ڕۆژی جیهانیی زمانی دایک؛ لە بەشەکانی کوردستان گرنگیی بە زمانی کوردی دەدرێت؟
عومەر شایان
ڕۆژی 21-2ی هەموو ساڵێک ڕۆژی جیهانیی زمانی دایکە و هەموو گەلانی جیهان بە چالاکی جۆراوجۆر ئەو ڕۆژە بەرز ڕادەگرن. لە جیھاندا 6 ھەزار زمان ھەن، بەڵام زۆریان مەترسی لەنێوچوونیان لەسەرە و زۆرترین خەڵک قسە بە 100 زمان دەکەن، زمانی کوردیش لە پلەی 59-یەمین زمانی جیهاندایە.
$مێژووی زمانی دایک$
مێژووی زمانی دایک دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1952 و پاش سەربەخۆیی هیندستان لە ساڵی 1946. دوای ئەوەی پاکستان لە هیندستان جیابووەوە کە ئەو کاتە ویلایەتی بەنگلادیش بەشێکی لکێنراو بوو بە پاکستانەوە. زمانی ئۆردوو زمانی فەرمی هەردوو بەشی ڕوژهەڵات و ڕۆژاوای پاکستان بوو. بەشی ڕۆژهەڵاتی ئەو کاتی پاکستان بەنگالی بوون و ناچارکرا بوون کە زمانی ئۆردوو بەکار بهێنن لە هەموو بوارەکانی ژیانییاندا.
ساڵی 1952 ژمارەیەک قوتابی زانکۆی داکا دژی سیاسەتی یەکزمانی ناڕەزاییان دەربڕی، 11 کەس بەدەستی ھێزە ئەمنییەکانی پاکستان کوژران و ساڵی 1956 دەوڵەت بەناچاری دانی بە زمانی بەنگالیدا نا.
ڕێکخراوی یۆنسکۆی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان ساڵی 1999 ڕۆژی 21 ی شوباتی ھەموو ساڵێکی وەک ڕۆژی جیھانی زمانی دایک ناساند و ئەو ڕۆژەی وەک بیرھێنانەوەیەک بۆ قوربانیانی بەنگلادیش بە ڕۆژی زمانی دایک دیاریکرا.
ساڵی 2000 بۆ یەکەمجار یادی ئەم ڕۆژە مێژوویی و جیھانییە کرایەوە. یۆنسکۆ ھۆکاری ھەڵبژاردنی ڕۆژێکی جیھانی بۆ زمانی دایک، بۆ ھاوکاریکردنی فرەچەشنی و فرەڕەنگی زمان و کولتوورەکان گەڕاندەوە.
$لە جیهان 6 هەزار زمان هەن$
لە جیھاندا 6 ھەزار و 700 زمان ھەن، زۆریان مەترسی لەنێوچوونیان لەسەرە، بەھۆی ئەوەی پیتی نووسینیان نییە و تەنیا لە قسەکردندا بەکاردێن، 200 بۆ 500 زمانیش مەترسی لەنێوچوونیان لەسەرە، بەھۆی ئەوەی ناتوانن خۆیان لە بەردەم تەکنەلۆژیا و پێشکەوتنەکان ڕابگرن جگە لەو گرووپ و نەتەوانەی ژێردەستن و دەکەونە ژێر کاریگەریی نەتەوەی سەردەست. زمانە زیندووەکانی جیهان بریتین لە:
-زمانی ماندراین 955 ملیۆن کەس
-زمانی ئیسپانی 405 ملیۆن کەس
-زمانی ئینگلیزی 360 ملیۆن کەس
-زمانی هیندی 310 ملیۆن کەس
-زمانی عەرەبی 295 ملیۆن کەس
-زمانی کوردی لە پلەی 59مین زمانی جیهانە، 21 ملیۆن کەس بەکاریدێنن، 0.31% ی دانیشتووانی جیهان.
بەپێی ئینسکلۆپیدیای نیشتمانیی سویدی بۆ ڕیزبەندی زمانە جیهانییەکان، لە جیهاندا 100 زمان زۆرترین خەڵک قسەیان پێدەکەن، لەنێویشیاندا زمانی ماندراین کە زمانی چینییەکانە 955 ملیۆن کەس قسەی پێدەکەن و لە ڕیزبەندی یەکەم زمانی جیهانی دایە، لە دوای ئەویش زمانی ئیسپانی دێت کە 405 ملیۆن کەس قسەی پێدەکەن و زمانی ئینگلیزیش 360 ملیۆن کەس قسەی پێدەکەن، هەرچی زمانی کوردیشە بەپێی ڕیزبەندی ئینسکلۆپیدیای نیشتمانیی سویدی لەریزبەندی 59یەمین زمانی جیهاندایە و 21 ملیۆن کەس بەکاریدێنن، کە دەکاتە 0.31% ی دانیشتووانی جیهان.
$زار و شێوەزارەکانی زمانی کوردی$
زمانی کوردی پێنج زاری سەرەکی هەیە و هەر زارێکیش لە چەند شێوەزارێک پێکهاتوون کە بەمشێوەیەن:
شێوەزارەکانی گۆرانی: هەورامی، کەندولەیی، باجەلانی
شێوەزارەکانی زازاکی: زازاکی سەروو (دێرسیم)، زازاکی ناوەند (ئامەد)، زازاکی خواروو (ڕووها)
شێوەزارەکانی کورمانجیی سەروو: سەرحەدی، بادینی، بۆتانی، ڕۆژاوایی
شێوەزارەکانی کورمانجیی خواروو: کەلهوڕی، فەیلی، کرماشانی
شێوەزارەکانی کورمانجیی ناوەند: سۆرانی، موکری، سلێمانی، گەرمیانی و ئەردەڵانی
$دۆخی زمانی کوردی لە پارچەکانی کوردستان و ئەو وڵاتانەی کوردی تێدا دەژین$
کورد لە هەر چوار پارچەی کوردستان زمانەکەی کەوتووەتە ژێر کاریگەریی زمانەکانی فارسی، تورکی و عەرەبی ئەوەش ئەنجامی دابەشکردنییەتی بەسەر چوار وڵاتدا و دەیان و سەتان وشەی بیانی هاتوونەتە نێو ئەو زمانە. نوێترینیشیان قسەی گەنج و منداڵانە بە تێکەڵاوی لەنێوان وشەی ئینگلیزی و کوردی و خەریکە سۆشیاڵ میدیاش کاریگەریی نەرێنی گەورە دەخاتە سەر زمانێک کە هەزاران ساڵە شووناسی نەتەوەیەکە و ئامرازێکی سەرەکی مانەوەیەتی.
ئێستا لە جیهاندا شەش هەزار و 700 زمانی زیندوو هەن و لە ماوەی 70 ساڵی ڕابردووش نزیکەی 200 زمان لەناوچوون، خۆ ئەگەر ئێمەش بەخۆ نەکەوین مەترسی لەنێوچوونی زمانەکان هەیە.
$زمانی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان$
لە سیستەمی پەروەردەی ئێراندا دان بە مافی زمانی و پەروەردەیی پێکهاتە نەتەوەییەکان نەنراوە، بۆیە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئەرکی پاراستن و پەرەپێدانی زمانی دایک کەوتووەتە سەر شانی چالاکڤانانی خۆبەخش. ئەوان خۆیان دەخەنە بەردەم گوشاری هێزە ئەمنی و سەربازییەکان. بە پارەی خۆیان یان هاوکاریی خەڵک پێداویستییەکانی خوێندن دەکڕن و بەزەحمەتی زۆر، شوێن بۆ بەڕێوەبردنی کۆرسەکان دەدۆزنەوە.
لە زانکۆی سنە، بەشی تایبەت بە زمان و ئەدەبیاتی کوردی هەیە، بەڵام لە هیچ زانکۆیەکی دیکەی ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەشێوەی دڵخوازیش وانەی زمانی کوردی ناخوێندرێت.
لە زانکۆی پەیام نووری مەریوان ساڵانی پێش کۆرسی زمانی کوردی بەڕێوەدەچوو، بەڵام ڕێگە نەدرا لەوە زیاتر بەرەو پێش بچێت.
ساڵ بە ساڵ وشیاری کۆمەڵگە لەبارەی پێویستیی فێربوونی زمانی دایک دەچێتەسەر. بەشێک لە خێزانەکان بەتایبەت لە وەرزی هاویندا، منداڵەکانیان دەنێرنە پۆلەکانی فێرکردنی زمانی کوردی. بەوتەی مامۆستاکانیان، منداڵان دوای فێربوونی زمانی دایک، باوەڕی زیاتریان بە خۆیان و تواناکانیان دەبێت.
#زمانی کوردی لە تورکیا و باکووری کوردستان#
بە بۆنەی ڕۆژی جیهانیی زمانی دایک، هەدەپە کەمپینێکی بۆ فێربوونی زمانی کوردی لەنێو ڕێکخستنەکانی خۆی ڕاگەیاندووە. ڕۆژی سێشەممە 21-02-2023، یەکەم ڕۆژی کەمپینەکە دەبێت. و لە قۆناخی یەکەمدا هاوسەرۆکانی هەدەپە و 200 کەس لە ئەندامانی سەرکردایەتی، ئەنجوومەنی ژنان، بەرپرسان و پەڕڵەمانتارانیان بەشداری کۆرسی فێربوونی زمانی کوردی دەکەن.
سالم کاپلان، گوتەبێژی کۆمیسیۆنی بەدواداچوونی نەخشەڕێگەی فێربوونی زمانی کوردی لەنێو ڕێکخستنەکانی هەدەپە ڕایگەیاند، ڕەخنەی زۆر ئاڕاستەمان کراوە لەبارەی بابەتی گەشەپێدان و گرنگینەدان بە زمانی کوردی لەنێو ڕێکخستنەکانی هەدەپە. لەسەر ئەم بنەمایە لە چەند مانگی ڕابردوودا بە بڕیاری ئەنجوومەنی سەرکردایەتی، ئەو کۆمیسیۆنە دامەزرا.
کۆمیسیۆنەکە لە 10 ئەندام پێکهاتووە. ئەندامێکی ئەنجوومەنی سەرکردایەتیی، ئەندامێکی ئەنجوومەنی ناوەندی بڕیار، چوار پەڕڵەمانتار و چوار ڕاوێژکار کۆمیسیۆنەکە بەڕێوە دەبەن و بەرنامە و کارنامەی تایبەتیان داڕشتووە. ئەمڕۆ کە ڕۆژی جیهانیی زمانی دایکە، کەمپینی فێربوون و بەهێزکردن و گەشەپێدانی زمانی کوردی لە ڕێگەی خولەکانەوە کە لە چوار ئاست پێکدێت. دەستی پێ کردووە.
سالم کاپڵان ئاماژەی بەوەدا کەمپینەکە تەواوی ڕێکخستنەکانی هەدەپە دەگرێتەوە، وانەکان بە ئۆنڵاین لەلایەن مامۆستایانی شارەزا بۆ شێوەزارەکانی کرمانجی و زازاکی دەگوترێنەوە.
گوتەبێژی کۆمیسیۆنی بەدواداچوونی نەخشەڕێگەی فێربوونی زمانی کوردی لەنێو ڕێکخستنەکانی هەدەپە ڕوونیکردەوە، زمانی کوردی مەترسی لەنێوچوونی لەسەرە و دەسەڵات پاکتاوی زمان دەکات و ئێمەش بەهەستیارییەوە پێداگیری لەسەر ئەم بابەتە دەکەین و بە بڕیاری سەرکردایەتیی هەدەپە لەمەودوا خەبات بۆ گەشەسەندن و گشتگیرکردنی زیاتری زمانی کوردی دەکرێت.
ڕۆژی سێشەممە 21ی شوبات ڕۆژی جیهانی زمانی دایکە. لە تورکیا و باکووری کوردستان کە نزیکەی 20 ملیۆن کورد دەژین، لەلایەن پلاتفۆرمی زمانی کوردی، تۆڕی زمان و کولتووری کوردی و حەرەکەتی زمانی کوردی حەزکورد و دامەزراوەکانی دیکەی زمانی کوردی، کەمپینێکی واژۆ کۆکردنەوە بە ئامانجی ئەوەی زمانی کوردی بکرێتە زمانی پەروەردە و دووەمین زمانی فەرمیلە تورکیا، دەستی پێ کردووە.
پارتی دیموکراتی گەلان هەدەپە داوا دەکات زمانی کوردی بکرێتە زمانی فەرمیو زمانی پەروەردە لە تورکیا. ئیمام تاشچیئەر پەڕڵەمانتارانی هەدەپەی ئامەد ڕۆژی 19ی شوباتی 2021 لە دانیشتنی پەڕڵەماندا بە بۆنەی ڕۆژی جیهانی زمانی دایک وتارێکی بە زمانی کوردی پێشکەشکرد. تاشچیئەر ئاماژەی بەوەدا، چیدیکە دژایەتیکردنی زمانی کوردی قبووڵ ناکرێت و داوای کرد زمانی کوردی لە تورکیا بکرێتە فەرمی.
کێشەی کورد لە تورکیا فرە ڕەهەندە و لەپاڵ کێشەی ناسنامە، ئەمنی، سیاسی، ئابووری و فەرهەنگی، کێشەی قەدەخەکردنی زمانی کوری یەکێکە لە کێشە سەرەکییەکان.
بەگوێرەی ماددەی 42ی دەستووری تورکیا تورکی زمانی دایکی سەرجەم هاووڵاتییانی تورکیایە و بە پشتبەستن بەو ماددەیە بێجگە لە تورکی، خوێندن بە هەموو زمانێکی دیکە لەو وڵاتەدا قەدەغەیە.
لە تورکیا گفتوگۆکان لەسەر بەکارهێنانی زمانی دایک و ئەو پێشنیازانەی لەبارەی سیاسەتی پەروەردە بۆ زمانی دایک دەخرێنەڕ‌وو، لەسەر زمانی کوردی چڕ دەکرێنەوە کە لە دوای تورکی دووەمین زمانە زۆرترین کەس قسەی پێدەکەن و لە چوارچێوەی ئەمنییەت و ئاساییشدا باس لە بەکارهێنانی زمانی کوردی دەکرێت.
بەگوێرەی لێکۆڵینەوەیەکی مەیدانی بەشی پڕۆژە زانستییەکانی زانکۆی بۆغازئیچی ئیستەنبووڵ و وەقفی پەروەردەی دایک و منداڵ کە لە ساڵی 2020 لە پارێزگاکانی ئامەد و وان لە باکووری کوردستان و شاری ئیستەنبووڵی تورکیا کراون و زیاتر لە 5 ملیۆن کوردی لێ دەژین، 81%ی مامۆستایانی باخچەی ساوایان و قۆناخی سەرەتایی دەڵێن منداڵانی کورد زمانی تورکی بەباشی نازانن و ئەوەش بە گەورەترین کۆسپ لە بەردەم فێربوونی خوێندن و نووسینی تورکی هەژمار دەکەن.
بەگوێرەی لێکۆڵینەوەیەکی دیکە کە لەلایەن ناوەندی لێکۆڵینەوەی ئابووری و کۆمەڵایەتی زانکۆی باهچەشەهیری ئیستەنبووڵ ئامادەکراوە، 46%ی ئەو هاووڵاتییانەی تورکیا کە زمانی دایکیان کوردییە، قۆناخی سەرەتایی خوێندنیان تەواو نەکردووە.
ڕاوەست، کە سەنتەرێکی توێژینەوەی کوردییە لە ئامەد، لە ئەیلوولی ساڵی 2019دا ڕاپرسییەکی لە هەندێک ناوچەی باکووری کوردستان لەبارەی بەکارهێنانی زمانی کوردی کرد. لە ڕاپرسییەکەدا بۆچوونی 600 کورد وەرگیرابوو و تەنیا 18%یان ڕایانگەیاندبوو دەتوانن بە کوردی قسە بکەن، بخوێننەوە و بنووسن. هەر بە گوێرەی ڕاپرسییەکە، تەنیا 44%یان ئاماژەیان بەوەکردبوو دەتوانن بە زمانی دایکی خۆیان قسە بکەن.
لە تورکیا و باکووری کوردستان تادێت ڕێژەی قسەنەکردن بە زمانی کوردی هەڵدەکشێت و ئێستا 60%ی کوردی باکوور بە زمانی دایکیان قسە ناکەن. هەرچەندە لە باکووری کوردستان چەند کۆمەڵەیەکی تایبەت بە فێربوونی زمانی کوردی کراونەتەوە، بەڵام هێشتا نەبوونەتە فریادرەسی ڕزگارکردنی زمانی کوردی لە لەناوچوون.
لە سیستەمی پەروەردەی تورکیادا، تورکی تاکە زمانی فەرمیخوێندنە. هەرچەندە لە ساڵی 2012ەوە زمانی کوردی وەک وانەی بژاردە لە قوتابخانەکاندا دەخوێنرێت، بەڵام بەهۆکاری جیاواز پڕۆسەکە بە فەرمیش نەبێ، بە کردەیی ڕاگیراوە.
یەکێک لەو هۆکارانە دانەمەزراندنی مامۆستای زمانی کوردییە بەگوێرەی پێویست. بەهۆی نەبوونی مامۆستا قوتابییان لە شوێنی زمانی کوردی وانەیەکی دیکەی هەڵدەبژێرن. لە سەرەتاکاندا لە ساڵی 2012 لەبەر نەبوونی مامۆستا کە بەکالۆریۆسی لە زمانی کوردیدا هەبێت، مامۆستای کوردی بە گرێبەست وەردەگیرا. بۆ یەکەمینجار لە ساڵی 2014 دەست بە دامەزراندنی مامۆستای دەرچووی بەشی زمان و ئەدەبیاتی کوردی کرا.
لە ماوەی 10 ساڵی ڕابردوودا وەزارەتی پەروەردەی تورکیا تەنیا یەکجار داتاکانی خواستی لەسەر وانەی زمانی کوردی بڵاوکردووەتەوە. بەگوێرەی ئەو داتایانە لە ساڵی خوێندنی 2015-2016دا لە تورکیا و باکووری کوردستان 77 هەزار و 931 قوتابی وانەی زمانی کوردیان هەڵبژاردووە، لەوانە 71 هەزار و 616 قوتابی وانەی شێوەزاری کرمانجی و 6 هەزار و 315 قوتابیش وانەی شێوەزاری زازاکییان هەڵبژاردووە، بەڵام تاوەکوو ئێستا تەنیا 59 مامۆستای کوردی لە تورکیا دامەزراون کە 48ی کرمانجی و 11ی زازاکین.
بەشێکی زۆری ئەو مامۆستایانە بە بیانووی نەبوونی خواست، وانەی زمانی کوردی ناڵێنەوە و بۆ ساڵی 2020-2021 یش وەزارەتی پەروەردەی تورکیا هیچ مامۆستایەکی زمانی کوردی دانەمەزراندووە.
لە باکووری کوردستان لە ساڵی 2011 دا بەشی خوێندنی زمان و کولتووری کوردی لە زانکۆی ئارتوکڵوی مێردین کرایەوە، دواتر هەمان بەش لە زانکۆکانی ئامەد، چەولیگ، مووش و وان کرانەوە.[1]