî de sûdên mezin daye. Weşanên Hêvî yên Hetawî kurd, Roja Nû ji bo Cemiyetê bûne hêviyên bibandor.
Hetawî Kurd li Stenbolê deh hejmar derxistiye. Li ser her sê hejmarên destpêkê de têgotin ku mehê carekê tê derxistin. Her hejmarek 32 rûpel e. Piştre bûye 16 rûpel û 15 roja carê hatiye weşandin.
Cihê çapxane û rêveberiya vê kovarê li ser cada Fewziye ya Şehzadebaşi avaniya cemiyeta talebe-î Hêvî ye. Cihê belavkirinê jî cihê rêveberiyê û pirtûkxaneya Şefeq e.
Di hejmara 10’an de armanca kovarê wek xizmeta kurdan hatiye nîşandan.
Di qabên hersê hejmarên Hetawî Kurd de, bi rêzê wêneyên ji Begê Babanan, wêneyê Ebdulrehman Paşa, malbateke Kurdên şamê û wêneyê Îsmaîl Heqî Begê Babanzade heye. Di hejmara 10’an de wêneyê Şêx Mihemed Nesredîn heye. Di vê hejmarê de cardin wêneyê Mihemed axayê eşîra Terkan ya herêma Sîwerekê heye.
Di Hetawî Kurd de behsa dayîna perê abonmanan jî tê bibîranîn. Bi vê hişyariyê tê famkirin ku kovar bi sîstema abone dihate belavkirin. Di hindek nameyên ku di Hetawî Kurd de hatine weşandin de zanînên ronak jî dihatin dayîn. Di bin navê nameyên ji Kurdîstanê re di her hejmarê de bajar an jî herêm hatine danasîn. Di hersê hejmêrên destpêkê de Meletî, Firad, Xerpût-Mezre hatine danasîn. Di hejmara 10’an de ji endamê eşîra Terkan nameya Cindo, agahiyên derbarê herêma Sîwerekê digire nava xwe.
Weşana vê kovarê heya seferberiya 1914’an di nava xebata Cemiyeta Hêvî de hatiye weşandin.

Kovara Bangî Kurd (1914)
Hejmara yekem ji aliyê Cemaledîn Baban ve hatiye derxistin. Di dîroka 12’ê Rebî ul evela 1332 (8’ê Sibata 1914’an) bi zimanê Kurdî û Tirkî derketiye. Li çapxana Bexda El-Edeb hatiye weşandin. Ji ber destpêkirina şerê cîhanê, yekemîn dîroka weşana wê bidawî bûye. Sê hejmar hatiye weşandin. Li gor Dr. Kemal Mezherê ku ev kovar dîtiye; sê hejmar hatine weşandin. Hemû rûpelên wê 72 ne. Yanî her hejmarek 24 rûpel e. Li gor Ebdurehman Hesen jî 5 hejmar hatine derxistin.

Kovara Kurdîstan (1914)
Hejmara yekem ya kovarê di meha Nîsana 1914’an de li Rojhilat bajarê Mihabadê hatiye derxistin. Beşên kovarê yên civakî û wêjeyî hene. O. L. Vilçevskiy derbarê kovarê de wiha nivîsiye. Beşa civakî ya kovarê ji aliyê mîsyonerên Elman ve dihate nivîsandin. Bi Kurdiyeke xerabe dihatin nivîsandin. Di van dariştinan de çîrokên protestanan yên li dijberî Îslamê û kêrhateyên Xirîstiyanan dihate bi dest girtin. Dihat nivîsîn ku Kurd ji irqê arî tên û nêzî Elmanan e.
Di beşa wêjeyî de jî bi zimanekî seranser heman îda bi zimanê helbestî dihate nivîsîn. Hindek mînakên helbestên kurd jî dihatin dayîn.
Kovar bi hejmareke têr dihate belavkirin. Ji bo Kurd û Elmanan di nava yekbûnekê de bigirin, hewl dihate dayîn. Ne weşanek dayîmî bû. Di şerê cîhanê yê İ. de weşana wê hate sekinandin.

Kovara Jîn (1918)
Kovara jîn di 1918’an de li Stenbolê hatiye weşandin. Di nivîsa bi navê ‘Xîtaba ji Bo Ciwanên Kurd’ ya Hilmiyê Siwerekê de armanca weşanê wiha hatiye nivîsîn: “Ji bo mafê gelê Kurd yê jiyanî, wêjeyî, civaknasî, netewî ku bi hezar salane tê îhmalkirin, cardin were zindî kirin me ev weşan derxist.”
20 hejmarên yekem ji aliyê Hemzeyê Mukusî damezrênerê Cemiyeta Tealî Kurd ve, 5 hejmarên dawiyê jî ji aliyê Memduh Selim Beg ve hatiye rêvebirin. Kovara Jîn bi giştî 25 hejmar weşandine..
Kovar bi zimanê Kurdî û Tirkî dihate nivîsîn. Di beşa Kurdî de zaravayê Kurmancî û Soranî dihate bikaranîn. Nivîsên ostayê mezin yên wêjeya Kurdî Ehmedê Xanî û Melayê Cizîrî, Fecrî Atî, Piremerd Silêyman Tewfiq cih digirtin. Cardin nivîsên mîtolojî, civaknasî, zanista ziman, felsefe, dîrok ên Xelîl Xeyalî jî dihatin weşandin.
Di vê kovarê de sê çîrok hatine weşandin. Yek ji wan ya ‘zarokên perçem zêrîn’ gelek bal kişandiye. Bi vê şêweyê gelek çîrok hatine berhevkirin. Hindek bi zimanê wêjeyî hindek bi yê mîtolojî ji aliyê Kemal Fewzî ve hatiye berhevkirin. Kemal Fewzî berî weşana van çîrokan dariştinên dirêj di derbarê çîrok û mîtolojiyên gelan de daye xuyakirin. Aliyên wan yên hevbeş jî cardin şîrove kiriye û piştre weşandiye. Bi taybet wekhevbûna mîtolojî û çîrokên Yewnan daye xuyakirin.
Di dema weşana Jînê ya sala 1918’an de weke hemû gelên herêmê, Kurdî jî tengaviyên piştî şer dijiya. Kurdên ku piştî şer belav bibûn, pir caran di kovara Jîn de hatine rojevê. Ji bo derûniya şer were fêmkirin hejmara yekem daneyên girîng dide. Di kovarê de behsa belavbûn, xizanî, bêpariya gelê Kurd tê kirin. Di aliyê din de rewşenbîrên Kurd ji bo Emerîkayê meth û rêzdariyên xwe rêz kirine.
Di nivîskeke xwe ya bi navê ‘Kurd Ne di Xewê de Ne’ de Ebdulah Cevdet ji bo serokomarê DYE Thomas Woodrow Wîlson meth rêz kirine. Ji ber di wê demê de weşanek 10 xal bi navê Wîlson ku şer dide sekinandin hatiye weşandin. Li gor van madeyan herêmên Tirkiyê yên Tirk wê serweriya wan were parastin. Di nava Tirkiyê de herêmên ku ne Tirk in jî ji bo bi awayê xweser xwe birêvebibin, wê her derfet were avakirin. Ebdulah Cevdet di nivîsa xwe de cih dide van: “Rihê Washîngton yê bilind û azad, dilê Long Fellon yê dilovan û hişyar di zanîn û kiryarên Wîlson de wê jiyana teze bide jiyandin. Li hember zimanê Jûpîter ew astenga li ser zimanê Promethe ku me danîn wê agirê min asîmanê te bişewitîne. Ji her aliyê min de wê jiyan jiyanê biafire.” Bi van gotinan li ser Wîlson û împaratoriyê meth nivîsiye.
Di hejmara duyem ya rûpela 15’an de rêgezên Wîlson yek bi yek hatiye lêkolînkirin û weke berê cih ji bandorên şer re nehatiye dayîn. Şefîq Arvasî pirsgirêka ziman aniye rojevê û daye xuyakirin ziman û zanist wê bi hevre pêşbikeve. Zanîn berî her tiştî tê. Di nivîsa xwe de wiha bal dikişîne ser vê xalê: “Em heya dawiyê egîd in. Lê belê em egîdiya xwe bi kuştina hev, bi xerabiya hev xerc dikin û em heya dawiyê camêr in. Lê em camêriya xwe heya dawiyê ne ji bo sûda giştî, di dawetan de ji bo dawetvanan, ji bo rûşweta dozan, lîstokvanên şanoyan û di cejnan de ji bo diyariyên şêx û meleyan bikar tînin. Sedema vana hemûyan nezanîn e. Bi van zanîna ji vir şûnde ji bo me ya herî girîng xwe perwerdekirin e. Ev jî bi xwendin û nivîsandinê dibe. Ew jî encax bi zimanê me bibe. Ji ber fêrbûna zimanên din pir wext dixwaze. Lê ev encax bi zimanê zanistî were fêrbûn.
Mijarên yekîtiyê pir caran di kovara Jîn de hatiye birojevkirin. Lê heke hejmarên din were şopandin wê were dîtîn ku ev bûye sedema gelek nîqaşan. Di van nîqaşan de qest û dijber sekinandin tine ye. Di hejmara 5’an de E.B. Rehmî dibêje: Ey miletî di nava nîfaqê de, ji te re yekîtî pêwîst e.
Di hejmara 6’an de Kurdîzade Kemal beg ji bo kurdan bi nivîsa bi navê ‘Erkên We Yên Îro’ de
Dibêje: “Hêvî, daxwaz, arezû hemû ciwanên Kurd komkirina cem hev e. Ji belaya cehaletê rizgarkirin e. Ev bela qewitandina şerqê ye.”
Di hejmara 7’an ya kovarê de mijara çêkirina yekîtiyê, ziman û çanda hevbeş hatiye vegotin. Ev nûçeya Cemiyeta Temîma Kurd Neşr-î Marîf e. Ev nûçe û mijar di aliyekê de weke rêvebirnameya kovarê ye. Jîn di derbarê avaniya cemiyetê de van zanînan dide. Lêkolînên zimanê kurdî, dîrok, erdnîgarî, aborî, civaknasî. Ev cemiyet ji bo Kurd bigihîjin zanistên hemdem, hatiye avakirin û amadekariyên wê bi dawî bûne.
Di hejmara 8-9’an de nameyên Kurdan ji bo çareseriyê hene. Pêşniyer hatine rêzkirin. Ebdulah Rehmî wan wiha vedibêje:“Ma galo tu ji kîjan miletî dibî bila bibî. Li gundekî 120 malî de dikarî bibêjî 10 kes dimînin. Felaketa gelekî ji bûyer û serpêhatiyên gelên din, ma dikare were xwendin? Ma ev çawa bûn, çawa wenda bûn?
Jîn di hejmara 10, 11 û 12’an de di nav de bernama Cemiyetê jî heye, gelek mijar anîne rojevê. Di hejmara 14’an de cardin pirsgirêka koçberan hatiye rojevkirin. Nivîseke Kemal Fewzî derbarê koçberan de hatiye weşandin.
Jîn di hejmara 21’an de behsa mezinbûna cemiyetê kiriye. Bi taybet zanebûna Kurdan di warê zelalbûna daxwaziyên wan. Beramberê vê di hejmara 22’an de bal li ser vê nûçeyê tê kişandin.
Di bin navê Cemiyeta Tealî ya Kurdan de jinên Kurd xwe birêxistin kirine.
Di 2’yê Cotmeha 1919’an de hejmara dawî ya kovarê tê weşandin û piştre ji ber dexta dewletê tê girtin. Di wê dema Osmaniyan de derveyî van kovaran hin mecmue jî hatine çapkirin.
Di berhema Celîlê Celîl de behsa vekirina çapxaneya Mukriyanî tê kirin. Di wê çapxaneyê de gelek kovarên bi navên Kurdîstan, Çiyayê Kurmanc, Botan, Diyarbekîr, Soran hatine çapkirin. Lê di derbarê van kovaran de ti agahî negihîştin ber destên me.[1]